محسن امین

محسن امین
سید محسن امین
اطلاعات شخصی
نام کامل	سید محسن امین
زاده	۱۲۸۴ (قمری) روستای شقراء بخش هونین جبل عامل، لبنان
درگذشته	۱۳۷۱ (قمری) بیروت، لبنان
مدفن	حرم حضرت زینب سوریه
محل زندگی	نجف
محل تحصیل	نجف
اطلاعات آموزشی
استادان	سید محمدحسین سید جواد مرتضی سید احمد کربلایی محمدباقر نجم‌آبادی ملا فتح‌الله شریعت اصفهانی و …
تألیفات	اعیان الشیعة تاریخ جبل عامل حاشیه بر عروة الوثقی حذف القتول عن علم الاصول لواعج الاشجان فی مقتل الحسین و …

سید محسن امین عاملی (۱۲۸۴–۱۳۷۱ قمری) از شخصیت‌های برجسته تاریخ تشیع است که با تلاش‌های علمی و اجتماعی خود، تأثیری ماندگار در جوامع شیعی گذاشت. دوران کودکی او، با آموزش در محیط خانواده و سپس تحصیلات پیشرفته در جبل عامل، زمینه‌ساز شکوفایی او در عرصه‌های مختلف شد. او با تأسیس مدارس، تألیف کتب درسی و مذهبی، و مبارزه با خرافات مذهبی، سعی در ارتقای سطح فرهنگی و مذهبی جامعه داشت. فتواهای او علیه برخی رسوم خرافی عزاداری و اقداماتش در این زمینه باعث تغییرات مهمی در شیوه عزاداری و کاهش مخالفت‌ها شد.

نام و نسب

نام او را سید محسن امین عاملی گزارش کرده‌اند. به دلیل تولدش در جبل عامل (جنوب لبنان) به «عاملی» معروف شد و به واسطه نام فرزندش «ابومحمد الباقر» کنیه گرفت.

وی فرزند سید عبدالکریم است و نسب او به حسین ذی‌الدمعه، فرزند زید بن علی بن حسین می‌رسد. جد اعلای او، سید ابراهیم یا سید احمد، به دعوت شیعیان جبل عامل برای ارشاد به لبنان رفت و در شقراء ساکن شد. نیاکان او نقش مهمی در تاریخ تشیع منطقه داشتند. یک شجره‌نامه از خاندان وی یافت شده که گروهی از علما و خطبا صحت آن را تأیید کرده‌اند. طبق این شجره‌نامه، نسب سادات عاملی به عبدالله محض بن حسن مثنی بن حسن بن علی می‌رسد. با این حال، سید محسن در آثار خود این شجره را تأیید نکرده و خود را تنها «حسینی» خوانده است.

زندگی

سید محسن امین عاملی یکی از برجسته‌ترین مجتهدان، مورخان، و شاعران شیعه بود. او در زمینه‌های مختلف علمی و سیاسی فعالیت داشت و مقام مرجعیت را با فصاحت کلام، نظم و نثر، و تألیفات متعدد به دست آورد. سید محسن در روستای شقراء از توابع مرجعیون در جبل عامل، به سال ۱۲۷۴ شمسی به دنیا آمد. خاندان او پیش‌تر در حله عراق سکونت داشتند. او به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی تسلط کامل داشت.

وی در کودکی به دلیل رفتار خشن مکتب‌دار، آموزش رسمی را ترک کرد و مادرش به آموزش قرآن و خواندن و نوشتن او پرداخت. او همچنین سوارکاری، شنا، و شکار را در محیط خانواده آموخت. سید محسن در یازده‌سالگی تحصیلات خود را با مطالعه کتاب‌های صرف و نحو آغاز کرد و آثار متعددی از جمله قطر الندی، شرح تصریف تفتازانی، و دیوان‌های شعری مانند دیوان ابوفراس حمدانی را مطالعه کرد. وی در سال ۱۲۹۷ قمری برای ادامه تحصیل به مدرسه عیثا الزط رفت و نزد سید جواد مرتضی کتاب‌های پیشرفته نحو و صرف را فرا گرفت. او در این دوره به مطالعه آثار نظیر مغنی اللبیب و تألیف اشعار علمی روی آورد و نخستین منظومه خود را در علم صرف نوشت. محسن امین برای ادامه تحصیل از روستای عیثا الزط به بنت جبیل رفت و در مدرسه آنجا نزد سید نجیب فضل‌الله کتاب‌هایی چون مطول تفتازانی در معانی و بیان، حاشیه ملا عبدالله در منطق، شرح مطالع در منطق، معالم در اصول فقه و شرایع الاسلام در فقه را فراگرفت. در بنت جبیل، شیخ موسی شراره، از دانش‌آموختگان نجف، به تدریس می‌پرداخت و محسن امین از وی بهره بسیاری برد. پس از درگذشت شیخ موسی شراره در سال ۱۳۰۳ قمری و تعطیلی مدرسه، سید محسن به زادگاه خود، شقراء، بازگشت و به تحصیل خود ادامه داد.

