پنجره فولاد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات مکان‌های مقدس|نوع=ضریح|مکان=حرم‌های زیارتی|بنیان‌گذار=ملامحسن فیض کاشانی|هدف ساخت=تسهیل زیارت بدون ورود به حرم|مالک=موقوفاتی|مقدس برای=شیعیان|image=Imam Reza Shrine۷۵۰۰.jpg|caption=پنجره فولاد حرم امام رضا در صحن انقلاب}} | |||
معروف‌ترین پنجره حرم که | '''پنجره فولاد،''' به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در [[حرم|حرم‌های مقدس]] گفته می‌شود که مشهورترین آنها در حرم امام رضا قرار دارد. این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود. | ||
معروف‌ترین پنجره فولادها، در [[حرم امام رضا]] قرار دارد که واقع در [[صحن انقلاب|صحن انقلابِ]] حرم است و قدیمی‌ترین پنجره این حرم نیز می‌باشد. ساخت این پنجره مربوط به دوران [[دودمان صفویان|صفویه]] است. هدف از ساخت پنجره فولاد، فراهم آوردن شرایطی برای زیارت افرادی است که به هر دلیل امکان حضور در روضه را ندارند. پنجره فولاد حرم امام رضا از جنس طلاست، و باقی پنجره‌ها نیز از جنس‌های دیگری از فلزات غیر از فولاد ساخته شده‌اند؛ اما به دلیل اینکه این پنجره‌ها ابتدا با فولاد ساخته می‌شدند؛ اسم «پنجره فولاد» تا به الان روی آنها مانده است. | |||
== پیش‌زمینه == | == پیش‌زمینه == | ||
[[پرونده:Harram.jpg|بندانگشتی|240x240پیکسل|نمای ضریح از داخل شبکه‌های پنجره فولاد در حرم امام رضا]] | |||
=== حرم امام رضا === | |||
پس از دفن [[علی بن موسی الرضا]] در روستای [[سناباد]] از توابع [[خراسان|خراسان قدیم]]، آبادانی آنجا شتاب گرفت و [[سامانیان]] اقدام به ساخت بناهایی در آنجا کردند.<ref>{{پک|حسینی کازرونی|۱۳۷۴|ک=پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی|ص=}}</ref> در دورهٔ [[غزنویان|غَزنَویان]]، ساختمان و قُبّهٔ جدیدی بر آن مقبره ساخته شد<ref>{{پک|پطروشفسکی|۱۳۴۸|ک=اسلام در ایران|ص=۲۷۱}}</ref> و این ساخت و سازها تا دورهٔ [[دودمان صفویان|صَفَویان]] ادامه داشت و در حکومت صفویان به اوج خود رسید. توسعهٔ آرامگاه در عصر [[افشاریان]] با طلاکاری ایوان صحن ادامه داشت. در دورهٔ [[قاجاریان]]، ضریح جدیدی برای بقعه ساخته شد. در دوران [[دودمان پهلوی|سلطنت پهلوی]]، بیشتر تلاش‌ها معطوف به بازسازی، ترمیم و تغییر کاربری‌های بخش‌های مختلف حرم شد. پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]]، طرح‌های مختلفی در توسعهٔ حرم اجرا شد و بیشترین حجم توسعه مربوط به این دوران بوده است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴–۳۵}}</ref> | |||
حرم | حرم امام رضا که به حریم رضوی نیز شناخته می‌شود، به جهت دفن علی بن موسی الرضا برای شیعیان و همین‌طور اهل سنت؛ به عنوان یک زیارتگاه و کانون معنوی حائز اهمیت بوده است. در اینباره شواهد تاریخی چندان زیادی مربوط به قبل از دوره صفویه وجود ندارد. شاعرانی همچون دعبل نیز از همان ابتدا به این آرامگاه توجه داشتند و در اشعار خود به آن اشاره یا به زیارت او دعوت می‌کردند. نقل کرامت‌هایی توسط شیخ صدوق در باب ۶۹ از کتاب ''عیون اخبارالرضا''، نشان‌دهنده تبدیل شدن این مکان به قطبی معنوی در همان ابتدا است. در اینباره از ناطق بالحق در کتاب ''الافادة فی تاریخ الائمه السادة'' آمده است که رونق مزار علی بن موسی الرضا با وجود اینکه در کنار [[هارون الرشید]] مدفون است و شیعیان هر اثری از آثار مخالفان را نابود می‌کردند؛ شایان توجه است. او زائران را از میان عوام و سلاطین [[شیعه]] و [[سنی]] گزارش می‌کند.<ref>{{پک|باغستانی|۱۳۸۳|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حریم رضوی}}</ref> | ||
== نام پنجره‌ها == | == نام پنجره‌ها == | ||
پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در | پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم‌ها گفته می‌شود. این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> در این میان، از پنجره منصوب در صحن انقلاب (قدیمی‌ترین [[فهرست صحن‌های حرم امام رضا|صحن حرم امام رضا]]) در اسناد قدیمی، به عنوان پنجره فولاد یاد شده است که مشهورترین و احتمالاً قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضاست. از نام این پنجره، دو مرتبه در [[وقف‌نامه]] نادرشاه افشار با عبارت «پنجره مبارکه فولادی» یاد شده است. امروزه با وجود تعویض پنجره قدیمی با پنجره برنجی و با روکش آب‌طلا، همچنان این پنجره به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
