رجعت

رجعت اصطلاحی در علم کلام است که در ادیان مختلفی کاربرد دارد. علاوه بر مسلمانان، مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان نیز به نوعی از رجعت باور داشته‌اند. رجعت به معنای زنده شدن مردگان پس از مرگشان قبل از قیامت که یکی از وقایع آخرالزمانی است.

تعریف لغوی و اصطلاحی

واژه رجعت از ریشه رجع و مصدر مرة، به معنای «بازگشتی یکتا و ویژه» است. رجعت در اصطلاح از باورهای اسلامی است که جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان امامیه دارد. در لغتنامه‌های لسان العرب و اقرب الموارد، واژه‌های کرّه، ردّ، حشر و إیاب به عنوان لغت‌های مترادف رجعت گزارش شده است.

رجعت در قرآن

اغلب مفسران غیر شیعه، به آیات مربوط به رجعت، مروری سریع داشته‌اند و با تفسیرهای کوتاه، از آیات گذشته‌اند. گروهی چون ابن کثیر و بیضاوی، این آیات را مربوط به وقایع قیامت دانسته‌اند. گروهی دیگر همچون رازی نیز آن را از وقایع پس از قیامت دانسته‌اند.

دیدگاه ادیان و فرق

برخاستن ایلعازر از گور که به عنوان معجزه‌ای از معجزات مسیح در عهد جدید مورد اشاره است.

با توجه به شباهت بازگشت به حیات مادی در دنیا و زنده شدن مردگان در قیامت و همین‌طور با توجه به باور تمام مذاهب اسلامی به حشر و معاد جسمانی در قیامت؛ امکان بازگشت و رجعت مردگان، پیش از قیامت در باور تمام فرق و مذاهب اسلامی، پذیرفتنی است. به گفته سید مرتضی، امکان بازگشت مردگان به دنیا مختص به گروهی خاص از فرقه اسلامی نیست و علاوه بر اعتقاد تمام مسلمین، اعتقاد موحدین نیز می‌باشد؛ اما اختلاف در این موضوع، مربوط به اتفاق افتادن یا عدم اتفاق افتادن این واقعه است. مسئله رجعت، همواره یکی از موضوعات مورد مناقشه بین شیعه و سنی بوده است و مناظرات و احتجاج‌هایی در این خصوص صورت گرفته است.

شیعیان دوازده امامی

مقالهٔ اصلی: رجعت در باور شیعه دوازده‌امامی

شیعیان امامی، رجعت را یکی از قطعی‌ترین اعتقادات شیعه می‌دانند و بر این مطلب، اتفاق نظر دارند. به عقیده شیعیان، رجعت یا کَرَّه، مخصوص گروهی خاص از کافران و مؤمنان خالصی است که تا روز قیامت، بازگشتی نخواهند داشت. متکلمان امامی، داستان‌های قرآنی در خصوص رجعت در امت‌های گذشته را مستندی قوی بر امکان رجعت دانسته‌اند. این متکلمان در اثبات ادعایشان، به روایتی نبوی استدلال کرده‌اند که بر اساس آن، پیامبر اسلام از وقوع تمام آنچه در امت‌های گذشته رخ داده است، در امت خویش خبر می‌دهد. اولین بار علی بن موسی الرضا در گفتگویی با مأمون عباسی، به این روایت در اثبات تحقق رجعت در اسلام، استناد کرد.

