الترجمانة الکبری فی اخبار المعمور برا و بحرا
التَرجَمانة الکُبری فی اخبار المعمور بَرّاً و بحراً، یکی از آثار نوشته ابوالقاسم بن احمد بن علی بن ابراهیم زَیّانی است که یکی از سفرنامه‌های پراهمیت به‌شمار می‌رود. این اثر علاوه بر گزارش تجربیات شخصی ابوالقاسم زیانی، شامل تحلیل‌ها و گزارش‌های تاریخی نیز می‌باشد.
نویسنده
ابوالقاسم بن احمد بن علی بن ابراهیم زَیّانی، از سیاستمداران و اهالی مغرب‌زمین که آثاری در زمینه تاریخ و جغرافیا داشته است. وی با سال ۱۱۴۷ در فاس به‌دنیا آمد. ابوالقاسم در فاس رشد کرد و در همان‌جا، به حفظ قرآن موفق شد. او در جامع قَرَویین، جامع اندلسیین و مدارس صِهریج و عطارین به آموختن فقه، حدیث، تفسیر، نحو و منطق پرداخت. او در همین دوران، به اسناد تاریخی‌ای دست پیدا کرد که در نزد پدربزرگش محفوظ بود. از این رو به آموختن تاریخ و تحقیق در تراجم و سیره‌ها علاقه‌مند شد. وی سفرهایی به حجاز و مصر نیز داشته است. وی چندین منسب سیاسی و حکومتی نیز داشته است و مدتی نیز والی شهرهایی بوده است. را از سیاستمداران و مورخان مغرب‌زمین معرفی کرده‌اند. او از کاتبان و وزاری مشهور در حکومت شُرفای علوی مغرب در قرن سیزدهم بود. وی به هیچ‌یک از فرقه‌های و نحله‌های صوفیه شایع در مغرب‌زمین وابستگی نداشت و حتی در نوشته‌هایش، آنها را سرزنش کرده بود. او با سلطان سلیمان علوی در مقابله و محدودیت و نظارت بر فعالیت‌های صوفیان مغرب، هم‌فکر و همراه بود.[۱]
مشخصات کتاب
نام و محتوا
التَرجَمانة الکُبری فی اخبار المعمور بَرّاً و بحراً، یکی از سفرنامه‌های نوشته شده توسط زیانی است. وی این سفرنامه را از مجموع تجربیاتش از سفر به شرق و غرب نگاشته است. این اثر، غیر از اطلاعات جغرافیایی، شامل اطلاعات تاریخی و ادبیات و تراجم است. نویسنده در این اثر، وصف اماکن و نقاطی که در طول سفر خود در خشکی و دریا دیده است را بیان می‌کند. او همچنین اخباری که در ملاقات با بزرگان و دولتمردان کسب کرده است را در این کتاب گزارش می‌کند. دانشنامه جهان اسلام، این اثر را یک دایرةالمعارف با موضوعات متنوع دانسته است. نویسنده این اثر، این کتاب را به عنوان مکملی بر کتاب الترجمان المعرب و البستان الظریف نوشته است. نویسنده در این اثر، به تاریخ شاهان ایران قدیم و حتی انبیاء نخستین و مواردی از این دست، اشاره‌هایی داشته است.[۲]
ویژگی و امتیاز
خالق اثر در این کتاب در تقسیم عالم، به شیوه اقالیم هفت‌گانه معتقد بوده است و یکی از ویژگی‌های این اثر، داشتن نقشه‌ای کامل از جهان است. این نقشه اما تنها در نسخه اصلی کتاب موجود است و در نسخه‌های چاپی وجود ندارد. نویسنده در این اثر، به منابع گذشته در حوزه مسالک و ممالک، توجه‌ای ویژه و عمده داشته است و از میان منابع، تنها به کتاب رحلة ابن‌بطوطه بی‌اعتنا بوده است. به نظر نویسنده، ابن‌بطوطه در نقل مشاهداتش، صادق نبوده است. با این وجود، در اثر او نیز همچون دیگر جغرافی‌نگاران، خرافات و ذکر عجایب وجود دارد. زیانی عمده مطالب کتابش را از بین مشاهدات خود آورده است و بر آنها متکی بوده است.[۳]
تاریخچه
این اثر در ۱۲ ربیع‌الاول ۱۲۳۳ (در ۸۶ سالگی نویسنده) به پایان رسیده است. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های مغرب، مرکز پژوهش‌های اسلامی، پاکستان، کتابخانه‌های ایران و با مقدمه و تصحیح عبدالکریم فیلالی وجود دارد.[۴]
اهمیت کتاب
این اثر به جهت اطلاعات متعدد و دامنه آن مورد اهمیت است. این اثر از این جهت که نوشته یک عالم جغرافی‌دان و مورخ نوشته شده است، حائز اهمیت است. به توصیف دانشنامه جهان اسلام، در این اثر، دقت‌نظر، مهارت و چیرگی زیانی در ثبت وقایع تاریخی و جغرافیایی، به خوبی آشکار است.[۵]
پانویس
ارجاعات
منابع
- وکیلی‌سحر، محترم (۱۳۷۵). «زیانی». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.