== تاریخچه == | == تاریخچه == | ||
[[پرونده: | [[پرونده:13990317000660 Test NewPhotoFree.png|بندانگشتی|327x327پیکسل|پنجره فولاد صحن انقلاب در دوره پهلوی]] | ||
=== پنجره فولادهای حرم امام رضا === | |||
از پنجره‌های قدیمی منصوب در حرم امام رضا، می‌توان به پنجره آهنی ضلع شرقی [[گنبد حاتم‌خانی]]، چنجره نقره میان [[رواق توحیدخانه|توحیدخانه]] و [[رواق دارالفیض]] و پنجره میان [[گنبد اللهوردیخان]]، پنجره میان صفه مقبره [[عباس‌میرزا]] در [[رواق دارالحفاظ|دارالحفاظ]] و [[مسجد گوهرشاد]] و گنبد حاتم‌خانی اشاره کرد. از این میان، پنجره میان توحیدخانه و [[رواق دارالفیض]] که از جنس نقره بود، در دوره [[سلسله پهلوی|پهلوی]] برچیده شد.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> احتمال داده شده است که قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضا، پنجره فولادی نصب شده در صحن انقلاب باشد. این پنجره، پیش از دوره [[سلسله افشاریه|افشار]] نصب بوده است و در اسناد متعلق به [[سلسله صفویه|صفویه]] نیز به آن اشاره شده است.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> آورده‌اند که در دوره [[سلسله تیموریان|تیموریان]] و در هنگام ساخت مسجد گوهرشاد، یک پنجره فولاد به دستور [[گوهرشاد خانم|گوهرشاد]] ساخته می‌شود که قدیمی‌ترین پنجره فولاد حرم است که اکنون در [[موزه آستان قدس]] نگهداری می‌شود.<ref>{{پک|مهدوی‌پارسا|۱۳۹۱|ک=قدیمی‌ترین‌های حرم امام رضا|ص=۲۰}}</ref> بنابر گزارش‌هایی دیگر، برای نخستین بار، در قرن نهم (دوره صفویان)، به پیشنهاد [[ملامحسن فیض کاشانی]]، پنجره کوچکی از جنس فولاد در نزدیک‌ترین مکان ممکن به ضریح ساخته شد تا کسانی که به خاطر [[عذر شرعی]] نمی‌توانند به نزدیک ضریح برسند، از این مکان که [[ضریح]] قابل رویت است، [[زیارت‌نامه]] بخوانند.<ref>{{پک|1=خان‌محمدی|2=۱۴۰۰|ک=فرهنگ رضوی|ف=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد}}</ref><ref>{{پک|1=بیگ‌زاده|2=پروین|3=۱۳۹۵|ک=فرهنگ و ادبیات عامه|ف=جلوه‌های سیمای امام رضا}}</ref> بعدها در روزگار [[ناصرالدین‌شاه]]، پنجره بزرگ‌تری از جنس برنز، جایگزین پنجره قدیمی شد.<ref>{{پک|1=خان‌محمدی|2=۱۴۰۰|ک=فرهنگ رضوی|ف=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد}}</ref> از دوره قاجار تا [[جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]]، این پنجره ساده برنجی با سه دهانه و یک [[خفنگ]] بزرگ که تمام دهانه صفه کنار ایوان طلا را می‌پوشانید، در این مکان قرار داشت. در دوره پهلوی، خفنگ بالای پنجره برداشته شد و تنها قسمت اصلی آن باقی ماند. در دوره جمهوری اسلامی نیز پنجره قدیمی با پنجره جدید تعویض شد و پنجره قدیمی به موزه منتقل شد. پس از پنجره فولاد صحن انقلاب، پنجره دیگری در صحن جمهوری اسلامی در امتداد ضریح قرار گرفت.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> ساخت پنجره فولاد جدید در [[صحن جمهوری اسلامی]]، در سال ۱۳۶۶ انجام شد و در سال ۱۳۹۵، برای امور عمرانی و توسعه ورودی به [[رواق دارالولایه|دارالولایه]]، جای پنجره تغییر کرد.<ref>{{پک/بن|1=فارس۲|ک=خبرگزاری فارس|ف=جابجایی پنجره فولاد ۱۰ تنی حرم رضوی}}</ref> در بهمن ۱۳۹۵ نیز، پنجره جدیدی در صحن گوهرشاد و در امتداد ضریح، قرار گرفت که جدیدترین پنجره قرار گرفته در حرم امام رضا محسوب می‌شود.<ref>{{پک/بن|تسنیم۱|ک=خبرگزاری تسنیم|ف=پنجره فولاد مسجد جامع گوهرشاد}}</ref> | |||
