فاطمه سلطان باغبانباشی

فاطمه سلطان باغبانباشی (خانم باشی)
اطلاعات شخصی
زاده	تهران،
درگذشته	۱۳۳۶ خورشیدی تهران،
ملیت	الگو:پرچم شاهنشاهی ایران ایرانی
همسر(ان)	ناصرالدین شاه قاجار قهرمان خان حاجبی تبریزی رضاخان هروی
فرزندان	علی خان حاجبی امیرحسین خان حاجبی محمد خان حاجبی زهرا حاجبی خدیجه حاجبی افسرالملوک هروی
لقب(ها)	خانم باشی

فاطمه سلطان باغبانباشی (خانم باشی) یکی از همسران ناصرالدین‌شاه بود. او ملقب به خانم‌باشی، دختر بزرگ باغبان باغ اقدسیه، محمدحسین باغبانباشی بود و خواهری کوچکتر به نام ماهرخسار داشت.

زندگی

ازدواج شاه با ماه رخسار

یکی از عجیب‌ترین رفتار شاه قاجار عشق و علاقهٔ او به ماه رخسار خواهر کوچکتر خانم باشی بود. شاه از این دختر ده دوازده ساله چنان خوشش آمده بود که تصمیم می‌گیرد با او ازدواج کند. در اختیار کردن همزمان دو خواهر مانع بزرگ و چالش جدید این ازدواج برای شاه نبود که پیشتر از این، شاه دو خواهر با نام‌های عایشه و لیلی را به عقد خود درآورده بود. این مخالفت خانم باشی بود که سدی بزرگ بر سر راه ناصرالدین شاه شده بود. تا جایی که گفته بود اگر شاه چنین کاری بکند، تریاک خورده و خود را خلاص می‌کند. اعتماد السلطنه چنین آورده است که: «شاه (به ماه‌رخسار) میل مفرط دارد و در حقیقت عاشق است. مدام و متصل اشعار عاشقانه می‌خواند و آنی و دقیقه‌ای از خیال او بیرون نیست». حتی اعتماد السلطنه پا را فراتر می‌گذارد و به شاه می‌گوید «دو خواهر را گرفتن کار قدیم شماست. بعد از هفتاد سال کار تازه‌ای بکنید». شاه که اختیار از دست داده بود در نهایت دور از چشم خانم باشی، ماه‌رخسار خواهر خانم‌باشی را در جاجرود به اندرون می‌برد.

خانم باشی که هنوز نمی‌دانسته چه بین شاه و خواهرش گذشته است، از شاه درخواست می‌کند که امر به ازدواج خواهرش با شخص دیگری کند تا خیال خانم باشی راحت شود؛ و مادامی که شاه چنین نکند، نتواند کامی از خانم باشی بجوید. ظاهراً شاه واسطه‌هایی برای گرفتن رضایت به نزد خانم باشی فرستاده است. از جمله شمس الدوله و میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان صدراعظم. با انجام این کار ظاهراً شاه مقدمات خیانت همسرش به خود را فراهم کرده بود. میرزا علی‌خان امین‌الدوله در خاطرات خود آورده است که «صدراعظم که کار را به کام دید (از خانم‌باشی) عیش مدام گرفت.» به نظر می‌رسد که رفتارهای ماهرخسار نیز عشق و عطش شاه را بیشتر می‌کرده است. متن زیر از خاطرات تاج السلطنه برگرفته شده است. «…و این دختر، عشق خود را با کارهای کودکانه که از روی کمال صداقت و درستی بود اثبات می‌نمود؛ مثلاً با منع و جری (مخالفت شدیدی) که از طرف خواهر بزرگش می‌دید باز وقتی پدرم را می‌دید دوان دوان خود را به آغوش او انداخته و با گریه می‌گفت: آه! آمدی؟ خوب کردی آمدی. امروز ده مرتبه بیشتر (مرا) کتک زدند، برای اینکه دل من برای تو تنگ شده بود و برای تو گریه کرده، عکس تو را می‌بوسیدم!».

