دارالفنون

دارالفنون
نام	دارالفنون
کشور	ایران
استان	تهران
شهرستان	تهران
اطلاعات اثر
سال‌های مرمت	۱۳۸۸–۱۳۹۸
کاربری	آموزشی، فرهنگی
کاربری کنونی	همایشی، اردویی، گردشگری، تربیتی، فرهنگی
دیرینگی	۱۲۳۰ خورشیدی
دورهٔ ساخت اثر	ناصرالدین شاه قاجار
بانی اثر	میرزا تقی خان امیرکبیر
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۷۴۸
تاریخ ثبت ملی	۱۱ شهریور ۱۳۷۵
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد. شنبه تا چهارشنبه ۹:۳۰–۱۷ پنج شنبه ۹:۳۰–۱۳ ایام خاص و اردو با هماهنگی قبلی
وبگاه	https://www.darolfonoon.oerp.ir

دارالفنون یکی از مدارس نظام‌مند در ایران بود که به جهت اولین بودن، باعث تحول در نظام آموزشی ایران شد. سنگ بنای این مدرسه را امیرکبیر در سال ۱۲۶۶ ه‍.ق چید و در سال ۱۲۶۸ و با وجود نبود امیرکبیر در تهران، مدرسه توسط ناصرالدین شاه بازگشایی شد.

تاریخچه

افتتاح

سنگ بنای مدرسه دارالفنون را امیرکبیر در سال ۱۲۶۶ ه‍.ق بنا نهاد. فکر تأسیس این مدرسه پس از مراجعه امیرکبیر به روسیه و مشاهده مدارس فنی، صنعتی و نظامی آنجا بود. احتمالاً شنیدن خبر تأسیس دارالفنونی در ترکیه (۱۲۶۳ ه‍.ق) نیز، موجب رغبت بیشتر امیرکبیر برای تأسیس چنین مدرسه ای در ایران شده‌است. با این وجود برخی منابع فرانسوی و ایرانی، از تأثیر دکتر طولوزان و همین‌طور ریشارخان در تأسیس مدرسه دارالفنون یاد شده‌است که به نظر اشتباه می‌رسد.

نخستین بار نام دارالفنون در نامه ای از جانب میرزا محمدعلی خان در سال ۱۲۶۸ به کار رفته‌است. پیش از آن، خود امیرکبیر، از این مدرسه با نام‌های «مدرسه»، «مدرسه جدید» و «مدرسه نظامیه» یا «مکتب‌خانه پادشاهی» یاد می‌کرد.

این مدرسه در خیابان ناصر خسرو تهران به سال ۱۲۶۸ تأسیس شد. افتتاح این مدرسه با دوران تبعید امیرکبیر همزمان بود و به همین خاطر مدرسه با حضور ناصرالدین شاه و میرزاآقاخان نوری (صدراعظم) و جمعی از معلمان اروپایی و ایرانی بازگشایی شد. در این مدرسه، رشته‌های پیاده‌نظام، سواره نظام، توپ‌خانه، مهندسی، پزشکی، جراحی، داروسازی و معدن وجود دارد. در تمام رشته‌های فوق، زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا تدریس می‌شد. از جمله رشته‌هایی که بعدها به رشته‌های مدرسه اضافه شد، رشته ادبیات بود که شامل ادبیات عربی و فارسی می‌شد. رشته طب نیز دیگر رشته اضافه شده و بحث‌برانگیز این مدرسه بود.

در کنار مدرسه، کارگاه شمع‌سازی، آزمایشگاه شیمی، آزمایشگاه فیزیک، آزمایشگاه داروسازی، چاپخانه، کارخانه بلورسازی، کارخانه کاغذگری و کارخانه ریسمان ریسی بود تا بتوان نیازهای مدرسه را در داخل آن تأمین کرد. کتاب‌های درسی این مدرسه، توسط دولت تدوین و در چاپخانه همان مدرسه نشر داده می‌شدند. کتابخانه ملی ایران نیز از نهادهایی بود که همزمان با تأسیس مدرسه دارالفنون بنای اولیه اش شکل گرفت و در نهایت در سال ۱۳۱۶ به عنوان یک کتابخانه مستقل با همین نام ثبت شد. تحصیل در این مدرسه رایگان بود و محصلان در سال ابتدایی مدرسه را ۱۰۰ نفر یاد کرده‌اند. همگی محصلین مدرسه، لباس واحد می‌پوشیدند و کمک هزینه تحصیلی دریافت می‌کردند و تغذیه رایگان داشتند. مخبرالسلطنه هدایت، گزارش می‌کند که در ابتدا بنا بود تا شاهزادگان، اشراف و اعیان در مدرسه تحصیل کنند. از همین رو، بیشتر محصلین مدرسه از میان خانواده‌های سرشناس بودند. فارغ‌التحصیلی در مدرسه، عموماً به معنای گذراندن مقدمه تحصیل در فرنگ در نظر گرفته می‌شد.