غیر از پنجره‌های موجود در صحن‌ها، پنجره‌هایی در رواق‌ها نیز وجود دارد. پنجره [[رواق دارالاجابه|دارالاجابه]] که در ضلع جنوب شرقی رواق دارالاجابه قرار دارد، از جمله آنهاست. پنجره دیگر در [[رواق دارالسیاده|دارالسیاده]] قرار دارد که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این پنجره تا پیش از دوره جمهوری اسلامی، در بین [[مسجد بالاسر حرم امام رضا|مسجد بالاسر]] و دارالسیاده قرار داشت و بعداً به میان رواق‌های دارالسیاده و [[رواق دارالشرف|دارالشرف]] منتقل شد. پنجره دارالولایه که در امتداد بالاسر ضریح قرار دارد، بین دارالولایه و [[رواق دارالاخلاص|دارالاخلاص]] قرار دارد.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | |||
در | === دیگر پنجره فولادها === | ||
دو پنجره فولاد در [[حرم فاطمه معصومه]] قرار گرفته است که هر دوی آنها در دوره جمهوری اسلامی ساخته شده‌اند. پنجره اول در ضلع غربی حرم و در بخش بالاسر قرار گرفته است. پنجره فولاد دوم، در بخش [[شبستان فاطمه زهرا]] قرار دارد. که نزدیک‌ترین مکان به روضه می‌باشد.<ref>{{پک/بن|1=فارس۱|ک=خبرگزاری فارس|ف=تکمیل پنجره فولاد شبستان حضرت زهرا}}</ref> همچنین از ضریح [[دوازده امام|امامان شیعه]] در [[قبرستان بقیع|بقیع]] نیز به عنوان «پنجره فولاد» یا «در فولاد» یاد می‌کنند.<ref>{{پک/بن|1=تسنیم۲|ک=خبرگزاری تسنیم|ف=پنجره فولاد بهشت}}</ref> | |||
== مشخصات == | == مشخصات == | ||
پنجره‌های حرم امام رضا | === پنجره‌های حرم امام رضا === | ||
پنجره‌های حرم امام رضا غالباً به صورت محرابی‌شکل و از جنس فلزاتی چون برنج، ورشو، نقره و مس هستند که بعضی از آنها با طلا آبکاری شده‌اند. پنجره موجود در صحن انقلاب (مشهور به پنجره فولاد) امروزه از سه دهانه محرابی شکل ساخته شده است که در بالای هر دهانه، قابی مستطیل شکل قرار دارد. ارتفاع این پنجره ۴٫۴۱ متر و عرض آن ۴٫۵۵ است. پنجره صحن انقلاب نیز از جنس برنج است که از ورقه‌های مس و طلا برای آبکاری آن استفاده شده است. این پنجره در سمت چپ ایوان طلای صحن جمهوری قرار دارد. ارتفاع آن تا نوک تیزه ۵٫۴۲ و عرض آن چهار متر است. طرح کلی آن، همچون طرح پنجره فولاد صحن انقلاب است.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> پنجره جدید نصب شده در صحن مسجد گوهرشاد، ابعاد ۳٫۱۸ عرض و ۴٫۳۵ متر ارتفاع دارد و جنس آن از برنج و ورشو است.<ref>{{پک/بن|1=تسنیم۱|ک=خبرگزاری تسنیم|ف=پنجره فولاد مسجد جامع گوهرشاد}}</ref> پنجره موجود در دارالحجه، از جنس نقره و طلاست و دارای ابعاد ۳٫۴۱ متر عرض و ۴٫۱۳ متر ارتفاع است. سبک این پنجره، همچون ضریح شیر و شکر، سبکی هندی است. پنجره دارالسیاده نیز با ابعاد ۳٫۴۵ متر ارتفاع و ۳٫۲۶ متر عرض، دارای سه دهانه است که جنس آن از نقره و چوب بود. پنجره دارالولایه که از نقره ساخته شده است، با طلا، تزئین شده و ارتفاع آن ۴٫۶۱ متر است.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | |||
پنجره | === دیگر پنجره فولادها === | ||
پنجره فولاد حرم فاطمه معصومه که در شبستان فاطمه زهرا قرار گرفته است، ۳٫۴۰ ارتفاع و ۲٫۸۳ متر عرض دارد.<ref>{{پک/بن|1=فارس۱|ک=خبرگزاری فارس|ف=تکمیل پنجره فولاد شبستان حضرت زهرا}}</ref> بر اساس گزارش‌هایی، نام ضریحی که از اصفهان برای حرم امامان بقیع ساخته شده بود نیز «پنجره فولاد» یا «دری از فولاد» نام داشت.<ref>{{پک/بن|1=تسنیم۲|ک=خبرگزاری تسنیم|ف=پنجره فولاد بهشت}}</ref> | |||
== | == در فرهنگ، ادبیات و هنر == | ||
[[پرونده:13900716133427 PhotoL.jpg|بندانگشتی|عکسی از نمایش پنجره فولاد،]] | |||
بسیاری از زائران حرم امام رضا، پنجره فولاد حرم امام رضا که در صحن انقلاب قرار دارد را، نماد کرامت و حل مشکلات می‌دانند. از همین‌رو این مکان را برای دعا، درخواست اجابت درخواست‌ها و رفع مشکلات خود انتخاب می‌کنند. زائرانی که در ساعات پس از بسته شدن درب‌های حرم برای زیارت به صحن می‌آمدند نیز می‌توانستند از کنار این پنجره، اعمال زیارت خود را انجام دهند. این مکان از تقدس خاصی نزد زائران برخوردار است و با وجود مسقف نبودن، قرار گرفتن به سمت قبله، کم موونه بودن برای حضور و نزدیکی به نمادهای احساس برانگیزی چون [[سقاخانه]]، [[گنبد]]، [[نقاره‌خانه]] و … جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.<ref>{{پک|1=خان‌محمدی|2=۱۴۰۰|ک=فرهنگ رضوی|ف=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد}}</ref> بستن دخیل به شبکه‌های پنجره فولاد، از فرهنگ‌های عامیانه در خصوص این مکان است که به منظور گرفتن [[حاجت]] و [[شفاعت]] صورت می‌گیرد. نوع دخیل بستن در این مکان، بسته به قوم، نژاد و رسوم هر فرد، متفاوت است. [[دخیل]] بستن و [[دعا]] نمودن در پشت پنجره فولاد، حتی در [[لالایی]]های برخی مناطق ایران، گزارش شده است.<ref>{{پک|1=بیگ‌زاده|2=پروین|3=۱۳۹۵|ک=فرهنگ و ادبیات عامه|ف=جلوه‌های سیمای امام رضا}}</ref> | |||
