غدیر خم
غَدیر خُم نام مکانی در عربستان است که مابین دو شهر مکه و مدینه قرار دارد. از نظر موقعیت مکانی در سه مایلی منطقه جحفه واقع شده که میقات اهل شام و کسانی است که از این مسیر به سمت مکه می‌روند. غدیر خم به لحاظ تاریخی و حوادث زمان پیامبر اسلام دارای اهمیت ویژه‌ای است. قرارگرفتن در راه هجرت محمد از مکه به مدینه، قرارگرفتن در مسیر بازگشت از حجة الوداع و رویداد بیعت مسلمانان با علی بن ابی‌طالب در هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجری سه حادثه‌ای هستند که در این مکان واقع شده است.
نامگذاری
غدیر (جمع آن غُدُر یا غُدْر) به زمین پست طبیعی گفته می‌شود که در آن آب‌های باران و آب سیلاب‌ها جمع می‌شوند ولی این آب‌ها تا تابستان باقی نمی‌مانند. علت نامگذاری این مکان به غدیر بدین جهت است که دره و زمینی پست است. در معنای خم همان‌طور که در معجم البلدان آمده: «نام مرد رنگرزی است و به غدیری که در راه مکه و مدینه در جحفه قرار دارد، اضافه شده است.» به گزارش اکثر منابع، خُم نام بیشه‌ای در جحفه عربستان است. براین اساس مشخصات جغرافیایی غدیر خم چنین می‌شود: «غدیر خم در سه مایلی جحفه و سمت چپ راه واقع است. در این غدیر چشمه‌ای می‌ریزد و پیرامونش درختان فراوان و بیشه‌زاری به نام خم است.»[۱]
نام‌های معروف این مکان عبارتند از:[۲]
- «غدیر خم» مشهورترین نام منطقه است و در اشعار شاعران قرن‌های اولیه اسلام به کرات به این نام اشاره شده است.
- «وادی خم» یا «دره خم» که در چندین حدیث، با این عنوان معرفی شده است.
- آن را به اختصار «خم» نیز می‌گویند.
- «جُحفه» که از باب نامگذاری جزء به کل، این گونه نامیده می‌شود.
- «الخرار» نامی است که سکونی و بکری در کتاب‌هایشان گزارش کرده‌اند.
- «الغربه» اسمی است که بلادی آن را به این مکان اطلاق کرده است.
- «غدیر» در زمان کنونی به این نام و بدون پسوند خم معروف است.
موقعیت جغرافیایی
جغرافی‌دانان و زبان‌شناسان، بدون اختلاف، موقعیت غَدیر خُم را مابین دو شهر مکه و مدینه در عربستان معین کرده‌اند. این برکه یا دره در سه مایلی منطقه جحفه واقع شده که میقات اهل شام و کسانی است که از این مسیر به سمت مکه می‌روند. اختلافاتی در تعیین مسافت در منابع مشاهده می‌شود که به دلیل وسعت منطقه است. براساس دقیق‌ترین اندازه‌گیری‌ها، غدیر دره‌ای است که میان دو منطقه «جحفه» و «الخرار» قرار گرفته است. وضعیت این مکان تاریخی در طول زمان به شکل‌های مختلفی نقل شده‌اند؛ مثلاً گفته شده در گذشته محل آبادی بوده است ولی اکنون چندان آباد نیست. طبق گزارش‌های تاریخی موجود، وضعیت این دره یا آبگیر در زمان پیامبر اسلام به شرح زیر بوده است: دارای چشمه آب و غدیر (آبگیر) بوده است، درختان نزدیک به هم، بیشه زار و گیاهان خودروی بیابانی در آنجا وجود داشته است. به لحاظ آب و هوا نیز این منطقه بسیار گرم و سوزان بوده است؛ به همین خاطر ساکنان زیادی در آن منطقه سکونت نداشته‌اند.[۳]
وضعیت تاریخی
