مسجد زیتونه (تونس)

مسجد جامع زیتونه، از جمله مساجد قدیمی و مهم در تونس است که سال ساخت آن به قرن اول ه۔ق برمی‌گردد۔ این بنا علاوه بر اهمیت تاریخی، از جنبه علمی بسیار مهمی نیز در تونس برخوردار است۔ بزرگترین مدرسه تونس در این مسجد برقرار بود و سال‌ها بر تعلیم و تربیت دینی و ادبی تونس، نقش موثر داشته‌است۔

نام و موقعیت

مسجد جامع زیتونه که از آن با عنوان جامع زیتونه نیز یاد می‌شود، از قدیمی‌ترین مساجد اسلامی در تونس است۔ گفته می‌شود که به جهت وجود درختان زیتون در کنار یا درون این مسجد و یا آن نواحی، نام زیتونه بر آن گذاشته شده‌است۔ تا سده هفتم از این مسجد با عنوان‌های جامع تونس و جامع اعظم نیز یاد می‌کردند۔ به گزارش دانشنامه جهان اسلام، آنطور از شواهد بر می‌آید، موقعیت مکانی مسجد از سال ۱۱۴ ه۔ق، نواحی کنونی آن بوده‌است۔

تاریخچه

ساخت

درباره موسس و زمان ساخت مسجد زیتونه، در منابع اختلاف نظر وجود دارد۔ برخی منابع سال ساخت این مسجد را ۷۹ یا ۸۰ ه۔ق می‌داند و بانی آن را حسان بن نعمان از کارگزاران اموی در آفریقیه دانسته‌اند۔ اما قول مشهور، موسس این مسجد را عبیداللّه بن حَبحاب — آخرین حاکم اموی در تونس — دانسته‌اند که در سال ۱۱۴ یا ۱۱۶ وارد آفریقیه شده و این مسجد را بنا کرده‌است۔ گفته می‌شود که این مسجد، به جای صومعه‌ای که در این مکان وجود داشته‌است، ساخته شد۔

کتابخانه مسجد، از طریق وقف کتاب‌ها شکل گرفته‌است۔ ابوفارِس عبدالعزیز حفصی از جمله واقفان این کتابخانه بود و که افرادی را برای اداره این کتابخانه گمارد۔ کمی بعد سلطان ابوعمرو عثمان (حک ۸۳۹–۸۹۳) و سلطان ابوعبداللّه محمد (حک ۸۹۹–۹۳۲) کتابخانه‌هایی در جامع زیتونه تأسیس کردند۔

تعمیر و بازسازی

این مسجد در طول چهارده قرن، بارها مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته‌است و منابع از توسعه و تغییر در آن گزارش کرده‌اند۔ ابوابراهیم احمد اغلبی، در سال ۲۵۰ ه۔ق، گنبدی را بر روی محراب مسجد بنا کرد و محراب را نیز با نقش و نگار تزئین کرد۔ بیشتر توجه به نوسازی و توسعه این مسجد در دوره حفصیان مربوط می‌شود۔ در این دوران، سلطان ابویحیی زکریای اول (حک ۷۱۱–۷۱۷) دستور ساخت در و سقف‌های چوبی برای نمازخانه مسجد را صادر کرد۔ در سال ۷۴۷ نیز محمد سوم المستنصر، آبراهه‌ای برای آبرسانی و سقاخانه‌ای در شرق این مسجد بنا کرد۔ در دوره حکومت ابوعمرو عثمان (حک ۸۳۹–۸۹۳) سقاخانه‌ای معروف به المصاصه در شرق این مسجد به همراه وضوخانه‌ای در شمال آن ساخته شد۔ همو در سال ۸۶۷ ه۔ق، دستور ساخت سایه‌بان‌هایی در صحن مسجد را نیز داد۔

این مسجد و کتابخانه آن، در سال ۹۷۰ ه۔ق و پس از تصرف تونس به دست اسپانیایی‌ها، خسارت بسیاری دید و با تسلط عثمانی‌ها، مجدد بازسازی شد۔ در سال ۱۰۳۷ ه۔ق، محمد تاج‌العارفین بکری — امام وقت مسجد — رواق شرقی مسجد را ساخت۔ مناره‌های مسجد نیز در سال‌های ۱۰۶۳، ۱۳۰۹ و تا ۱۳۱۲، بازسازی شدند۔ در فاصله سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۸ شمسی و در دوره پای احمد دوم، گنبد مسجد مرمت شد۔ در سال‌های ۱۳۳۴ ه۔ش نیز به دستور حبیب بورقیبه — رئیس‌جمهور وقت تونس — مسجد مورد تعمیرات عمده قرار گرفت۔

