حرقوص بن زهیر

حرقوص بن زهیر سعدی از صحابیون حضرت محمد، فاتح شهر سوق اهواز (اهواز) و از محاصره کنندگان خانه عثمان بود و بعدها جزو خوارج گردید.

زندگی

پذیرش اسلام

گرچه تاریخ دقیق اسلام آوردن حرقوص مشخص نیست، اما می‌توان گفت که وی نسبتاً زود اسلام آورده، چرا که نامش در میان بیعت کنندگان بیعت الشجره (۶ هجری/۶۲۸ میلادی) در حدیبیه ثبت شده است. وی یک بار بر سر تقسیم غنایم با محمد درگیر لفظی شد.

در خلافت عمر

نام حرقوص اولین بار در سال ۱۷ هجری/۶۳۸ میلادی بر سر زبانها افتاد. هرمزان فرمانده ایرانی محافظ اهواز، پیمانی که با مسلمانان بسته شده بود را نقض می‌کرد. عتبه بن غزوان حاکم بصره، به عمر در مورد این موضوع هشدار داد و عمر نیز بلافاصله سپاهی به فرماندهی حرقوص به سوق اهواز فرستاد. مسلمانان سپاه هرمزان را در بالای پل سوق اهواز شکست دادند. حرقوص فاتح این شهر بود و جزیه را بر مردم این شهر تا حدود منطقه شوشتر تکلیف کرد و خبر پیروزی و نصف غنیمت را به مدینه فرستاد و جز بن معاویه را به تعقیب هرمزان فرستاد و خبر شرایط صلح را که عمر تعیین کرده بود را توسط عتبه ابن غزوان به هرمزان اعلام کرد و هرمزان نیز پذیرفت. عمر به وی لقب امیر جنگ را داد. اما وقتی لشکر کشی علیه هرمزان ادامه یافت، حرقوص نقش دست دومی ایفا کرد و فرماندهی سپاه کوفه و بصره به دیگران داده شد.

در خلافت عثمان

نام او بار دیگر در سال ۳۵ هجری/۶–۶۵۵ میلادی در شهر بصره بر سر زبانها افتاد. وی رهبر گروهی از مخالفان سیاستهای عثمان از شهر بصره بود که به همراه مخالفان از کوفه و مصر به مدینه رفتند. در ماجرای محاصره خانه عثمان، قتل وی و انتخاب علی، حرقوص نقش چندان برجسته ای نداشت.

در خلافت علی

در هنگامی که طلحه و زبیر و عایشه نزدیک بصره شدند، حرقوص به همراه حکیم بن جبله (فرمانده نظامی ارشد بصره) و کسانی که در قتل عثمان شرکت داشتند، مانع از تصرف بصره به دست این سه تن گردیدند و مقاومت نظامی کردند. وقتی که پیمان صلح موقتی که بین عثمان بن حنیف و طلحه و زبیر و عایشه بسته شده بود، شکسته شد و شهر تصرف گردید، این سه تن مردم بصره را واداشتند که تمامی کسانی که در قتل عثمان دست داشتند (نفار) را بازداشت کنند. حرقوص تنها شخصی بود که با فرار و گرفتن امان برای قبیله اش بنی سعد، از مرگ رهایی یافت. منابع در مورد شرکت کردن حرقوص در جنگ جمل چیزی ننوشته‌اند. احتمالاً چون قبیله وی جزو عثمانیه (طرفداران عثمان) بودند، برای علی نجنگیدند.

با این حال حرقوص در جنگ صفین برای علی جنگید و ذهبی تنها مورخی است که به این موضوع اشاره کرده، اما این موضوع احتمالاً صحت دارد، چرا که احنف بن قیس که رئیس بنی تمیم بود (قبیله ای که بنی سعد زیر شاخه اش محسوب می‌گشت) پس از بی‌طرفی در جنگ جمل، در جنگ صفین به علی پیوسته بود. حرقوص پس از آن موضعی مخالف قبیله خود گرفت و به خوارج پیوست. وی در حرورا با علی به علت اینکه علی رسماً اعلام کرده بود که به شرایط منعقد شده پس از متارکه جنگ صفین، وفادار می‌ماند، درگیری لفظی شدیدی داشت.

وی با مردم کوفه پنهانی دیدار داشت تا اینکه خوارج تصمیم به جمع شدن در آبراه نهروان گرفتند. دو بار از حرقوص خواسته شد که رهبر خوارج گردد که وی نپذیرفت. حرقوص سرانجام در نهروان (صفر ۳۸ هجری/ژوئیه-اوت ۶۵۷ میلادی) کشته شد. در این جنگ احنف بن قیس با ۳۰۰۰ نفر از مردان قبیله اش برای علی جنگید.

رویکرد مورخان نسبت به حرقوص

ابن عبدالبر در کتاب استیعاب نام وی را نمی‌آورد. ابن اثیر و ذهبی وی را به‌طور حتم جزو خوارج به حساب می‌آورند. ابن حجر در مورد کشته شدن حرقوص در میان خوارج در جنگ نهروان تردید دارد. از آنجایی که حدیثی وجود دارد که یکی از مشارکت کنندگان در بیعت تحت الشجره را از بهشت محروم می‌داند، ابن حجر مصداق این حدیث را حرقوص می‌داند، اما دلیلی برای این موضوع نمی‌آورد.

پانویس

منابع

• Veccia Vaglieri, L (1986). "Ḥurḳūṣ b. Zuhayr al-Saʿdī". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۳ (second ed.). Leiden, London: LUZAC & CO, E. J. Brill. p. ۵۸۲–۵۸۳. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |عنوان جلد= ignored (help)