شیعیان غیر امامی

برخی از شیعیان غیر امامی همچون اسماعیلیان، با توجه به روایات رجعت و منافی دانستن رجعت با اصل تکلیف، رجعت را به معنای ظهور امامی از نسل امامان پیشین دانسته‌اند. رجعت در اعتقاد غالیان نیز وجود دارد، اما چیزی همچون تناسخ تعبیر شده است. در طول تاریخ نیز گروهی به رجعت علی بن ابی‌طالب، موسی کاظم، حسن عسکری و محمد حنفیه پس از مرگشان باور پیدا کردند. برخی از نویسندگان کتب فرق، قدمت اعتقاد به رجعت را منسوب به عبدالله بن سبأ و فرقه سبائیه دانسته‌اند که معتقد به بازگشت علی بن ابی‌طالب پس از مرگ و پیش از قیامت بودند. در فرقه کیسانیه نیز، کُثَیر عِزَّة به رجعت باور داشته است. در این فرقه از رجعت پیامبران در زمان ظهور محمد حنفیه یاد شده است. شهرستانی، رجعت را از اعتقادات فرقه باقریه -منسوب به برخی از اصحاب محمد باقر- گزارش کرده است. شهرستانی در جای دیگری، رجعت را در کنار تناسخ و بداء، از جمله ارکان اعتقادی غلات شیعه دانسته است. به گفته جریشه، غلات به زنده بودن امامان شیعه و خصوصاً علی بن ابی‌طالب باور داشتند و معتقد بودند علی بن ابی‌طالب به آسمان رفته است و در آخرالزمان ظهور خواهد کرد. بر اساس روایتی از جعفر صادق، فرقه مقصره رجعت را به بازگشت حکومت سلب شده از ائمه به مهدی موعود است.

اهل سنت

علاوه بر شیعیان امامیه، گزارش‌های در منابع اهل سنت، به مفهوم اصطلاحی رجعت اشاره دارد. از جمله سخن عمر بن خطاب پس از مرگ پیامبر اسلام که مدعی شد، محمد نمرده است و همچون موسی بن عمران به نزد خدا رفته است و دوباره رجعت خواهد کرد. عمر در این استدلال به آیه ۱۴۲ اعراف اشاره دارد. با این وجود، عمر، پس از بازگشت ابوبکر و گفتگو با وی، پذیرفت که محمد از دنیا رفته است. در برخی از کتب اهل‌سنت، به نقل از برخی از اصحاب علی بن ابی‌طالب، از جمله اصبغ بن نباته و ابوطفیل عامر بن واثله، قول به رجعت گزارش شده است. آلوسی، پیشینه اعتقاد به رجعت پیامبر اسلام را مربوط به قرن اول ه‍.ق دانسته است و پیشینه اعتقاد به رجعت علی بن ابی‌طالب را به جابر جعفی در قرن دوم نسبت می‌دهد؛ با این وجود، در منابع تفسیری، به ندرت آیه دوم سوره مدثر را به رجعت محمد تفسیر کرده‌اند. شیعیان، چه در عصر متقدم همچون فضل بن شاذان و عصر معاصر همچون نجم‌الدین طبرسی، سعی نمودند تا با بررسی منابع اهل سنت، احادیث با موضوع رجعت را گردآوری نمایند.

به گزارش کعبی، در منابع اهل سنت، جز مواردی که آراء شیعیان را در خصوص موضوع رجعت نقل کرده‌اند، مطلبی نیامده است. با این وجود، پس از نقل گزارش‌هایی در خصوص رجعت در منابع اهل سنت، استنکاری از جانب ناقلان گزارش، صورت نگرفته است. در این خصوص، عبدالله بن محمد بن عبید بن سفیان اموی قرشی (متوفی ۲۸۱ ه‍.ق) کتابی را با عنوان من عاش بعد الموت تألیف کرده است. همین‌طور ابونعیم اصفهانی در الدلائل و جلال الدین سیوطی در الخصائص، بابی را با موضوع معجزات پیامبر اسلام تألیف کرده‌اند و زنده کردن مردگان را یکی از معجزات محمد دانسته‌اند و حتی سیوطی، زنده کردن مردگان را یکی از کرامات غیر از پیامبران دانسته است. همچنین در برخی منابع اهل سنت، از صحبت کردن، خندیدن و زنده شدن برخی از مسلمانان پس از مرگ یاد شده است. همین‌طور سیوطی مدعی است که پیامبر اسلام را هفتاد مرتبه در بیداری دیده است.

در مقابل برخی از بزرگان اهل سنت، منکر رجعت شده و آن را اعتقادی خلاف دین و شریعت قلمداد کرده‌اند. ابوالحسن عبدالرحیم خیاط، از معتزلی مذهبان و مؤلف کتاب الانتصار، رجعت را یکی از اسرار مخفی در مذهب شیعه دانسته است که شیعیان همدیگر را در کتمان و اختفای آن، سفارش می‌کنند. برخی از رجال‌نویسان اهل سنت نیز با اشاره به اعتقاد برخی راویان به رجعت، آنها را مورد شماتت قرار داده و ضعیف معرفی کرده‌اند. ابوالحجاج در معرفی جابر جعفی، وی را ضعیف در حدیث معرفی می‌کند و دلیل دروغگو بودنش را، اعتقاد به رجعت دانسته است. ابن حجر عسقلانی نیز عثمان بن عمیر را به جهت اعتقاد به رجعت، ذم کرده است. بسیاری از بزرگان اهل سنت، رجعت را به معنای تناسخ دانسته‌اند که از جمله اعتقادات غلات شیعه بوده است.