کتابخانه مدرسه، پس از سال ۹۸۰ و حمله اسپانیایی‌ها به تونس، آسیب بسیاری دید و در دوره عثمانی‌ها بازسازی شد۔ در سال ۱۲۵۶ مشیر احمدبای اول علاوه بر کتابخانه شخصی، چند کتابخانه بزرگ از جمله کتابخانه احمد بن ابی‌الضیاف، حسین خوجه و ابراهیم ریاحی را نیز خریداری و وقف کتابخانه مسجد زیتونه کرد۔

اداره و تدریس

اصلی‌ترین کاربرد این مسجد، برگزاری نمازهای یومیه، جمعه و اعیاد بود۔ در دوره حفصیان، دو امام جماعت اصلی برای مسجد گزارش شده‌اند۔ یکی از این امامان که خلیفه لقب داشت، نمازهای جمعه، عید فطر و عید قربان را می‌خواند و دومی، نمازهای یومیه را برپا می‌کرد۔ غیر از این دو امام جماعت، سه امام دیگر نیز به نیابت از آنان تعیین می‌شدند۔ قاریان در این مسجد، در چارچوب نظام اوقاف، در گروه‌های مختلفی، به صورت شبانه‌روزی، بخش‌هایی از قرآن را تلات و یا به صورت روزانه، هفتگی و ماهانه، قرآن را ختم می‌کردند۔ مفتیانی نیز در مسجد، به‌خصوص از نیمه دوم قرن هشتم، برای پاسخگویی به سوالات شرعی، حاضر بودند۔ از میان این مفتیان می‌توان به ابوعبدالله محمد بن هارون کنانی — که اولین مفتی این مسجد گزارش شده‌است — اشاره کرد۔ غیر از این موارد، در خصوص نظام اداری و شیوه آموزشی در این مسجد، گزارشی وجود ندارد۔ در میان منابع به اقبال دانشجویان علوم دینی از حلقه‌های تدریس این مسجد یاد شده‌است که موجب حمایت حاکمان حفصی از این مدارس و تاسیس کتابخانه‌ای برای رونق دادن به این مسجد شد۔

شیوه مشخصی برای انتخاب اساتید حلقات درس برگزار شده در این مسجد، گزارش نشده‌است، اما در منابع از انتخاب اساتیدی به دستور سلطان ابوفارس عبدالعزیز حفصی یاد شده‌است۔ مجالس درس در مسجد، پیش و پس از نماز عصر شکل می‌گرفتند۔ به گزارش زرکشی، پیش از نماز عصر، صحیح بخاری و پس از نماز عصر، الشفاء قاضی عیاض و الترغیب و الترهیب عبدالعظیم منذری تدریس می‌شد۔ آورده‌اند که در سال ۱۲۵۸ ه۔ق، ابوالعباس احمدپاشا، سی مُدَرِّس از دو مذهب حنفی و مالکی را برای تدریس در این مسجد، برگزید۔ در سال ۱۲۶۵، گروه دومی نیز به مدرسان این مسجد افزوده شدند۔ هرچند یکی از راه‌های انتخاب مدرسان مسجد، آزمودن آنان در مناظره بود، اما معمولا حاکمان، مدرسان را بر می‌گزیدند۔ بعدها در ۲۷ رمضان ۱۲۵۸، احمد بای اول در حکمی، هیئتی متشکل از چهار عضو (یک شیخ و یک قاضی حنفی و یک شیخ و یک قاضی مالکی) تشکیل داد تا بر شیوه تدریس و میزان و چگونگی دریافت حقوق مدرسان، نظارت داشته باشند۔ محمدصادق بای (حک ۱۲۷۶–۱۳۰۰) نیز به توصیه وزیر خود خیرالدین پاشا تونسی (د ۱۳۰۸) در ذی‌القعده ۱۲۹۲ ه۔ق، علوم جدیدی را در برنامه درسی محصلان مسجد قرار داد۔ هرچند این تصمیم او با مخالفت برخی از بزرگان و شیوخ مسجد روبرو شد۔

با تحت‌الحمایه فرانسه شدن تونس، نظام آموزشی مسجد زیتونه به طور کلی تغییر یافت۔ سه مرحله ابتدایی (شهادةالاهلیه)، متوسطه (شهادةالتحصیل) و عالی (شهاده‌العالمیه)، از مراحل تحصیل در این مدرسه بود که با تغییرات اساسی در سال‌های ۱۳۳۰ ه۔ق شکل گرفتند که تا چهار دهه، به همین صورت باقی ماند۔ نظام آموزشی زیتونه در سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۳۱، مورد تکامل قرار گرفت۔ این مدرسه در این دوره، دروس مختلفی را مشتمل بر چهل علم از زیرمجموعه‌های علوم دینی، ادبی و ریاضی، تدریس می‌کرد۔ در نظام آموزشی جدید، دانش‌آموزان دوره ابتدایی موظف به حفظ پانزده حزب از قرآن ظرف چهار سال بودند۔ پس از آن دوره متوسطه و عالی شروع می‌شد۔ دوره عالی مدرسه، سه سال به طول می‌انجامید و پس از آن، دانشجویان در یکی از علوم شرعی یا ادبی، متخصص می‌شدند۔ در سال ۱۳۰۵ و ۱۳۱۱، دو مدرسه به نام‌های جامع یوسفی و جامع حفصی، از مدرسه زیتونه منشعب شدند که مخصوص دانش‌آموزان سال‌های اول و دوم ابتدایی بودند۔ این دو مدرسه به دستور محمد حبیب‌بای شکل گرفته بودند۔ رونق مدرسه رو به فزونی بود مدارس دیگری در نواحی دیگر تونس، به صورت انشعابی از این مدرسه تاسیس شد۔ به مرور زمان در سال‌های ۱۳۳۸ ه۔ش به بعد، با استقلال تونس، دولت حبیب بورقیبه با اجرای سیاست اصلاح آموزش عمومی، اقدام به یکی کردن برنامه‌های آموزشی تونس کرد۔ بر این اساس، آموزش در زیتونه لغو و مدارس منشعب شده از آن به دبیرستان تبدیل شدند۔ در سال ۱۳۴۰ ه۔ش، جامع زیتونه به ریاست محمد الفاضل بن عاشور، به عنوان دانشکده شریعت و اصول دین (به عربی: کلیة الشریعة و اصول‌الدین) مبدل شد۔ و به عنوان یکی از دانشکده‌های وابسته به نظام دانشگاهی تونس درآمد۔

معماری

از گزارش‌های منابع تاریخی چنین بر می‌آید که محل محراب مسجد، از ابتدا همانجایی بوده‌است که امروزه محراب در آن قرار دارد۔ شبستان مسجد در گذشته، شامل چهار فرش‌انداز موازی دیوار توصیف شده‌است۔ همینطور، از گزارش‌های چنین برداشت می‌شود که صحن مسجد در گذشته، رواقی نداشته‌است در دوره اغلبیان، شامل پنج در بوده‌است۔ این درها به صورت دو درِ غربی و سه درِ شرقی توصیف شده‌اند۔ از این درها، تنها یکی از درهای شرقی به شبستان باز می‌شد و دیگر درها به صحن مسجد راه می‌یافت۔ این مسجد دارای دو گنبد است که گنبد دوم در سده چهارم به نام گنبد بَهْو ساخته شده‌است۔ هر دو گنبد، مشابه گنبدهای مسجد قَیْروان می‌باشند۔ پس از این تغییرات، معماری کلی مسجد، به همین صورت حفظ شده‌است۔

بنای فعلی مسجد، چهارگوشی نامنتظم است۔ دیوار قبله این مسجد، ۶۱ متر، دیوار شرقی، ۶۵ متر و دیوار شمالی ۵۷ متر و دیوار غربی ۷۶ متر طول دارد۔ جنس دیواره‌های مسجد را از سنگ آهک و بلندی آن را ۹ متر و ضخامتش را ۱۔۲۰ متر گزارش کرده‌اند۔ بنای کنونی مسجد، شامل شبستانی در جنوب و صحنی رواق‌دار در شمال است۔ یک مناره بزرگ در گوشه شمال غربی صحن وجود دارد۔ طول این مناره را ۳۰ متر عنوان کرده‌اند که بعدها تا ۴۳ متر ارتفاع آن افزوده شد۔ محراب مسجد، همچون دیگر محراب‌های مساجد مغربی، دارای قوس نعل‌اسبی است۔ در دو سمت محراب، دو جفت ستون سفید و سیاه بر پاستونی چهارگوش قرار دارد۔ منبر چوبی مسجد در اتاقکی در غرب محراب نگهداری می‌شود۔ در سمت شرق محراب نز دری به اتاق یا مقصوره‌ای مستطیل‌شکل باز می‌شود۔

پانویس

منابع

• عودی، ستار؛ ارجح، اکرم (۱۳۷۵). «زیتونه، جامع». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.