کتاب‌های متنوعی با موضوع پنجره فولاد نوشته شده است. از این میان می‌توان به کتاب داستانی ''چهل پنجره'' اشاره کرد که به داستان [[شفا]] گرفتن دختری به نام نقره در کنار پنجره فولاد پرداخته است.<ref>{{پک|1=قندهاری|2=۱۳۷۸|ک=کتاب ماه کودک و نوجوان|ف=نقره کنار پنجره فولاد}}</ref> مجموعه داستانی ''دخیل بر پنجره فولاد'' از امیرحسین چهل‌تن دیگر اثر داستانی در این خصوص است.<ref>{{پک|1=اجاکیانس|2=۱۳۸۲|ک=نامه فرهنگستان|ف=تهران، شهر بی آسمان}}</ref> | |||
تئاتر ''پنجره فولاد''، به نویسندگی [[مهدی توسلی]] و کارگردانی [[جواد هاشمی]]، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که با نام و موضوع پنجره فولاد به نمایش گذاشته شده است. این اثر روایتگر ماجرایی در کنار پنجره فولاد در واقعه [[بمب‌گذاری حرم امام رضا|بمب‌گذاری حرم امام رضاست]].<ref>{{پک|1=دهقان|2=۱۳۸۶|ک=کتاب صحنه|ف=پروپاگاندایی از ته دل}}</ref> فیلم مستند ۴۰ دقیقه‌ای «[[پنجره فولاد بهشت]]» اثر [[احمد ابراهیمی]] است که به موضوع ساخت ضریح فولادین [[حرم بقیع|حرم امامان شیعه در بقیع]] در اصفهان پرداخته است.<ref>{{پک/بن|1=تسنیم۲|ک=خبرگزاری تسنیم|ف=پنجره فولاد بهشت}}</ref> | |||
در | در ساخت این پنجره‌ها، از هنرهای مختلف استفاده شده است. معماران، خوشنویسان، طراحان، قلم‌زنان و میناکاران از هنرمندانی هستند که برای ساخت این پنجره‌ها به کار گرفته شده‌اند.<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
=== ارجاعات === | === ارجاعات === | ||
{{پانویس| | {{پانویس|۳|اندازه=ریز}} | ||
=== منابع === | === منابع === | ||
{{آغاز پانویس|35em}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=اجاکیانس|نام=آناهید|عنوان=تهران، شهر بی آسمان|ژورنال=نامه فرهنگستان|مکان=تهران|شماره=۳۵|تاریخ=۱۳۸۲|صفحه=۱۶۴_۱۷۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/48958|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=باغستانی|نام=اسماعیل|پیوند نویسنده=اسماعیل باغستانی|مقاله=حریم رضوی|دانشنامه=[[دانشنامه جهان اسلام]]|عنوان جلد=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۸۳|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=https://rch.ac.ir/article/Details/13362}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=بیگ‌زاده|نام=خلیل|نام خانوادگی۲=پروین|نام۲=نادر|عنوان=جلوه‌های سیمای امام رضا (ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه|ژورنال=فرهنگ و ادبیات عامه|مکان=تهران|شماره=۹|تاریخ=۱۳۹۵|صفحه=۱۲۵_۱۴۷|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1134416|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری|سال=۱۳۴۸|نام=ایلیاپاولویچ|نام خانوادگی=پطروشفسکی|ناشر=شرکت کتاب|مکان=تهران|مترجم=کریم کشاورز}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=خان‌محمدی|نام=کریم|عنوان=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد مشهدالرضا (ع)|ژورنال=فرهنگ رضوی|مکان=مشهد|شماره=۳۵|تاریخ=۱۴۰۰|صفحه=۱۲۳_۱۵۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1806757|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=دهقان|نام=نیما|عنوان=پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)|ژورنال=کتاب صحنه|مکان=تهران|شماره=۶۱|تاریخ=۱۳۸۶|صفحه=۷۵_۷۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/230025|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=حرم رضوی به روایت تاریخ|سال=۱۳۹۴|نام=بزرگ|نام خانوادگی=عالم‌زاده|ناشر=به نشر|شابک=9879640222706|مکان=مشهد|شابک نادرست=بله}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=قندهاری|نام=شقایق|عنوان=نقد و بررسی: نقره کنار پنجره فولاد|ژورنال=کتاب ماه کودک و نوجوان|مکان=تهران|شماره=۲۴|تاریخ=۱۳۷۸|صفحه=۲۴–۲۳|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/130242/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی|سال=۱۳۷۴|نام=سید احمد|نام خانوادگی=حسینی کازرونی|ناشر=آیات|مکان=تهران}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=کمندلو|نام=حسین|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=پنجره‌های حرم|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=اولین‌ها و قدیمی‌ترین‌ها در حرم امام رضا علیه السلام|سال=۱۳۹۱|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/55543?pageNumber=16&viewType=html&query=ابوالحسن%20عراقی%20معروف%20به%20دبیر|نام=حسین|نام خانوادگی=مهدوی‌پارسا|ناشر=قدس رضوی|مکان=مشهد|کوشش=آستان قدس رضوی}} | |||
'''آنلاین''' | |||
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=پنجره فولاد مسجد جامع گوهرشاد نصب شد|ناشر=|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/11/21/1323366/پنجره-فولاد-مسجد-جامع-گوهرشاد-نصب-شد|تاریخ=۱۳۹۵|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|تسنیم۱}}|نویسنده=خبرگزاری تسنیم|کد زبان=|وبگاه=tasnimnews.com}} | |||
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=۳ هزار سند اختصاصی از ماجرای تخریب قبور ائمه بقیع در مستند «پنجره فولاد بهشت»|ناشر=|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/03/23/2030768/3-هزار-سند-اختصاصی-از-ماجرای-تخریب-قبور-ائمه-بقیع-در-مستند-پنجره-فولاد-بهشت-فیلم|تاریخ=۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|تسنیم۲}}|نویسنده=خبرگزاری تسنیم|کد زبان=|وبگاه=tasnimnews.com}} | |||
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=تکمیل پنجره فولاد شبستان حضرت زهرا (س) حرم حضرت معصومه (س)|ناشر=|نشانی=https://www.farsnews.ir/qom/news/14000401000632/تکمیل-پنجره-فولاد-شبستان-حضرت-زهرا-س-حرم-حضرت-معصومه-س-|تاریخ=۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|فارس۱}}|نویسنده=خبرگزاری فارس|کد زبان=|وبگاه=farsnews.ir}} | |||
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=جابجایی پنجره فولاد ۱۰ تنی حرم رضوی|ناشر=|نشانی=https://www.farsnews.ir/news/13950714001778/جابجایی-پنجره-فولاد-0-تنی-حرم-رضوی-عکس|تاریخ=۱۳۹۵|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|فارس۲}}|نویسنده=خبرگزاری فارس|کد زبان=|وبگاه=farsnews.ir}} | |||
{{پایان پانویس}} | |||
{{حرم امام رضا}} | |||
ٰ{{مکان‌های مقدس اسلامی}} | |||
{{آستان قدس رضوی}} | |||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده: | [[رده:پنجره‌ها]] | ||
[[رده:جاذبه‌های گردشگری ایران]] | [[رده:جاذبه‌های گردشگری ایران]] | ||
[[رده:حرم امام رضا]] | [[رده:حرم امام رضا]] | ||
[[رده:فرهنگ در ایران]] | |||
[[رده:مکان‌های مقدس شیعه دوازده‌امامی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۰۳:۲۵
| پنجره فولاد | |
|---|---|
 پنجره فولاد حرم امام رضا در صحن انقلاب | |
| نوع | ضریح |
| مکان | حرم‌های زیارتی |
| بنیان‌گذار | ملامحسن فیض کاشانی |
| هدف ساخت | تسهیل زیارت بدون ورود به حرم |
| مالک | موقوفاتی |
| مقدس برای | شیعیان |
پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم‌های مقدس گفته می‌شود که مشهورترین آنها در حرم امام رضا قرار دارد. این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود.
معروف‌ترین پنجره فولادها، در حرم امام رضا قرار دارد که واقع در صحن انقلابِ حرم است و قدیمی‌ترین پنجره این حرم نیز می‌باشد. ساخت این پنجره مربوط به دوران صفویه است. هدف از ساخت پنجره فولاد، فراهم آوردن شرایطی برای زیارت افرادی است که به هر دلیل امکان حضور در روضه را ندارند. پنجره فولاد حرم امام رضا از جنس طلاست، و باقی پنجره‌ها نیز از جنس‌های دیگری از فلزات غیر از فولاد ساخته شده‌اند؛ اما به دلیل اینکه این پنجره‌ها ابتدا با فولاد ساخته می‌شدند؛ اسم «پنجره فولاد» تا به الان روی آنها مانده است.
پیش‌زمینه
حرم امام رضا
پس از دفن علی بن موسی الرضا در روستای سناباد از توابع خراسان قدیم، آبادانی آنجا شتاب گرفت و سامانیان اقدام به ساخت بناهایی در آنجا کردند.[۱] در دورهٔ غَزنَویان، ساختمان و قُبّهٔ جدیدی بر آن مقبره ساخته شد[۲] و این ساخت و سازها تا دورهٔ صَفَویان ادامه داشت و در حکومت صفویان به اوج خود رسید. توسعهٔ آرامگاه در عصر افشاریان با طلاکاری ایوان صحن ادامه داشت. در دورهٔ قاجاریان، ضریح جدیدی برای بقعه ساخته شد. در دوران سلطنت پهلوی، بیشتر تلاش‌ها معطوف به بازسازی، ترمیم و تغییر کاربری‌های بخش‌های مختلف حرم شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح‌های مختلفی در توسعهٔ حرم اجرا شد و بیشترین حجم توسعه مربوط به این دوران بوده است.[۳]
حرم امام رضا که به حریم رضوی نیز شناخته می‌شود، به جهت دفن علی بن موسی الرضا برای شیعیان و همین‌طور اهل سنت؛ به عنوان یک زیارتگاه و کانون معنوی حائز اهمیت بوده است. در اینباره شواهد تاریخی چندان زیادی مربوط به قبل از دوره صفویه وجود ندارد. شاعرانی همچون دعبل نیز از همان ابتدا به این آرامگاه توجه داشتند و در اشعار خود به آن اشاره یا به زیارت او دعوت می‌کردند. نقل کرامت‌هایی توسط شیخ صدوق در باب ۶۹ از کتاب عیون اخبارالرضا، نشان‌دهنده تبدیل شدن این مکان به قطبی معنوی در همان ابتدا است. در اینباره از ناطق بالحق در کتاب الافادة فی تاریخ الائمه السادة آمده است که رونق مزار علی بن موسی الرضا با وجود اینکه در کنار هارون الرشید مدفون است و شیعیان هر اثری از آثار مخالفان را نابود می‌کردند؛ شایان توجه است. او زائران را از میان عوام و سلاطین شیعه و سنی گزارش می‌کند.[۴]
نام پنجره‌ها
پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم‌ها گفته می‌شود. این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود.[۵] در این میان، از پنجره منصوب در صحن انقلاب (قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا) در اسناد قدیمی، به عنوان پنجره فولاد یاد شده است که مشهورترین و احتمالاً قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضاست. از نام این پنجره، دو مرتبه در وقف‌نامه نادرشاه افشار با عبارت «پنجره مبارکه فولادی» یاد شده است. امروزه با وجود تعویض پنجره قدیمی با پنجره برنجی و با روکش آب‌طلا، همچنان این پنجره به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود.[۶]
تاریخچه
پنجره فولادهای حرم امام رضا
از پنجره‌های قدیمی منصوب در حرم امام رضا، می‌توان به پنجره آهنی ضلع شرقی گنبد حاتم‌خانی، چنجره نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض و پنجره میان گنبد اللهوردیخان، پنجره میان صفه مقبره عباس‌میرزا در دارالحفاظ و مسجد گوهرشاد و گنبد حاتم‌خانی اشاره کرد. از این میان، پنجره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض که از جنس نقره بود، در دوره پهلوی برچیده شد.[۷] احتمال داده شده است که قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضا، پنجره فولادی نصب شده در صحن انقلاب باشد. این پنجره، پیش از دوره افشار نصب بوده است و در اسناد متعلق به صفویه نیز به آن اشاره شده است.[۸] آورده‌اند که در دوره تیموریان و در هنگام ساخت مسجد گوهرشاد، یک پنجره فولاد به دستور گوهرشاد ساخته می‌شود که قدیمی‌ترین پنجره فولاد حرم است که اکنون در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود.[۹] بنابر گزارش‌هایی دیگر، برای نخستین بار، در قرن نهم (دوره صفویان)، به پیشنهاد ملامحسن فیض کاشانی، پنجره کوچکی از جنس فولاد در نزدیک‌ترین مکان ممکن به ضریح ساخته شد تا کسانی که به خاطر عذر شرعی نمی‌توانند به نزدیک ضریح برسند، از این مکان که ضریح قابل رویت است، زیارت‌نامه بخوانند.[۱۰][۱۱] بعدها در روزگار ناصرالدین‌شاه، پنجره بزرگ‌تری از جنس برنز، جایگزین پنجره قدیمی شد.[۱۲] از دوره قاجار تا جمهوری اسلامی، این پنجره ساده برنجی با سه دهانه و یک خفنگ بزرگ که تمام دهانه صفه کنار ایوان طلا را می‌پوشانید، در این مکان قرار داشت. در دوره پهلوی، خفنگ بالای پنجره برداشته شد و تنها قسمت اصلی آن باقی ماند. در دوره جمهوری اسلامی نیز پنجره قدیمی با پنجره جدید تعویض شد و پنجره قدیمی به موزه منتقل شد. پس از پنجره فولاد صحن انقلاب، پنجره دیگری در صحن جمهوری اسلامی در امتداد ضریح قرار گرفت.[۱۳] ساخت پنجره فولاد جدید در صحن جمهوری اسلامی، در سال ۱۳۶۶ انجام شد و در سال ۱۳۹۵، برای امور عمرانی و توسعه ورودی به دارالولایه، جای پنجره تغییر کرد.[۱۴] در بهمن ۱۳۹۵ نیز، پنجره جدیدی در صحن گوهرشاد و در امتداد ضریح، قرار گرفت که جدیدترین پنجره قرار گرفته در حرم امام رضا محسوب می‌شود.[۱۵]
غیر از پنجره‌های موجود در صحن‌ها، پنجره‌هایی در رواق‌ها نیز وجود دارد. پنجره دارالاجابه که در ضلع جنوب شرقی رواق دارالاجابه قرار دارد، از جمله آنهاست. پنجره دیگر در دارالسیاده قرار دارد که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این پنجره تا پیش از دوره جمهوری اسلامی، در بین مسجد بالاسر و دارالسیاده قرار داشت و بعداً به میان رواق‌های دارالسیاده و دارالشرف منتقل شد. پنجره دارالولایه که در امتداد بالاسر ضریح قرار دارد، بین دارالولایه و دارالاخلاص قرار دارد.[۱۶]
دیگر پنجره فولادها
دو پنجره فولاد در حرم فاطمه معصومه قرار گرفته است که هر دوی آنها در دوره جمهوری اسلامی ساخته شده‌اند. پنجره اول در ضلع غربی حرم و در بخش بالاسر قرار گرفته است. پنجره فولاد دوم، در بخش شبستان فاطمه زهرا قرار دارد. که نزدیک‌ترین مکان به روضه می‌باشد.[۱۷] همچنین از ضریح امامان شیعه در بقیع نیز به عنوان «پنجره فولاد» یا «در فولاد» یاد می‌کنند.[۱۸]
مشخصات
پنجره‌های حرم امام رضا
پنجره‌های حرم امام رضا غالباً به صورت محرابی‌شکل و از جنس فلزاتی چون برنج، ورشو، نقره و مس هستند که بعضی از آنها با طلا آبکاری شده‌اند. پنجره موجود در صحن انقلاب (مشهور به پنجره فولاد) امروزه از سه دهانه محرابی شکل ساخته شده است که در بالای هر دهانه، قابی مستطیل شکل قرار دارد. ارتفاع این پنجره ۴٫۴۱ متر و عرض آن ۴٫۵۵ است. پنجره صحن انقلاب نیز از جنس برنج است که از ورقه‌های مس و طلا برای آبکاری آن استفاده شده است. این پنجره در سمت چپ ایوان طلای صحن جمهوری قرار دارد. ارتفاع آن تا نوک تیزه ۵٫۴۲ و عرض آن چهار متر است. طرح کلی آن، همچون طرح پنجره فولاد صحن انقلاب است.[۱۹] پنجره جدید نصب شده در صحن مسجد گوهرشاد، ابعاد ۳٫۱۸ عرض و ۴٫۳۵ متر ارتفاع دارد و جنس آن از برنج و ورشو است.[۲۰] پنجره موجود در دارالحجه، از جنس نقره و طلاست و دارای ابعاد ۳٫۴۱ متر عرض و ۴٫۱۳ متر ارتفاع است. سبک این پنجره، همچون ضریح شیر و شکر، سبکی هندی است. پنجره دارالسیاده نیز با ابعاد ۳٫۴۵ متر ارتفاع و ۳٫۲۶ متر عرض، دارای سه دهانه است که جنس آن از نقره و چوب بود. پنجره دارالولایه که از نقره ساخته شده است، با طلا، تزئین شده و ارتفاع آن ۴٫۶۱ متر است.[۲۱]
دیگر پنجره فولادها
پنجره فولاد حرم فاطمه معصومه که در شبستان فاطمه زهرا قرار گرفته است، ۳٫۴۰ ارتفاع و ۲٫۸۳ متر عرض دارد.[۲۲] بر اساس گزارش‌هایی، نام ضریحی که از اصفهان برای حرم امامان بقیع ساخته شده بود نیز «پنجره فولاد» یا «دری از فولاد» نام داشت.[۲۳]
در فرهنگ، ادبیات و هنر
بسیاری از زائران حرم امام رضا، پنجره فولاد حرم امام رضا که در صحن انقلاب قرار دارد را، نماد کرامت و حل مشکلات می‌دانند. از همین‌رو این مکان را برای دعا، درخواست اجابت درخواست‌ها و رفع مشکلات خود انتخاب می‌کنند. زائرانی که در ساعات پس از بسته شدن درب‌های حرم برای زیارت به صحن می‌آمدند نیز می‌توانستند از کنار این پنجره، اعمال زیارت خود را انجام دهند. این مکان از تقدس خاصی نزد زائران برخوردار است و با وجود مسقف نبودن، قرار گرفتن به سمت قبله، کم موونه بودن برای حضور و نزدیکی به نمادهای احساس برانگیزی چون سقاخانه، گنبد، نقاره‌خانه و … جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.[۲۴] بستن دخیل به شبکه‌های پنجره فولاد، از فرهنگ‌های عامیانه در خصوص این مکان است که به منظور گرفتن حاجت و شفاعت صورت می‌گیرد. نوع دخیل بستن در این مکان، بسته به قوم، نژاد و رسوم هر فرد، متفاوت است. دخیل بستن و دعا نمودن در پشت پنجره فولاد، حتی در لالایی‌های برخی مناطق ایران، گزارش شده است.[۲۵]
کتاب‌های متنوعی با موضوع پنجره فولاد نوشته شده است. از این میان می‌توان به کتاب داستانی چهل پنجره اشاره کرد که به داستان شفا گرفتن دختری به نام نقره در کنار پنجره فولاد پرداخته است.[۲۶] مجموعه داستانی دخیل بر پنجره فولاد از امیرحسین چهل‌تن دیگر اثر داستانی در این خصوص است.[۲۷]
تئاتر پنجره فولاد، به نویسندگی مهدی توسلی و کارگردانی جواد هاشمی، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که با نام و موضوع پنجره فولاد به نمایش گذاشته شده است. این اثر روایتگر ماجرایی در کنار پنجره فولاد در واقعه بمب‌گذاری حرم امام رضاست.[۲۸] فیلم مستند ۴۰ دقیقه‌ای «پنجره فولاد بهشت» اثر احمد ابراهیمی است که به موضوع ساخت ضریح فولادین حرم امامان شیعه در بقیع در اصفهان پرداخته است.[۲۹]
در ساخت این پنجره‌ها، از هنرهای مختلف استفاده شده است. معماران، خوشنویسان، طراحان، قلم‌زنان و میناکاران از هنرمندانی هستند که برای ساخت این پنجره‌ها به کار گرفته شده‌اند.[۳۰]
پانویس
ارجاعات
- ↑ حسینی کازرونی، پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۷۱.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۴–۳۵.
- ↑ باغستانی، «حریم رضوی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ مهدوی‌پارسا، قدیمی‌ترین‌های حرم امام رضا، ۲۰.
- ↑ خان‌محمدی، «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد»، فرهنگ رضوی.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا»، فرهنگ و ادبیات عامه.
- ↑ خان‌محمدی، «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد»، فرهنگ رضوی.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «جابجایی پنجره فولاد ۱۰ تنی حرم رضوی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «پنجره فولاد مسجد جامع گوهرشاد»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «تکمیل پنجره فولاد شبستان حضرت زهرا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «پنجره فولاد بهشت»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «پنجره فولاد مسجد جامع گوهرشاد»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «تکمیل پنجره فولاد شبستان حضرت زهرا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «پنجره فولاد بهشت»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ خان‌محمدی، «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد»، فرهنگ رضوی.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا»، فرهنگ و ادبیات عامه.
- ↑ قندهاری، «نقره کنار پنجره فولاد»، کتاب ماه کودک و نوجوان.
- ↑ اجاکیانس، «تهران، شهر بی آسمان»، نامه فرهنگستان.
- ↑ دهقان، «پروپاگاندایی از ته دل»، کتاب صحنه.
- ↑ «پنجره فولاد بهشت»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
منابع
- اجاکیانس، آناهید (۱۳۸۲). «تهران، شهر بی آسمان». نامه فرهنگستان. تهران (۳۵): ۱۶۴_۱۷۲ – به واسطهٔ نورمگز.
- باغستانی، اسماعیل (۱۳۸۳). «حریم رضوی». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- بیگ‌زاده، خلیل؛ پروین، نادر (۱۳۹۵). «جلوه‌های سیمای امام رضا (ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه». فرهنگ و ادبیات عامه. تهران (۹): ۱۲۵_۱۴۷ – به واسطهٔ نورمگز.
- پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ (۱۳۴۸). اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: شرکت کتاب.
- خان‌محمدی، کریم (۱۴۰۰). «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد مشهدالرضا (ع)». فرهنگ رضوی. مشهد (۳۵): ۱۲۳_۱۵۲ – به واسطهٔ نورمگز.
- دهقان، نیما (۱۳۸۶). «پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)». کتاب صحنه. تهران (۶۱): ۷۵_۷۶ – به واسطهٔ نورمگز.
- عالم‌زاده، بزرگ (۱۳۹۴). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: به نشر. شابک ۹۸۷۹۶۴۰۲۲۲۷۰۶.
- قندهاری، شقایق (۱۳۷۸). «نقد و بررسی: نقره کنار پنجره فولاد». کتاب ماه کودک و نوجوان. تهران (۲۴): ۲۴–۲۳ – به واسطهٔ نورمگز.
- حسینی کازرونی، سید احمد (۱۳۷۴). پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی. تهران: آیات.
- کمندلو، حسین (۱۳۹۳). «پنجره‌های حرم». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- مهدوی‌پارسا، حسین (۱۳۹۱). اولین‌ها و قدیمی‌ترین‌ها در حرم امام رضا علیه السلام. به کوشش آستان قدس رضوی. مشهد: قدس رضوی.
آنلاین
- خبرگزاری تسنیم (۱۳۹۵). «پنجره فولاد مسجد جامع گوهرشاد نصب شد». tasnimnews.com.
- خبرگزاری تسنیم (۱۳۹۸). «۳ هزار سند اختصاصی از ماجرای تخریب قبور ائمه بقیع در مستند «پنجره فولاد بهشت»». tasnimnews.com.
- خبرگزاری فارس (۱۴۰۰). «تکمیل پنجره فولاد شبستان حضرت زهرا (س) حرم حضرت معصومه (س)». farsnews.ir.
- خبرگزاری فارس (۱۳۹۵). «جابجایی پنجره فولاد ۱۰ تنی حرم رضوی». farsnews.ir.
ٰ
مکان‌های مقدس اسلامی | ||
|---|---|---|
| شهرهای مقدس شیعه |  | |
| جاهای مقدس شیعه | مساجد: مسجدالحرام • مسجدالنبی • مسجدالاقصی • قبةالصخره • مسجد قبا • مسجد ذوقبلتین • مسجد کوفه • مسجد سهله • مسجد جمکران حرم‌ها: حرم علی بن ابی‌طالب • حرم امام حسین • بقیع • حرم کاظمین • حرم امام رضا • حرم عسکریین • حرم عباس بن علی • حرم زینب کبری • حرم فاطمه معصومه • حرم رقیه • باب‌الصغیر • مرقد دانیال • مقبره شهدای احد • آرامگاه سید حسن مدرس • امام‌زاده‌ها: حرم شاه عبدالعظیم • حرم شاه‌چراغ • امامزاده سید مرتضی • امامزاده سیدحمزه کاشمر • ... تکیه • حسینیه • مهدیه | |
| شهرهای مقدس اهل سنت | ||
| جاهای مقدس اهل سنت | ||