غدیر خم به لحاظ تاریخی به خاطر سه حادثه‌ای که در زمان پیامبر اسلام رخ داده است؛ اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در دین اسلام و بخصوص در نزد شیعیان دارد. این مکان در مسیر هجرت محمد به مدینه و مسیر بازگشت از حجة الوداع قرار داشته است. همچنین توقف کاروان حاجیان در آنجا، اعلان جانشینی علی بن ابی‌طالب توسط پیامبر و انجام مراسم بیعت مسلمانان با علی و پیامبر در روز هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجری، دیگر واقعه‌ای است که در این منطقه روی داده است. به اعتقاد شیعیان و بنا به گزارش برخی از منابع معتبر اهل سنت رخداد غدیر به اختصار چنین بوده است که پیامبر اسلام، در بازگشت از آخرین حجش به همه مسلمانانی که در حج شرکت داشتند فرمان داد تا در غدیر خم جمع شوند. او پس از خواندن نماز جماعت به ایراد خطبهای در آنجا پرداخت که در طی این خطبه و با گفتن عبارت معروف «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه»[یادداشت ۱] پسر عمو و داماد خود را به جانشینی پس از خویش منصوب کرد.[۴] بنابه نقل منابع شیعی، محمد از جمعیت حاضر در غدیر برای خلافت علی بن ابی‌طالب بیعت گرفت که براساس گزارش دانشنامه جهان اسلام تعداد مسلمانان در این حادثه تاریخی از ۱۲۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰۰ نفر گفته شده است.[۵]
مسجد غدیر
پس از رویداد غدیر و به یادبود آن روز، مسلمانان مسجدی در این منطقه ساخته‌اند که اکنون اثری از آن باقی نیست. بنای این مسجد در مکانی که محمد ایستاده و نماز خوانده، نقل شده است. گزارش‌هایی از وجود این مسجد در منابع هست که یکی از آنها مربوط به دوران شهید اول می‌باشد. از نوشته‌های او در کتابش، چنین به‌دست می‌آید که در زمان وی از این مسجد فقط دیوارهای آن موجود بوده است. با این حال در فقه امامیه، نمازخواندن و دعا کردن در این مسجد یا در محل ایستادن پیامبر و علی مستحب است و فقهای بسیاری در طول زمان حکم به استحباب نماز، دعا و نیایش در غدیر خم داده‌اند.[۶]
پانویس
یادداشت
- ↑ ترجمه: «هرکه من مولای اویم پس این علی مولای اوست.»
ارجاعات
- ↑ فضلی، خاکرند و ، «موقعیت جغرافیایی و جایگاه تاریخی غدیر خم»، نشریه کیهان فرهنگی، از ۴۵ تا ۵۰.
- ↑ فضلی، خاکرند و ، «موقعیت جغرافیایی و جایگاه تاریخی غدیر خم»، نشریه کیهان فرهنگی، از ۴۵ تا ۵۰.
- ↑ فضلی، خاکرند و ، «موقعیت جغرافیایی و جایگاه تاریخی غدیر خم»، نشریه کیهان فرهنگی، از ۴۵ تا ۵۰.
- ↑ فضلی، خاکرند و ، «موقعیت جغرافیایی و جایگاه تاریخی غدیر خم»، نشریه کیهان فرهنگی، از ۴۵ تا ۵۰.
- ↑ واثقی، «حجّةالوداع»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فضلی، خاکرند و ، «موقعیت جغرافیایی و جایگاه تاریخی غدیر خم»، نشریه کیهان فرهنگی، از ۴۵ تا ۵۰.
منابع
- فضلی، عبدالهادی؛ خاکرند، سعید (۱۳۷۳). «موقعیت جغرافیایی و جایگاه تاریخی غدیر خم». نشریه کیهان فرهنگی (۱۱۲): ۴۵–۵۰.
- واثقی، حسین (۱۳۹۶). «حجّةالوداع». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.