وی در سال ۱۳۰۸ قمری، با تشویق شیخ حسین مغنیه و اجازه والدین، برای تحصیلات عالیه به نجف عزیمت کرد. در آن زمان، نجف مرکز علمی برجسته‌ای بود و مراجع تقلید مشهور شیعه، همچون محمدکاظم خراسانی، میرزا حبیب‌الله رشتی و دیگران، به تدریس فقه و اصول اشتغال داشتند. در نجف، وی مراحل تحصیل سطح را با مطالعه کتاب‌هایی نظیر شرح لمعه، قوانین، رسائل و مکاسب گذراند و سپس درس خارج فقه و اصول را به اتمام رسانید. از جمله استادان وی می‌توان به سید علی امین (پسر عمویش)، احمد کربلایی، محمدباقر نجم‌آبادی، آقارضا همدانی، و میرزا حسن شیرازی اشاره کرد. او دوره کامل درس خارج اصول را نزد آخوند خراسانی گذراند. سید محسن نام شاگردان خود در نجف و برخی از دوستان و هم‌دوره‌هایش را در کتاب اعیان الشیعه ذکر کرده است. از جمله دوستان نزدیک وی، سید ابوالحسن اصفهانی بود که تأثیر زیادی در اندیشه‌ها و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی سید محسن داشت. وی خاطرات تحصیل و اوضاع اجتماعی نجف را در این کتاب به تفصیل آورده است.

پس از پایان تحصیلات و به درخواست شیعیان دمشق و جبل عامل، که به رهبری نیاز داشتند، سید محسن در اواخر جمادی‌الثانی ۱۳۱۹ قمری، در حالی که ۳۵ سال داشت، نجف را ترک کرد. وی در اواخر شعبان همان سال به دمشق رسید و مسئولیت‌های علمی و اجتماعی خود را آغاز کرد. زندگی فعال و پربار او که بیش از پنجاه سال به طول انجامید، عمدتاً در دمشق سپری شد، جایی که به عنوان وطن دوم او محسوب می‌شد. او وضعیت شیعیان شام را با مشکلات متعددی مواجه دید که شامل بی‌سوادی، عقب‌ماندگی اجتماعی و سیاسی، فقر مادی و فرهنگی، اختلافات عقیدتی و عشیره‌ای، و از همه مهم‌تر شیوع خرافات به نام مذهب بود. برخی روضه‌خوان‌ها احادیث نادرست را نقل می‌کردند، و عزاداری‌ها با رفتارهایی همچون قفل‌زنی، زنجیرزنی، و گل‌آلود کردن بدن همراه بود، که نه تنها مغایر با آموزه‌های دینی تلقی می‌شد، بلکه موجب تمسخر دیگران نیز می‌گردید. او با تشخیص اینکه ریشه این مسائل در بی‌سوادی و کمبود آموزش است، اقدام به تأسیس مدارس جدید با برنامه‌های منظم کرد. همچنین برای دختران مدرسه ساخت و با همکاری بازرگانان شیعه، مدارسی با نام‌های «محسنیه» و «علویه» تأسیس نمود. وی خود در این مدارس به تدریس مشغول شد و بر پیشرفت اخلاقی و تربیتی دانش‌آموزان نظارت داشت. در عرصه مبارزه با خرافات، اقدامات او با چالش‌های زیادی مواجه شد. برخی مخالفان او را متهم به کفر و زندقه کردند و علیه او تبلیغ نمودند. با این حال، او با جدیت به مبارزه با این مسائل ادامه داد و با تربیت نسل جدیدی از خطبای آگاه، توجه مردم را به سخنان مستند و منطقی جلب کرد.

در دوران جنگ جهانی اول، محسن امین به دلیل ناامنی حاصل از حضور اشغالگران اروپایی در دمشق، به زادگاه خود در جبل عامل بازگشت. پس از پایان جنگ، به دمشق مراجعت کرد. در ۸ مارس ۱۹۲۰ میلادی، به نمایندگی از علمای جبل عامل در مراسم تاج‌گذاری ملک فیصل به‌عنوان پادشاه قانونی سوریه شرکت کرد و به او تبریک گفت.

او در سال‌های ۱۳۲۱ و ۱۳۴۱ قمری برای انجام مناسک حج و زیارت مدینه به حجاز سفر کرد. همچنین، در سال ۱۳۵۲ قمری برای زیارت حرم امام رضا به ایران رفت و حدود نه ماه در این کشور اقامت داشت. هنگام ورود به تهران، به‌عنوان یک رهبر شیعه مورد استقبال گسترده علمای شیعه، طلاب علوم دینی و مقامات دولتی قرار گرفت. او در مراسم افتتاح دانشکده معقول و منقول شرکت کرد و مردم را به تحصیل تشویق نمود. به درخواست عمومی، امامت جمعه و جماعت را پذیرفت. در کتابی که بعداً نوشت، از استقبال مردم ایران با عباراتی چون «قلم و زبانم از وصف محبت و احترام ایرانیان عاجز است» یاد کرد.