ترور ناصرالدین شاه و نقش خانم باشی

هرچند که خانم باشی از محبوب‌ترین و پرقدرت‌ترین زنان پایان دوران ناصرالدین شاه بوده است ولی ظاهراً علاقه و تمایل ناصرالدین شاه به خواهر کوچکترش «ماه رخسار» سبب کینه و دلخوری شدید شده. تا آن جایی که برخی معتقد بودند که او دستی در دسیسهٔ قتل شاه داشته است. برخی دیگر مانند تاج‌السلطنه دختر کوچک ناصرالدین شاه، خانم باشی را بری از این گناه می‌دانست. تاج‌السلطنه در خصوص خانم باشی چنین آورده است: «و این زن (فاطمه سلطان) را لازم است بشناسیم؛ زیرا که اشخاص بدخواه و آن کسانی که به او رشک می‌بردند و نمی‌توانستند با او در مقام عناد برآیند، او را پس از قتل حضرت سلطان، متهم و لکه‌دار کردند. لیکن من دامن او را از این گناه بری می‌دانم، زیرا که اگر پدرم را دوست نمی‌داشت، اقتدارات شخصی خود را که دوست می‌داشت! و هیچ وقت راضی به قتل او و تنزل خود نمی‌شد»

دزدیده شدن خانم باشی

تا چندین ماه پس از درگذشت ناصرالدین شاه و برتخت نشستن مظفرالدین‌شاه هیچ گونه خبری از خانم باشی نبود. تا اینکه مظفرالدین شاه میرزا علی اصغر خان امین السلطنه را عزل کرد و به قم تبعید کرد. با تبعید صدراعظم به قم، پدر خانم باشی جرئت کرده و شکایت به نزد مظفرالدین شاه برده که پس از درگذشت شاه شهید، صدراعظم به زور خانم باشی را در اختیار خود کرده و به نزد خود برده. هنوز هم پس از تبعید می‌گوید عیال من می‌باشد. شاه جدید که از بی آبروگی زنان پدرش خوشش نمیامد دستور داد چوب فراوان به صدراعظم مخلوع زده و خانم باشی را به خانهٔ پدر فرستاند.

ازدواج فرمایشی با قهرمان خان

مظفرالدین‌شاه برای اینکه خاطرش از کار خانم باشی راحت باشد دستور داد که او را به عقد قهرمان خان حاحبی تبریزی، امیر آخور محمدعلی میرزا درآورند. قهرمان خان که مردی سالخورده بود از این فرمایش شاه بسیار خوشحال بود و در پوست خود نمی‌گنجید. وقتی خانم باشی سی و چند ساله بود، قهرمان خان درگذشت و خانم باشی با رضاخان بصیرالدوله هروی از مشاورین احمد شاه، ازدواج کرد.

درگذشت

پس از طی یک زندگی پرفراز و نشیب در اواخر زمستان سال ۱۳۳۶ه‍.ش در تهران، در کوچه ای که به نام خودش خانم باشی خوانده می‌شد و بعدها به نام کوچه هدایت تغییر نام داد، فاطمه سلطان باغبانباشی ملقب به خانم باشی درگذشت. او هرگز خاطرات خود را ننوشت و داستانی از زندگی خود در حرمسرای ناصری بازگو نکرد.

فرزندان

در سال ۱۳۰۹ شاه به همراه سه تا از زنان خود به اراک رفت. امین اقدس، عایشه خانم و فاطمه سلطان باغبانباشی باردار، شاه را همراهی کردند. طولانی بودن سفر و تکان‌های کالسکه سبب شد که کودک خانم باشی آسیب ببیند. شاه به دلیل اینکه نمی‌خواسته از زن زیبای خود دور باشد با وجود خطر برای همسر باردارش او را به سفر برده. در آن زمان خانم باشی پنج‌ماهه حامله بوده است. اعتمادالسلطنه در خاطرات خود آورده است: در بیست و دوم ذیقعده سال ۱۳۰۹ ه‍.ق خانم باشی بچه را سقط کرد.

فاطمه سلطان سه پسر و دو دختر از قهرمان خان داشت. دختر کوچکش به نام خدیجه با امام قلی شاهقلی ازدواج کرد و ثمرهٔ آن ازدواج دکتر منوچهر شاهقلی بود که سالها وزیر بهداشت در دوران نخست‌وزیری هویدا بود. از دیگر نوه‌های خانم باشی ویدا حاجبی بود. از ازدواج اخرش با رضا هروی تنها یک دختر به نام افسرالملوک داشت.

پانویس

منابع

• ماه رخسار، دختر دوازده در روزنامه ایران
• دختر باغبانی که «خانم باشی» دربار شد! در web.archive
• آلبوم تصویری: خانم‌باشی، زنی که محبوبه ناصرالدین شاه بود در خبری تحلیلی نواندیش ایرانیان
• عشق نامتعارف ناصرالدین شاه به دو خواهر در خبرنامه فرارو
• دختر باغبان باشی و یاد جیران در سایت چمدان
• زنان تاریخ ایران در حقوق نیوز
• خازرات میرزا علی خان - امین الدوله در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی