سجده ملائکه بر آدم

ماجرای سجده بر آدم، رویدادی است که در چندین آیه مختلف از قرآن مورد اشاره قرار گرفته است. بر اساس این رویداد، خدا پس از خلقت آدم، دستور به سجده ملائکه یا به تفسیری همه مخلوقات به آدم را صادر می‌کند و در این میان، ابلیس از اطاعت این فرمان، استنکاف کرد و سبب عقوبت خود را فراهم نمود.

در میان منابع تفسیری، اختلاف وجود دارد که منظور از سجده، سجده واقعی است یا تمثیلی؛ و همین‌طور اختلاف است که این سجده به معنای سر بر زمین نهادن است یا آنکه صرف تواضع و خشوع یا فرمانبرداری از آدم. اینکه آدم از نظر حقیقی خود یا از جهت حقوقی‌اش مورد سجده قرار گرفته است نیز مورد اختلاف مفسران است. چگونگی مسجود واقع شدن آدم نیز محل اختلاف منابع تفسیری است و برخی آدم را به مثابه قبله و گروهی مسجود واقعی دانسته‌اند. در ذیل آیات مربوط به این موضوع، مفسران مبحثی را در خصوص جنسیت ابلیس آغاز کرده‌اند که در تلاشند، جنسیت او را بین ملک یا جن بودن، مشخص نمایند.

علاوه بر آیات قرآن، روایات اسلامی نیز به تشریح موضوع سجده بر آدم پرداخته‌اند. در روایات گزارش شده از امامان شیعه، از علت مخالفت ابلیس برای سجده، جنسیت ابلیس، حکمت و چرایی فرمان سجده بر آدم و جایگاه پیامبر اسلام و اهل‌بیت او نسبت به آدم و ملائکه سخن به میان آمده است.

در میان عرفای اسلامی، مبحثی در خصوص تمجید ابلیس شکل گرفته است. بر این اساس، ابلیس به خاطر استنکاف از سجده بر غیر خداوند، مورد تمجید برخی از صوفیان همچون بایزید بسطامی و منصور حلاج قرار گرفته است.

شناخت کلی

آدم

مقالهٔ اصلی: آدم

آدم، نام پدر اولین انسان‌ها و نخستین پیامبر الهی است که در مفاهیم اسلامی به عنوان اولین انسان خلق شده به دست خداوند، معرفی شده است. نام انسان مجموعاً ۲۵ مرتبه در ۹ سوره یاد شده و القابی چون ابوالبشر، صفی‌الله، خلیفةالله و ابوالوری برای او ذکر شده است. بر اساس آیه ۳۰ از سوره بقره، خداوند پیش از خلقت آدم، خبر خلقت او را به ملائکه داد و این موضوع گواهی بر عظمت او قلمداد شده است. قرآن، خلقت آدم را در سه مرحله ترسیم کرده است. خلقت خاکی، تصویرگری و دمیدن روح. ماجرای سجده بر آدم، پس از مرحله نهایی و دمیدن روح صورت گرفته است.

ابلیس

مقالهٔ اصلی: ابلیس

ابلیس، در اسلام، به عنوان شخصیتی رانده شده از درگاه الهی به تصویر کشیده شده که رهبری شیاطین را عهده‌دار است. از این واژه ۱۱ مرتبه در قرآن استفاده شده است که ۹ بار آن مربوط به ماجرای خلقت آدم است. در اینکه ابلیس از دسته فرشتگان یا از دسته اجنه باشد، در میان مفسران و متکلمان، اختلاف وجود دارد. بر اساس آموزه‌های قرآنی، ابلیس پس از ترک دستور الهی، از بهشت طرد شد و از خدا درخواست عُمر طولانی تا قیامت نمود اما تا وقتی معلوم به او مهلت داده شد. او سوگند یاد کرد که تا آخرین روز حیاتش، در گمراه کردن فرزندان آدم کوشا باشد.

سجده

مقالهٔ اصلی: سجده

سجده در لغت به معنای اظهار فروتنی و خضوع است. بر اساس تعاریف اصطلاحی اسلامی، قرار گرفتن ۷ عضو بدن بر روی زمین را سجده می‌گویند. بر اساس آموزه‌های دینی، دو نوع سجده با عناوین «سجده خضوع» و «سجده عبادت» تعریف شده است که سجده عبادت، مختص به خداوند است و نمی‌توان بر کس دیگری چنین سجده‌ای کرد.