در دوران قیمومت فرانسوی‌ها در سوریه، سید محسن امین تلاش‌های بسیاری برای استقلال مسلمانان و حفظ حقوق شیعیان انجام داد. او همچنین برای بهبود وضعیت فرهنگی و اخلاقی جامعه شیعی اقدامات زیادی کرد و حتی مؤسسه‌ای برای بازپروری زنان منحرف تأسیس نمود. برای اصلاح نظام آموزشی طلاب، کتاب‌های درسی جدیدی تألیف کرد و تلاش کرد تا سوءتفاهم‌ها میان مسلمانان رفع شود و وحدت میان مذاهب اسلامی برقرار گردد. این فعالیت‌ها باعث شد تا او مورد احترام گسترده هم شیعیان و هم اهل سنت قرار گیرد. امین از حامیان اصلی جنبش آزادی‌خواهی سوریه بود. اعتصاب شش‌ماهه سوری‌ها در سال ۱۳۵۵ قمری، که منجر به خروج بیگانگان شد، از منزل او آغاز گردید. او همچنین برای حمایت از فلسطین، اقدام به جمع‌آوری کمک‌ها، نوشتن مقالات و سخنرانی‌های تأثیرگذار کرد و روزی را به‌نام «یوم‌الفلسطین» تعیین کرد. وی شیعیان سوریه را به الگو گرفتن از مبارزات ایرانیان در ماجرای تنباکو تشویق می‌کرد و معتقد بود هیچ قدرت خارجی توان مقاومت در برابر اراده ملت‌ها را ندارد.

درگذشت

محسن امین در ماه‌های پایانی عمر خود برای درمان به بیروت رفت. وی نیمه‌شب یکشنبه، چهارم رجب سال ۱۳۷۱ شمسی، در خانه پسرش درگذشت و هنگام مرگ ۸۷ سال داشت. پس از این رویداد، رادیو بیروت و رادیو دمشق خبر درگذشت او را با ابراز تأسف اعلام کردند. روز بعد، روزنامه‌های مختلف با چاپ عکس و شرح‌حال او در صفحات نخست، این فقدان را ضایعه‌ای بزرگ برای جهان اسلام توصیف کردند. خبر درگذشت محسن امین واکنش گسترده‌ای در جهان اسلام برانگیخت. از اندونزی تا هند، پاکستان، افغانستان، ایران و کشورهای عربی، مقاله‌ها و مراسم گرامیداشت متعددی برگزار شد.

مراسم تشییع جنازه با حضور مقامات رسمی، روحانی، دانشگاهی و جمعیتی انبوه برگزار شد. پیکر او بر دوش مردم تا مسجد عمر حمل شد و پس از برگزاری نماز، به دمشق انتقال یافت. در دمشق، پس از طواف در بقعه سیده زینب، در مقبره‌ای که از پیش در باب‌الکبیر آماده شده بود، به خاک سپرده شد. بنا به وصیت وی، قلم‌ها، دوات و عینک‌های او که وسیله انتقال و نشر افکارش بودند، همراه او دفن شدند.

آثار

مقالهٔ اصلی: کتاب‌شناسی محسن امین

محسن امین برای آموزش دینی، برنامه‌ریزی دقیقی انجام داد و ۹ کتاب در زمینه‌های مختلف عقاید، احکام شرعی، عبادات، معاملات، و اخلاق تألیف کرد. این کتاب‌ها علاوه بر مدارس تأسیس‌شده، در دیگر دبیرستان‌های سوریه و لبنان نیز تدریس شدند و به فارسی نیز ترجمه شدند. او برای اصلاح مراسم عزاداری، کتاب‌هایی همچون لواعج الاشجان و المجالس السنیه را تألیف کرد که به‌طور گسترده مورد استقبال قرار گرفتند. وی همچنین فتوایی صادر کرد که اعمالی نظیر قمه‌زنی، زنجیرزنی، و دیگر رفتارهای مشابه را نه تنها فاقد ثواب، بلکه حرام اعلام می‌کرد. این فتوا در رساله‌ای با عنوان التنزیه منتشر شد که تأثیر چشمگیری در ممنوعیت این اعمال در مناطق مختلف داشت. کتاب‌های او حتی در نجف نیز که مرکز مخالفت با او بود، مورد توجه قرار گرفتند و برخی از علمای برجسته مانند آیت‌الله اصفهانی نیز فتواهایی در تأیید نظرات او صادر کردند. این رویکرد، باعث کاهش مخالفت‌ها و اصلاح برخی سنت‌های عزاداری در مناطق مختلف شد.

مشهورترین و مهم‌ترین اثر محسن امین، کتاب اعیان الشیعه بود که در تألیف آن، مدت زمان زیادی صرف شد و در نهایت، با مرگ او ناقص ماند.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «سید محسن امین». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.