گروهی از منتقدان رجعت از میان اهل سنت، به آیاتی از قرآن استناد کرده‌اند و بر اساس مفاهیم قرآنی، رجعت را مخالف با آیاتی از قرآن دانسته‌اند. به عقیده عبدالعزیز دهلوی در مختصر التحفة، آیه ۹۹ سوره مومنون، بر این مفهوم دلالت دارد که بازگشت مردگان به دنیا، نفی شده است. ناصر قفاری در کتاب اصول الشیعه الامامیه، با اشاره به مخالفت رجعت با برخی آیات قرآن، آن را از مسائل غلوآمیز در مذهب تشیع دانسته است. وی در این خصوص، از مسند احمد، روایتی را گزارش می‌کند که بر اساس آن، حسن بن علی، از باور به بازگشت علی بن ابی‌طالب پس از مرگش، انتقاد می‌کند. همچنین قفاری آیه ۱۸۵ سوره آل عمران را نیز دلیل دیگری بر مخالفت رجعت با قرآن متذکر می‌شود.

ادیان شرقی

با توجه به معنای رجعت که شامل بازگشت به زندگی پس از مرگ است؛ این اعتقاد به صورت تنزل یافته‌ای با عنوان تناسخ، در ادیان جنوب و شرق آسیا مطرح بوده است. اما تفاوت رجعت و تناسخ، در بافتار تاریخی آن است. تناسخ عموماً به عنوان نوعی جایگزین برای پاداش یا کیفر اخروی قلمداد می‌شود و در مقابل رجعت، پدیده‌ای آخرالزمانی و در استقبال از واقعه قیامت رخ خواهد داد. از دیگر تفاوت‌های تناسخ و رجعت، قابل تکرار بودن تناسخ و یگانه بودن رجعت است. همچنین از باور به رجعت، در فرهنگ مصر باستان؛ گزارشاتی وجود دارد که بر اساس آن، فلسفه مومیایی کردن مردگان، باور به بازگشت آنان به دنیا بوده است.

مسیحیت و یهودیت

باور به رجعت در برخی ادیان دیگر همچون مسیحیت و یهودیت نیز گزارش شده است. در همین خصوص در عهد عتیق، از زنده‌شدن بنی‌اسرائیل و زنده‌شدن مردگان در آخرالزمان یاد شده است. همین‌طور در عهد جدید، به رجعت عیسی پس از مرگ و زنده‌شدن نیکان در قیامت اول، پیش از قیامت دوم، اشاره شده است. بر اساس اعتقادات مسیحیان، گروهی از مؤمنان به عیسی، همراه با او به دنیا برخواهند گشت تا شاهد پادشاهی وی باشند. به این باور در مسیحیت، پاروسیا گفته می‌شود.

زرتشت

در آیین زرتشت نیز از مفهومی همچون رجعت و بازگشت مردگان به زندگی یاد شده است. در کتاب زند بهمن یسن، از زنده شدن فریدون برای قتل ضحاک و زنده شدن گشتاسب سام یاد شده است.

پانویس

منابع

• پاکتچی، احمد (۱۳۸۸). «رجعت». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• الهی‌نژاد، حسین (۱۳۸۲). «رجعت» (PDF). مبلغان (چهلم): ۷۴–۹۰.
• کیانیفرید، مریم (۱۳۸۳). «رجعت». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• اسلامپورکریمی، عسکری (۱۳۸۶). «رجعت از نگاه فریقین» (PDF). طلوع (بیست و یکم).
• صلابی، علی محمد محمد (۲۰۰۴). أسمی المطالب فی سیرة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه. شارجه: مکتبة الصحابه.
• سقاف، علوی بن عبدالقادر (۱۴۳۳). موسوعة الفرق المنتسبة للاسلام. جده: موقع الدرر السنیة.