دوره دوم تدریس

دوره اول محصلان مدرسه در سال ۱۲۷۴ فارغ‌التحصیل شدند. از این میان ۴۴ درصد در علوم نظامی، ۱۹ درصد در رشته ریاضی، ۱۵ درصد نیز در رشته طب تحصیل کردند و باقی در رشته‌های فرعی از زیرشاخه ادبیات فارغ‌التحصیل شدند. در سال ۱۲۷۲، دور دوم مدرسه تدارک دیده شد؛ در این دوره مشکل تأمین اساتید برای مدرسه به وجود آمد. ناصرالدین شاه نیز کم‌کم با فعالیت مدرسه مخالفت پیدا کرد. برخی بر این باورند که مخالفت او، به جهت ترس از آگاهی مردم از امور بوده‌است. اما برخی میرزا ملکم خان را عامل اصلی انزجار شاه از دارالفنون می‌دانند؛ چرا که او با بیان طرح جمهوریت و ارتباط آن با دارالفنون، سبب شد تا شاه نسبت به تحصیل دانشجویان دارالفنون در علوم غربی و حضورشان در فرنگ، بدبین بشود.

افول

بعد از چندین سال فعالیت مدرسه دارالفنون، این مجموعه با افول علمی مواجه بود، تا جایی که از این مدرسه با عنوان دبیرستانی معمولی یاد می‌شد. غیر مجانی شدن آن برای دوره موقتی که با مخالفت مجلس همراه بود و انتقاد وزیر معارف وقت از افول علمی این مدرسه تا یک دبیرستان، از گزارش‌های تاریخی در خصوص این سیر نزول مدرسه بوده‌است.

بر اساس گزارش‌ها، افول روزافزون مدرسه، با تعطیلی رشته‌های تحصیلی صورت می‌گرفت. برای نمونه، تأسیس دانشگاه تهران سبب شد تا رشته‌های طب و داروسازی، به آن دانشگاه منتقل شده و از دارالفنون حذف شود. همین‌طور رشته‌های نظامی‌گری نیز با توجه به قدیمی بودن آنها و عدم کارکردشان در روزگار جدید (توپ‌خانه، پیاده‌نظام و سواره نظام) از رشته‌های مدرسه حذف شد. در بین سال‌های مرگ ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطه، مدرسه از لحاظ کمی و کیفی دچار انفعال بود. بر اساس آمار، ۳۸۷ دانشجوی سال ۱۳۰۷ ه‍.ق به ۱۶۲ دانشجو در سال ۱۳۲۱ ه‍.ق مبدل شدند. پس از انقلاب مشروطه و تأسیس دانشگاه تهران، به‌طور کلی دارالفنون کارکرد دانشگاهی خود را از دست داد. در سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۶۴ نیز مدرسه مجدد به عنوان یک دبیرستان فعالیت جدی خود را آغاز می‌کند و سعی می‌کند تا در بین مدارس برتر کشور قرار بگیرد که تا حدودی موفق بوده‌است. امروزه این مدرسه به موزه تبدیل شده‌است.

افراد مرتبط با مدرسه

رئیسان

مدرسه به جهت درباری بودن، مستقیم زیر نظر شاه و دربار اداره می‌شد. مدیریت مدرسه بیشتر بر عهده معلمان اروپایی بود ولی ریاست آن به دست ایرانی‌ها گزارش شده‌است. اولین رئیس مدرسه دارالفنون را میرزا محمدعلی خان شیرازی گزارش کرده‌اند. او وزیر خارجه وقت بود. پس از وی عزیزخان مکری که سرداری کل کشور را عهده‌دار بود، این مسند را عهده‌دار شد. رئیس بعدی مدرسه، رضاقلی هدایت بود. در سال ۱۲۷۴ ه‍.ق علی‌قلی میرزا اعتمادالسلطنه عهده‌دار ریاست مدرسه شد. یکسال بعد، اعتمادالسلطنه به عنوان نخستین وزیر علوم منصوب شد.

معلمان

نخستین معلمان مدرسه را امیرکبیر از میان اساتید تحصیل کرده در خارج از کشور یا از معلمان اعزامی از کشورهای اروپایی انتخاب کرده و با آنها عقد قرارداد نموده‌است. معلمان انگلیسی، اتریشی، ایتالیایی، آلمانی و فرانسوی از اساتید اروپایی مدرسه بودند. امیرکبیر سعی می‌کرد تا کمتر از اساتید انگلیسی استفاده کند، چرا که موجب بالاگرفتن اختلاف بین انگلیس و روس فراهم می‌شد و شاید به کار وی خللی وارد می‌نمود. او سعی خود را می‌نمود تا معلمان مدرسه را از سیاست دور نگاه دارد. پولاک، به عنوان اولین معلم طب دارالفنون یاد شده‌است. میرزا رضا مهندس‌باشی نیز از نخستین معلمان مهندسی و معماری در این مدرسه بوده‌است.