در قرآن

فرمان سجده ملائکه به آدم از جانب خدا، در آیات متعددی از قرآن تکرار شده است. از میان این موارد می‌توان به آیه ۳۴ سوره بقره، آیه ۶۱ سوره اسراء، آیه ۱۱۶ سوره طه، آیه ۵۰ سوره کهف، آیه ۱۱ سوره اعراف و آیه ۷۳ سوره ص، اشاره کرد. برخی از این آیات عبارتند از:

1. (به عربی: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَیٰ وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ)
2. (به عربی: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِینًا)
3. (به عربی: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَیٰ)
4. (به عربی: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ)
5. (به عربی: ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ)
6. (به عربی: فَسَجَدَ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ، إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ)

ترجمه:

1. و چون فرشتگان را فرمودیم: «برای آدم سجده کنید»، پس بجز ابلیس -که سر باز زد و کبر ورزید و از کافران شد- [همه] به سجده درافتادند.
2. و هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده کنید» پس [همه] جز ابلیس سجده کردند. گفت: «آیا برای کسی که از گل آفریدی سجده کنم؟»
3. و هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده کنید.» پس، جز ابلیس که سر باز زد [همه] سجده کردند.
4. و [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «آدم را سجده کنید،» پس [همه] -جز ابلیس- سجده کردند، که از [گروه] جن بود.
5. آنگاه به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده کنید.» پس [همه] سجده کردند، جز ابلیس که از سجده‌کنندگان نبود.
6. پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند، مگر ابلیس [که] تکبر نمود و از کافران شد.

در تفاسیر

مفسرین قرآن در خصوص «معنای سجده»، «مخاطب فرمان» و اینکه «مقصود از سجده بر آدم»، سجده به سمت آدم بوده است یا چیز دیگر، نظرات متفاوتی را مطرح کرده‌اند.

معنای سجده و انواع آن

بیشتر مفسران شیعه بر این باورند که سجده ملائکه، همانند سجده برادران یوسف — مورد اشاره در آیه ۱۰۰ سوره یوسف — از نوع سجده خضوع است. در مقابل این دیدگاه، جمعی از مفسران سجده را سجده عبادت و به سمت خدا می‌دانند و بر این اساس، ملائکه به خاطر خلقت آدم یا خطایی که ملائکه در مورد سؤال از خلقت آدم مرتکب شدند، برای خدا سجده کردند. جعفر سبحانی از مفسران معاصر شیعه، گزارش می‌کند که سجده بر غیر خداوند در شریعت اسلام حرام است و می‌افزاید که برخی بر این باورند که حرمت چنین کاری در شریعت‌های پیش از اسلام همچون شریعت یعقوب و آدم، ثابت شده نیست و بنابراین می‌توان سجده را با این فرض، عبادی دانست. ابوالقاسم خویی، سجده ملائکه را همان شکل معهودش — یعنی سر بر زمین نهادن — می‌داند و گواه بر مدعایش را ناراحتی ابلیس از دیدن سجده آدمیان، پس از نافرمانی خود می‌داند.

در میان مسائل مربوط به سجده، مفسرین در خصوص اینکه آیا این سجده، به صورت حقیقی یا تمثیلی بوده است، دچار اختلافند. این اختلاف در بین مفسران قرن چهارده و پانزده هجری قمری شکل گرفته و بیشتر مفسران قرن چهاردهم، بر حقیقی بودن این سجده تأکید داشتند. ابن عاشور از میان مفسران سنی مذهب، از کسانی است که به تمثیلی بودن این سجده تأکید دارد. در میان مفسرین شیعه، علامه طباطبایی و جوادی آملی از معتقدان به تمثیلی بودن امر به سجده هستند. جوادی آملی در تشریح عقیده خود، امر الهی را به دو صورت تشریعی و تکوینی متصور شده است که در هر دو صورت، محذوریت آفرین خواهد بود و به ناچار باید معتقد به تمثیلی بودن امر به سجده شد. سبحانی نیز چنین استدلال می‌کند که خداوند در قرآن، خویش را از دستور به فحشا منزه معرفی می‌کند و از همین رو، دستوری از جانب خدا برای سجده عبادی به آدم، به چنین اصلی سازگاری نیست.

طباطبایی، سجده را عبادت ذاتی نمی‌داند و قصد عبادت را برای عبادت شدن سجده، لازم می‌داند. به گزارش سبحانی، برخی مفسران که سجده را منحصراً در عبادت تعریف کرده‌اند، از روی ناچاری، «لام» در عبارت «اسجدوا لآدم» را «لام انتفاع» یا «لام غایب» محسوب و دو معنای «سجده کنید به نفع آدم» و «سجده کنید برای آدم» را از آیه برداشت کرده‌اند. به عقیده همو، این دو تفسیر و تعبیر خلاف ظاهر هستند.

مسجود

یکی دیگر از مباحث شکل گرفته ذیل عنوان سجده، تعیین مسجود است. برخی از مفسران، بر این باورند که سجده تنها بر آدم صورت گرفته است و گروه دیگری چون طباطبایی بر این باورند که سجده بر نوع آدمی بوده است و آدم به نمایندگی از تمام فرزندانش مورد سجده ملائکه قرار گرفته است. مدعیان شمولیت فرزندان آدم، به خلافت آدم اشاره می‌کنند که بر دیگر فرزندان او نیز اطلاق می‌شود. همچنین انتقام گرفتن ابلیس از فرزندان آدم، به عنوان دلیل دیگری بر شمولیت عنوان شده است. به عقیده مهدوی، در آیه ۲۷ سوره اعراف، مجموع فرزندان آدم خطاب قرار گرفته‌اند که می‌تواند گواهی بر شمولیت باشد.

قبله بودن آدم

در میان مفسران اختلاف است که در موضوع سجده، آدم به مثابه قبله در نظر گرفته می‌شود یا خیر. بازیار در تحقیقاتش مدعی است که اولین بار ماوردی (۴۵۰ق) قبله بودن آدم را در تفسیر النکت و العیون، بیان کرده است. این عقیده به معتزله و ابن‌عساکر نیز نسبت داده شده است. بعدها در میان تفاسیر شیعه این عبارت نقل شده و با استدلال‌هایی پذیرفته یا رد شده است. شیخ طوسی و طبرسی با توجه به اینکه قبله قرار گرفتن آدم، فضیلتی برای او نیست، این دیدگاه را رد کرده‌اند. ابوالفتوح رازی نیز با یک دلیل ادبی منکر قبله قرار گرفتن آدم است. به باور او، اگر آدم قبله می‌بود، باید از عبارت «الی الآدم» در خطاب الهی استفاده می‌شد؛ اما در آیه از عبارت «لآدم» استفاده شده است. فخر رازی با استناد به آیه «اقم الصلاة لدلوک الشمس» و همین‌طور جواز استفاده از عبارت «اقم الصلاة للقبله» و ممنوعیت استفاده از عبارت «اقم الصلاة الی القبله» نظر ابوالفتوح را اشتباه می‌داند. خویی نیز سجده به سمت آدم به عنوان قبله را با گفته ابلیس: «أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً» در تنافی می‌بیند و معتقد است که در صورت قبله بودن آدم، چنین سخنی از ابلیس روا نبود.

مخاطب فرمان

موضوع اختلافی دیگر در میان مفسران، مخاطب فرمان الهی است که آیا شامل دسته ملائکه بود یا آنکه دسته اجنه نیز شامل مخاطبان فرمان قرار می‌گرفتند. بر اساس متن صریح آیات قرآن، مخاطب این فرمان، ملائکه بوده‌اند؛ اما این سؤال پیش می‌آید که ابلیس، با وجود آنکه از ملائکه نبود، پس از سرپیچی از این فرمان، به چه علت مورد بازخواست و عقاب قرار گرفت. از سوی دیگر، بر اساس آیه ۵۰ سوره کهف، ابلیس از طایفه جن است. بر اساس آموزه‌های اسلامی، اجنه از ماده اولیه آتش — در مقابل ماده اولیه آدمی، خاک عنوان شده است — شکل گرفته‌اند. سجده در آیاتی که ابلیس در آنها از ملائکه استثناء شده است، توسط برخی از مفسران به صورت استثناء منقطع در نظر گرفته شده تا اخلالی به جن بودن ابلیس که در آیه «وَ اِذْقُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدوا لاِدَمَ فَسَجَدوا اِلاّ اِبْلیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَق عَنْ اَمْرِ رَبِه…: وقتی که به فرشتگان فرمان دادیم که بر آدم سجده کنید، پس سجده کردند، جز ابلیس که از جن بود و از فرمان پروردگارش سر پیچید…» نداشته باشد. در این میان مفسرانی چون شیخ طوسی در التبیان و شیخ طبرسی در مجمع‌البیان احتمال داده‌اند که ابلیس از جن باشد و از طایفه فرشتگان نیز برشمرده شود و اجنه بتوانند فرشته نیز باشند.

در آیه ۱۲ سوره اعراف، ابلیس در کنار ملائکه، مخاطب فرمان الهی قرار گرفته است. با این وجود بیشتر مفسران شیعه، بر این باورند که ابلیس با توجه به عبادات بسیارش، در سلک ملائکه درآمده بود. در همین خصوص، قمی روایتی را گزارش می‌کند که گواهی بر این مطلب است. در این روایت که به نقل از جعفر صادق گزارش شده، ابلیس پس از انس با فرشتگان، از آنان شد و در میان آنان زندگی می‌کرد و ملائکه بر این تصور بودند که او از آنان شده است. برخی مفسران اهل سنت همچون طبری، با این نظر موافقند. در کنار این دیدگاه، بیشتر مفسران اهل سنت، ابلیس را از ملائکه می‌دانند. این دیدگاه از نظر مفسران شیعه، با آیات دیگر که ملائکه را از تمرد از دستورات الهی مبری می‌داند، ناسازگار است. شیخ طبرسی از وجود اختلاف در میان مفسران در خصوص اینکه آیا تمام ملائکه متعلق حکم الهی بودند یا بخشی از آنها، خبر می‌دهد.

چرایی سجده به آدم

منابع تفسیری، هرکدام دلایل خاصی را برای سجده به آدم، گزارش کرده‌اند. طباطبایی در تفسیر المیزان، بر این باور تکیه می‌کند که سجده ملائکه به آدم، نشانه آمادگی آنان برای هدایت و رساندن آدمی به کمال و سعادت و عدم سجده ابلیس، نشانه مانع بودن او برای رسیدن به همان سعادت و کمال است. ملاصدرا و جوادی آملی نیز سجده را برای تکریم و تعظیم شأن آدم می‌دانند. مفسران دیگری چون جبائی و ابوالقاسم بلخی بر این باورند که آدم، نقشی چون قبله داشت و ملائکه به خدا ولی در جهت آدم سجده کردند. گروه دیگری نیز چون شیخ طوسی و شیخ اشراق، منظور از سجده را نه سر بر زمین نهادن، بلکه فرمانبرداری می‌دانند. در این بین ابن‌مسعود بر این عقیده است که دستور سجده، دستور اقتدا به آدم در حالت سجده بوده است و همگی بر خدا سجده کردند.

آنچه که واضح است، دلیل و فلسفه دستور به سجده، برتری آدم بر ملائکه بوده است. چرا که حتی اگر سجده از روی تواضع باشد، این تواضع باید مستند به حکمت و برتری باشد تا لغو و باطل محسوب نشود. ضمن اینکه همواره مسجود بر ساجد افضل است. منابع تفسیری در خصوص اینکه علت این برتری، آگاهی آدم از اسماء بوده است، متحدالنظرند ولی اینکه این اسماء از چه جنسی بوده و چه خاصیتی داشته‌اند، محل اختلاف منابع است و هر مفسر، تفسیر متفاوتی از آن ارائه کرده است. بر اساس روایتی از جعفر صادق در کتاب کمال الدین و تمام النعمه، منظور از اسماء، اسامی حجج الهی بود که پس از قرار گرفتن روح آنان در صلب آدم، از نام‌های آنها آگاه شد. به‌طور کلی چند دیدگاه در خصوص چرایی سجده بر آدم برشمرده شده است:

• آفریده شدن انسان در زیباترین و بهترین صورت ممکن
• انتصاب به مقام خلیفهٔ الهی بر روی زمین و اختصاص آن به آدمی و نه جنسی دیگر
• تعلیم «اسماء» به آدم از جانب خدا
• خلقت آدمی با دو دست الهی — معنی دست و تفسیر آن هرچه باشد — در روز خلقت
• قرار گرفتن نور حجج الهی در صلب آدم
• دمیده شدن روح خدا در کالبد آدم

در روایات

سجده برای تعظیم اهل بیت پیامبر

شیخ طبرسی دیدگاهی را در تفسیرش به امامان دوازده‌گانه نسبت می‌دهد که بر اساس آن، سجده بر آدم، برای تکریم او تعظیم شأنش بوده است. در تفسیر محرر الوجیز نیز عبارت «انما کان سجود لتحیه کسجود ابوی یوسف لا سجود عباده» به علی بن ابی‌طالب نسبت داده شده است.

روایت دیگری نیز از سجاد به نقل از پیامبر اسلام نقل شده است که در خصوص علت سجده ملائکه بر آدم صادر شده است. بر اساس این روایت، ورود اشباحی از بهترین مکان‌های عرش الهی به صلب آدم علیه السلام، سبب شد تا خداوند، دستور سجده به ملائک را صادر کند. این روایت در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری و کتاب بحارالانوار گزارش شده است.

در تفسیر نورالثقلین، از علی بن موسی الرضا روایتی گزارش شده است که بر اساس آن، پس از خلقت آدم، خداوند امامان را در صلب آدم قرار داد و برای تعظیم و اکرام امامان، به ملائکه دستور داد تا به آدم سجده کنند. در همین روایت، سجده ملائکه بر آدم، دلیلی بر برتری امامان بر ملائکه تشریح شده است. این روایت به نقل از کتاب عیون اخبار الرضا گزارش شده است.

دیگر روایات

در یکی از روایات کتاب الاحتجاج، گفتگویی میان یک یهودی و علی بن ابی‌طالب گزارش شده است که بر اساس آن، یهودی از وی سؤال پرسید: آیا فضیلتی چون فضیلت سجده ملائکه بر آدم برای پیامبر اسلام وجود دارد؟ علی پاسخ داد که سجده ملائکه بر آدم، نه برای عبادت او بود، بلکه برای برتری دادن وی بر فرشتگان صورت پذیرفت؛ اما پیامبر اسلام توسط خدا و ملائکه‌اش مورد تمجید و سلام و صلوات قرار گرفته است که این برتری بالاتری نسبت به سجده ملائکه است.

علی در فرازی از خطبه قاصعه، در خصوص حکمت دستور خداوند به سجده بر آدم، به امتحان و آزمون الهی اشاره می‌کنند که سبب شد تا فرشتگان مستکبر از فرشتگان متواضع جدا شوند. بر اساس سخنان امیرالمؤمنین در این خطبه، ابلیس امکان منحرف کردن فرشتگان را ندارد و به تحلیل قراملکی در دانشنامه کلام اسلامی، این گواهی است بر تفاوت سنخیت ابلیس با فرشتگان. از جعفر صادق در خصوص حسادت پیشین ابلیس نقل شده است که «زمانی که خدا فرشتگان را بر سجده آدم امر فرمود، خداوند آنچه را در قلب ابلیس از حسد بود، آشکار نمود». در حدیث دیگری از جعفر صادق آمده است که: «آنگاه که خداوند به ابلیس فرمان سجده داد، در پاسخ گفت: پروردگارا، سوگند به عزتت اگر مرا از سجده بر آدم معذور بداری، تو را عبادتی می‌کنم که احدی تاکنون نظیر آن را انجام نداده است.»

در کتاب الاحتجاج، مناظره‌ای بین جعفر صادق و یکی از زنادقه گزارش شده است که جعفر صادق در پاسخ یکی از سوالات زندیق می‌گوید: «آن که به دستور خدا سجده می‌کند، برای خدا سجده می‌کند؛ بنابراین، وقتی دستور از سوی خدا باشد، سجده برای خداوند است.» شبیه به این مطلب را ابوبصیر از جعفر صادق گزارش می‌کند که حضرت فرمود: «از ناحیه خدا مأمور به این تکریم و احترام از آدم شدند، پس به او سجده کردند.» و منظور از سجده در این روایت، سر بر زمین نهادن بوده است. در فرازی از دعای ام داوود آمده است که: «للَّهُمَّ صَلِّ عَلی ابینا آدَمَ بَدیعِ فِطْرَتِکَ الَّذی کَرَّمْتَهُ بِسُجُودِ مَلائِکَتِکَ» ترجمه: «خداوندا بر پدر ما آدم، خلق بدیع بی نظیرت که او را به سجود فرشتگانت کرامت بخشیدی، درود فرست.».

در عرفان و اخلاق

برخی از عرفا، ابلیس را به جهت عدم سجده بر غیر خداوند ستوده‌اند و اقدام او را عدم سجده بر غیر خداوند تلقی کرده‌اند؛ این در حالی است که به عقیده دیگران، این سجده، به صورت سجده پرستش نبوده و به عنوان تعظیم تلقی می‌شد و خداوند دستور به سجده عبادت به غیر خود را نمی‌دهد. با این وجود صوفیانی چون منصور حلاج، حسن بصری، ذوالنون مصری، بایزید بسطامی، ابوبکر واسطی، سهل تستری، ابوالقاسم گرکانی و ابوالحسن خرقانی از ستایشگران ابلیس در خصوص رفتارش هستند.

از گناهانی که برای ابلیس به هنگام ترک دستور الهی در خصوص سجده برشمرده شده، استکبار ورزیدن است که در آیه ۳۴ سوره بقره به آن اشاره شده است. این استکبار بعدها سبب شد تا وی از توبه نیز بازماند و نتواند همچون آدم که پس از معصیت، توبه کرد، به جبران گذشته بپردازد. علی بن ابی‌طالب در بخشی از خطبه قاصعه می‌گوید: «پس چه کسی بعد از ابلیس با به جا آوردن مانند معصیت او از عذاب خدا سالم ماند؟ حاشا! نخواهد شد که خداوند سبحان انسان را به بهشت داخل نماید با کاری که به سبب آن فرشته‌ای را از آن بیرون کرد.». در بخش دیگری از همین خطبه، علی می‌گوید، تکبر او سبب شد تا اجر عبادات چندین ساله‌اش از بین برود. سبحانی بر این باور است که اگر انانیت و خودخواهی پرورش یافته در درون ابلیس نمی‌بود، او هرگز برتری آتش بر گِل را دلیلی برای سرپیچی از حکم الهی قرار نمی‌داد.

پانویس

منابع

• ابن‌عطیه، عبدالحق، (۱۴۱۳ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
• الهامی‌نیا، علی‌اصغر، (۱۳۸۳ش). اصول اخلاقی. قم: سپهر اندیشه. به کوشش: پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگان ولی فقیه.
• بازیار، مریم. دهقان، روح‌الله. کریمی‌نیا، محمدمهدی. انصاری مقدم، مجتبی، «بررسی سیر تطوّر آراء مفسران در آیات سجده بر حضرت آدم (ع)»، در پژوهش و مطالعات اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، بهمن ۱۴۰۰ش، شماره ۳۱.
• جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۸ش). تفسیر تسنیم. به کوشش احمد قدسی. قم: اسراء.
• خویی، سید ابوالقاسم، (۱۳۸۲ش). بیان در علوم و مسائل کلی قرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. شابک ۹۶۴-۴۲۲-۵۷۸-۳.
• سبحانی تبریزی، جعفر، (۱۳۹۰ش). منشور جاوید. قم: مؤسسه امام صادق (ع). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۷-۱۶۱-۰.
• شجاعی، احمد، (۱۳۸۷ش). «انسان». دانشنامه کلام اسلامی. قم: مؤسسه امام صادق (ع). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۷-۳۴۷-۸.
• صدوق، محمد بن بابویه، (۱۳۸۸ش). ترجمه کمال‌الدین و تمام النعمه. ترجمه منصور پهلوان. قم: مسجد مقدس جمکران.
• طباطبایی، محمدحسین، (۱۳۶۳ش). ترجمه تفسیر المیزان. قم: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی. شابک ۹۶۴۶۲۸۶۳۵۶.
• طبرسی، فضل بن حسن، (۱۳۹۰ش). ترجمه مجمع البیان. ترجمه محمد بیستونی، مشهد: به‌نشر. شابک ‫‬‭۹۷۸-۶۰۰-۲۲۸-۰۵۸-۹
• قدردان قراملکی، محمدحسن (۱۳۸۷ش). «ابلیس». دانشنامه کلام اسلامی. قم: مؤسسه امام صادق (ع). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۷-۳۴۷-۸.
• قمی، محمدحسن (۱۳۸۸ش). «ابلیس». تفسیر قمی. ترجمه جابر رضوانی، قم: بنی الزهرا. شابک ۹۷۸۶۰۰۵۰۵۲۳۶۷.
• مجتبایی، فتح‌الله. آذرنوش، آذرتاش. زریاب، عباس. سجادی، جعفر. «ابلیس»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۳ش). گفتگوی تمدن‌ها. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
• مقدمی، محمود (۱۳۸۷ش). «آدم». دانشنامه کلام اسلامی. قم: مؤسسه امام صادق (ع). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۷-۳۴۷-۸.
• موسوی، محمد رضی (بی‌تا). نهج البلاغه. به کوشش صبحی صالح، بیروت: دارالکتب البنانی.
• مهدوی نور، سیدحاتم، «بررسی تاریخی سجده ملائکه بر حضرت آدم علیه السلام و تمرد ابلیس»، در مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.

پیوندهای بیرونی

• مدخل «ابلیس» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
• مدخل «آدم» در دانشنامه کلام اسلامی