فارغ التحصیلان

در میان تاریخ، افراد مشهوری در مدرسه دارالفنون تحصیل کرده‌اند. از میان آنها می‌توان به محمدحسین بهجت (شهریار)، محمد قریب، عباس اقبال آشتیانی، یدالله سحابی، فرهاد فخرالدینی، فریدون آدمیت و علی‌اکبرخان نفیسی اشاره کرد.

تأثیرات

تحول در نظام آموزشی ایران

نظام رسمی آموزش و پروش در ایران، با تأسیس مدرسه دارالفنون آغاز شد. این مدرسه نخستین مدرسه تأسیس شده به دست دولت بود و مستقیماً زیر نظر دولت اداره می‌شد. با وجود به‌کارگیری معلمان اروپایی در این مدرسه، فرهنگ غربی در نظام آموزشی ایران رسوخ کرد. تأسیس چنین مدرسه ای در ایران توسط دولت، حامل پیامی بود. دولت لزوم اصلاحات فوری در نظام آموزشی را ضروری تشخیص داده بود که گام نخست در تحول آموزشی ایران به حساب می‌آمد. با این وجود بسیاری از مخالفان اروپایی شدن تحصیل در ایران، با ساخت چنین مدرسه ای موافق نبودند.

آشنایی با فرهنگ غرب

وجود مدرسه دارالفنون در شناخت فرهنگ غربی به شدت مؤثر واقع شد. در بین تحصیل و تدریس، موضوع تألیف و پژوهش در مدرسه نیز پی‌گیری شد و موجب ترجمه و تألیف آثاری در زمینه تحصیل و کتب درسی شد. دارالفنون به عنوان یک نهاد و بنیاد فرهنگی در ایران در سه محور اصلی تأثیرگذاری داشت؛ یکی پدیدار کردن عقلانیت گرایی در جامعه محصل ایران؛ دوم توزیع کتاب‌هایی با موضوع آشنایی با تمدن غرب در سراسر ایران و سوم تأثیرگذاری بر درخواست‌های مردم و مقدمه ای برای ایجاد مشروطیت در ایران.

طب، جغرافیا و معماری

تأسیس دارالفنون در توسعه عملی علم طب و تأسیس بیمارستان و دواخانه به سبک جدید مؤثر بود. اعتمادالسلطنه تأسیس اولین بیمارستان در تهران را در وقایع سال ۱۲۶۸ ه‍.ق یاد کرده‌است. فنون مهندسی که در دارالفنون آموخته می‌شد، بر ساختمان‌سازی نیز تأثیرگذاشت. ساختمان دارالفنون پس از ساختمان سفارت انگلیس نخستین ساختمانی بود که براساس طرح و نقشه‌ای با روش اروپایی ساخته شد. نخستین نقشه از شهر تهران توسط اساتید مدرسه دارالفنون کشیده شده‌است و بر اساس آن، تعداد خانه‌ها در تهران، آمارگیری شدند. این نقشه چاپ عمومی شد.

منابع

• آزاد، سمانه (۱۳۹۳). «مدرسه ای که موزه شد؛ این روزهای دارالفنون دیدن دارد». رشد معلم (۲۸۷): ۴۴ تا ۴۵.
• حسینی، حمید (۱۳۹۰). روش تحقیق (با گرایش علوم نقلی). قم: دانشگاه قرآن و حدیث.
• صفامنش، کامران (۱۳۶۷). «تهران». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• ظهیری، نرگس (۱۳۹۰). «سیر تحول قوانین مجلس شورای ملی از دارالفنون تا تأسیس دانشگاه تهران». اسناد بهارستان (ضمیمه پاییز): ۲۲۵ تا ۲۳۴.
• محمودآبادی، مهدیه (۱۳۹۱). «اصلاحات آموزشی از دارالفنون تا مدارس رشدیه - ۱۲۶۸ تا ۱۳۱۵ ه‍. ق». تاریخ پژوهی (۵۱): ۲۱ تا ۴۴.
• نوری مجیری، مهرداد (۱۳۹۱). «آموزش و پرورش ایران از قرن اول تا تأسیس دارالفنون». رشد آموزش تاریخ (۴۹): ۲۹ تا ۳۵.

پیوند به بیرون

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام