کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها
| (یک نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
== ساختار اداری == | == ساختار اداری == | ||
امروزه کتابخانه حرم امام رضا با نام رسمی «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی» ذیل ساختار «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» فعال است. ای سازمان، در سال ۱۳۷۷ ه.ش از ادغام دو اداره «اداره کل کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد» و «اداره موزه‌های آستان قدس رضوی» تشکیل شده است. رئیس این سازمان توسط تولیت آستان قدس در مدت زمان ۳ ساله منصوب می‌شود.<ref>{{پک|1= | امروزه کتابخانه حرم امام رضا با نام رسمی «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی» ذیل ساختار «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» فعال است. ای سازمان، در سال ۱۳۷۷ ه.ش از ادغام دو اداره «اداره کل کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد» و «اداره موزه‌های آستان قدس رضوی» تشکیل شده است. رئیس این سازمان توسط تولیت آستان قدس در مدت زمان ۳ ساله منصوب می‌شود.<ref>{{پک|1=زاد|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان}}</ref> این کتابخانه از بخشهای مختلفی تشکیل شده است که هر کدام، وظایف خاص خود را داشته‌اند: | ||
=== کتابخانه عمومی و تخصصی === | === کتابخانه عمومی و تخصصی === | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۶: | ||
=== روابط عمومی و امور بین‌الملل === | === روابط عمومی و امور بین‌الملل === | ||
«روابط عمومی و امور بین‌الملل» دیگر زیربخش مجموعه کتابخانه مرکزی آستان قدس است.<ref>{{پک|1= | «روابط عمومی و امور بین‌الملل» دیگر زیربخش مجموعه کتابخانه مرکزی آستان قدس است.<ref>{{پک|1=زاد|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان}}</ref><ref>{{پک/بن|1=آستان۹۹|ک=سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس|ف=ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل}}</ref><ref>{{پک/بن|1=کتاب۵۶|ک=خانه کتاب و ادبیات ایران|ف=برنامه‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس}}</ref> این سازمان وظیفه دارد با تبلیغات و اقدامات رسانه‌ای، تعاملات داخلی و خارجی و برگزاری برنامه‌های فرهنگی بین این سازمان و قشرهای گوناگون مردم، روابط فرهنگی ایجاد می‌کند.<ref>{{پک/بن|1=آستان۹۹|ک=سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس|ف=ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل}}</ref> برگزاری سمینارها، همایش‌ها، گردهمایی‌ها و جذب و شناسایی اندیشمندان و تقدیر از آنان از جمله وظایف این اداره است. گسترش روابط بین‌المللی و ایجاد تفاهم‌نامه با دیگر نهادها از جمله وظایف بخش بین‌الملل این سازمان است.<ref>{{پک/بن|1=آستان۹۹|ک=سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس|ف=ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل}}</ref> | ||
== میراث مکتوب == | == میراث مکتوب == | ||
| خط ۶۲۱: | خط ۶۲۱: | ||
|- | |- | ||
| rowspan="4" {{پس‌زمینه رنگی|fffeac}} قاجار | | rowspan="4" {{پس‌زمینه رنگی|fffeac}} قاجار | ||
|[[پرونده: | |[[پرونده:ابوالحسن میرزا قاجار.jpg|بی‌قاب|228x228پیکسل]] | ||
|[[ابوالحسن میرزا قاجار|ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس]] | |[[ابوالحسن میرزا قاجار|ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس]] | ||
(۱۲۶۴–۱۳۳۶ ه.ق) | (۱۲۶۴–۱۳۳۶ ه.ق) | ||
| خط ۶۴۹: | خط ۶۴۹: | ||
|او پس از تغییر تولیت به واسطه تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، همچنان بر راس امور کارهای کتابخانه بود و توسط متولی جدید به سیاه‌برداری از کتب کتابخانه موظف شد. او بعدها در سال ۱۳۰۸ ه.ش سرپرستی مدرسه فاضل‌خان و در سال ۱۳۰۹ ه.ش ریاست مدرسه فاضلیه جعفری را نیز عهده‌دار شد. وی در آذر ۱۳۲۴ به ریاست موزه و خزانه آستان نیز منصوب شد. به پاس زحمات او، وزارت فرهنگ دولت پهلوی به وی درجه سه علمی را اعطاء کرد. او تا سال ۱۳۴۴ ه.ق عهده‌دار منصب ریاست کتابخانه بود و در همین سال به خاطر بیماری از این سمت کناره‌گیری کرد.<ref>{{پک|1=شاکری|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=اوکتایی، عبدالعلی میرزا}}</ref> | |او پس از تغییر تولیت به واسطه تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، همچنان بر راس امور کارهای کتابخانه بود و توسط متولی جدید به سیاه‌برداری از کتب کتابخانه موظف شد. او بعدها در سال ۱۳۰۸ ه.ش سرپرستی مدرسه فاضل‌خان و در سال ۱۳۰۹ ه.ش ریاست مدرسه فاضلیه جعفری را نیز عهده‌دار شد. وی در آذر ۱۳۲۴ به ریاست موزه و خزانه آستان نیز منصوب شد. به پاس زحمات او، وزارت فرهنگ دولت پهلوی به وی درجه سه علمی را اعطاء کرد. او تا سال ۱۳۴۴ ه.ق عهده‌دار منصب ریاست کتابخانه بود و در همین سال به خاطر بیماری از این سمت کناره‌گیری کرد.<ref>{{پک|1=شاکری|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=اوکتایی، عبدالعلی میرزا}}</ref> | ||
|- | |- | ||
|[[پرونده: | |[[پرونده:ابوالقاسم کتابدار.jpg|بی‌قاب|214x214پیکسل]] | ||
|[[ابوالقاسم کتابدار]] | |[[ابوالقاسم کتابدار]] | ||
(۱۳۴۵–۱۴۲۹ ه.ق) | (۱۳۴۵–۱۴۲۹ ه.ق) | ||
| خط ۷۲۰: | خط ۷۲۰: | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=حسینی|نام=حسن|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=ابوالحسن میرزا قاجار، شیخ‌الرئیس|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|جلد=۱|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=حسینی|نام=حسن|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=ابوالحسن میرزا قاجار، شیخ‌الرئیس|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|جلد=۱|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=خانی‌زاده|نام=مهدی|نام خانوادگی ویراستار=|نام ویراستار=|مدخل=کتابخانه آستان قدس رضوی، ساختمان|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|جلد=۲|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷|نام۲=اعظم|نام خانوادگی۲=نظرکرده}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=خانی‌زاده|نام=مهدی|نام خانوادگی ویراستار=|نام ویراستار=|مدخل=کتابخانه آستان قدس رضوی، ساختمان|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|جلد=۲|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷|نام۲=اعظم|نام خانوادگی۲=نظرکرده}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی= | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=زاد|نام=ایرج|نام خانوادگی ویراستار=|نام ویراستار=|مدخل=کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|جلد=۲|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | ||
* {{یادکرد ژورنال|شماره=۴۷|نام=محمد|نام خانوادگی=دشتی|عنوان=کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی|صفحه=|تاریخ=۱۳۸۸|ژورنال=مشکوه|مکان=|پیوند=https://hawzah.net/fa/Article/View/82086/کتابخانه-مرکزی-و-مرکز-اسناد-آستان-قدس-رضوی?rcIds=82084}} | * {{یادکرد ژورنال|شماره=۴۷|نام=محمد|نام خانوادگی=دشتی|عنوان=کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی|صفحه=|تاریخ=۱۳۸۸|ژورنال=مشکوه|مکان=|پیوند=https://hawzah.net/fa/Article/View/82086/کتابخانه-مرکزی-و-مرکز-اسناد-آستان-قدس-رضوی?rcIds=82084}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=سجادی|نام=صادق|پیوند نویسنده=|ویراستار=|مقاله=آستان قدس رضوی|دانشنامه=[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|سال=۱۳۶۷|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23022/1/199}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=سجادی|نام=صادق|پیوند نویسنده=|ویراستار=|مقاله=آستان قدس رضوی|دانشنامه=[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|سال=۱۳۶۷|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23022/1/199}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۵:۰۹
 ورودی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی | |
| کشور | ایران |
|---|---|
| نوع | کتابخانه عمومی |
| تأسیس | پیش از قرن چهارم ه. ق |
| موقعیت | مشهد، حرم امام رضا |
| گردآوری | |
| اطلاعات دیگر | |
| مدیر | جلال حسینی |
| سازمان بالاتر | سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی |
| وابستگی | آستان قدس رضوی |
| وبگاه | library.razavi.ir |
| نقشه | |
| خطای لوآ در پودمان:Infobox_mapframe در خط 187: attempt to index field 'wikibase' (a nil value). | |
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شهر مشهد و در حرم امام رضا قرار گرفته است. این کتابخانه دارای مساحت بالا و حجم زیادی از کتاب‌ها، نسخ خطی و آثار تاریخی است که باعث کسب رتبه بالایی در میان سایر کتابخانه‌ها در ایران و آسیای غربی شده است. کتابخانه آستان قدس رضوی، یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام است و گفته می‌شود بزرگ‌ترین دارندهٔ نسخه‌های چاپ سنگی در ایران است و دارای قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی در دنیا به‌شمار می‌رود.
کتابخانه آستان قدس رضوی از جمله کتابخانه‌های وقفی قدیمی است که تا امروز پابرجا مانده است. تاریخ مشخصی برای تاسیس این کتابخانه گزارش نشده است و منابع نیز در سال تاسیس آن دچار اختلاف‌اند. برخی بر این باورند که از قرن چهارم ه.ق این کتابخانه فعال بوده است ولی اسناد موجود، از وجود کتابخانه‌ای در جوار حرم امام رضا در دوره صفویه خبر می‌دهند. این کتابخانه در دوره صفویه و با وقف عالمان و شاهان رونق گرفت و وسعت آن بیش از پیش شد. در دوره افشار و قاجار نیز بر این رونق افزوده شد. در دوره قاجار، برای نظام‌مند کردن کتابخانه، رئیسی بر آن انتخاب شد و بعدها در دوره پهلوی، ساختمان مشخصی برای آن وضع گردید. در دوره جمهوری اسلامی نیز چند مرتبه کتابخانه جابه جا شد تا سرانجام در مکان فعلی خود، مستقر شد.
کتابخانه در حال حاضر، زیر مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی اداره می‌شود که رئیس آن را تولیت آستان قدس رضوی مشخص می‌نماید. این کتابخانه از کتابخانه‌های عمومی و تخصصی، مرکز نگهداری نسخ خطی، اداره حفظ و مرمت آثار، مرکز اسناد و مطبوعات و اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل تشکیل شده است. علاوه بر کتابخانه‌های موجود در حرم امام رضا، ۶۰ باب کتابخانه دیگر در شهر مشهد و دیگر شهرهای ایران و یک باب کتابخانه در هند نیز، زیر مجموعه کتابخانه‌های آستان قدس رضوی به شمار رفته‌اند.
بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده درباره این کتابخانه، بیش از ۴ میلیون کتاب چاپی و بیش از ۱۴۷ هزار نسخه سمعی-بصری در این کتابخانه نگهداری می‌شود. عداد نسخه‌های خطی این مجموعه تا پایان سال ۱۴۰۱ شمسی را ۱۰۶ هزار نسخه عنوان شده است. همچنین گفته شده است که ۶۵ هزار نسخه چاپ سنگی در این کتابخانه نگهداری می‌شود. اولین قرآن تاریخ‌دار مجموعه کتابخانه، متعلق به سال ۳۲۷ ه.ق است. دو نسخه قدیمی دیگر که در سال‌های ۳۸۳ و ۳۹۳ ه.ق به ترتیب از جانب ابن‌سیمجور و ابن‌کثیر وقف این کتابخانه شده‌اند، دیگر آثار پرقدمت قرآنی این مجموعه است. تعداد اسناد نگهداری شده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی را نزدیک به ۱۴ میلیون برگ سند مکتوب و ۱۰۸ هزار عکس، نگاتیو، اسلاید، کنتاک و فایل دیجیتالی عنوان کرده‌اند. غیر از نسخ مکتوب، بیش از ۱۱ میلیون و ۲۲۶ هزار نسخه سی‌دی و منابع غیر مکتوب (الکترونیکی) برای این مجموعه گزارش شده است.
پیشینه کتابخانه رضوی
کتابخانه آستان قدس رضوی از جمله کتابخانه‌های وقفی قدیمی است که تا امروز پابرجا مانده است. تاریخ دقیقی از تأسیس کتابخانه رضوی گزارش نشده است؛[۱][۲] اما به عقیده برخی، قرائن تاریخی و برخی وقف‌نامه‌ها، تاریخ تأسیس کتابخانه را پس از ۳۲۷ ه.ق می‌رساند. بر این اساس، یکی از قدیمی‌ترین موقوفات اهدایی به حرم امام رضا که هم‌اکنون در محل کتابخانه نگهداری می‌شود، قرآنی خطی اهدایی از جانب کشواد بن املاس، حکمران وقت اصفهان، مربوط به سال ۳۲۷ ه. ق است.[۳][۴][۵] با این همه، محبوب فریمانی بر این باور است که این اسناد وجود کتابخانه را تأیید نمی‌کند.[۶] اولین سندی که از وجود کتابخانه در حرم امام رضا یاد کرده است، وقف‌نامه کتاب غایةالاصول است که در آن به عبارت «خزانة الکتاب» تصریح شده است. این سند متعلق به سال ۸۲۵ ه.ق است و گواهی می‌دهد در قرن نهم، کتابخانه‌ای در حرم دایر بوده است.[۷][۸]
کوچ شیعیان، اجتماع علماء، فرهیختگان و طلاب و تأسیس حوزه‌های علمیه، از جمله عوامل ایجاد و توسعهٔ کتابخانه در کنار حرم امام رضا عنوان شده است. به مرور زمان، سنت وقف کتاب‌ها به آستان قدس رایج شد و همین امر سبب شد تا در حرم امام رضا، کتابخانه‌ای مستقل، با هدف نگهداری کتاب‌ها تأسیس شود. از این مکان با عنوان قرائت‌خانه یاد شده است. مکان این قرائت‌خانه در نزدیکی مسجد بالاسر بود.[۹]
از این کتابخانه در منابع تاریخی با نام‌های مختلفی از جمله «قرآن‌خانهٔ حضرت»، «کتابخانهٔ مبارکهٔ آستانهٔ مقدسه»، «کتابخانهٔ مشهد رضا»، «کتابخانهٔ مقدسهٔ روضهٔ مرضیهٔ رضویه» و «کتابخانهٔ مبارکهٔ رضویه» یاد کرده‌اند.[۱۰] نام «کتابخانهٔ سرکار فیض آثار» و «کتابخانه حضرت» از نام‌هایی است که در عصر قاجار به این مکان اشاره می‌کرد.[۱۱][۱۲]
در وقف‌نامه‌ای که در حاشیهٔ کتاب تفسیر ابوالفتوح رازی نوشته شده است، سال ۸۶۱ ه. ق به عنوان تاریخ وقف اثر یاد شده است که نشانه رواج وقف آثار تفسیری در قرن نهم ه.ق است.[۱۳][۱۴]
در دوره صفویه
به‌طور کلی، تا پیش از سال ۹۹۵، اطلاعات زیادی از کتابخانه آستان قدس وجود ندارد.[۱۵] در دورهٔ شاه اسماعیل صفوی و شاه طهماسب، برخی کتاب‌ها و وقف‌نامه‌های مندرج در حاشیه کتاب‌ها، از وجود کتابخانه‌ای با عبارت «خزانةالکتب» نام برده‌اند.[۱۶][۱۷] شاه طهماسب، حرم و موقوفات آن را به یک نهاد دولتی تبدیل کرد و خود را به عنوان سلطان، بر ریاست آن گمارد و متولیانی را برای انجام امور مربوط به حرم گمارد.[۱۸] با فرمان شاه طهماسب، دوست‌محمد حسینی استرآبادی، از اندیشمندان به‌نام صفوی، کتابداری کتابخانهٔ آستان قدس را بر عهده گرفت و اختیاراتی در حد رئیس به او واگذار شد و فرزندان وی در سال‌های بعد، عهده‌دار سمت کتابداری کتابخانه شدند.[۱۹]
گزارش شده است که در حمله ازبک‌ها به سال ۹۹۸ ه. ق، کتابخانه حرم غارت شد.[۲۰] شاه‌عباس صفوی و شیخ بهایی، کتاب‌ها و مصحف‌هایی را که توسط ازبکان به تاراج رفته بود، جمع‌آوری کرده و به کتابخانهٔ آستان قدس برگرداندند. همچنین با اهدای نسخه‌هایی توسط خود شاه و شیخ، کتابخانه جدیدی در حرم تأسیس شد.[۲۱] گزارش شده است که در سال ۱۰۰۹ ه.ق یا ۱۰۱۰ ه.ق و همزمان با سفر شاه‌عباس به مشهد،[۲۲] چندین قرآن خطی که بعضاً منسوب به امامان شیعه بودند وقف کتابخانه شدند.[۲۳] در همین دوره مشاغلی چون صحاف، مصحح، کاتب و کلیددار در کتابخانه آستان قدس شکل گرفتند که امور مربوط به مرمت و تصحیح قرآن‌ها و کتاب‌ها و سایر امور مربوط به کتابخانه را انجام می‌دادند.[۲۴] مرمت‌کاری نسخه‌های قدیمی در کتابخانه آستان قدس، مطابق اسناد تاریخی موجود در همین کتابخانه، نزدیک به ۵۰۰ سال قدمت داشته و به دوره صفویه بازمی‌گردد.[۲۵] بر اساس اسناد موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی، اولین فهرست کتابخانه در سال ۱۰۱۰ ه. ق تهیه شد.[۲۶]
در دوره افشاریه و قاجاریه
به گزارش دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، اداره کتابخانه در دوره افشاریه، همچون دوره صفویه بوده و تغیرات زیادی نکرده است.[۲۷] پس از پایان حکمرانی صفویان بر ایران و آغاز دورهٔ افشاری، نادرشاه برای توسعه کتابخانه، حدود هفتصد جلد کتاب را از کتابخانهٔ سلطنتی اصفهان وقف کتابخانهٔ آستان کرد.[۲۸] این کتابخانه در دوره افشار فعال بود و در طومار موسوم به طومار علی‌شاه اسامی کارکنان این کتابخانه با ذکر حقوق و شغلشان گزارش شده است.[۲۹]
بعدها در دوره قاجار تغییر و تحولات اساسی در کتابخانه به وجود آمد. از دورهٔ ناصرالدین شاه، تغییراتی در ساختار و شرح وظایف مشاغل قدیم کتابخانه شکل گرفت که از جمله آنها، تعیین رئیس برای اداره کتابخانه بود. در اواخر دوره قاجار، القاب تشریفاتی بسیاری در کتابخانه پدید آمد که برخی از آنها تنها برای دریافت حقوق از کتابخانه تأسیس شده بودند. در این دوره، قرآن‌ها از کتاب‌ها مجزا شدند و دو ساختمان به کتابخانه اختصاص یافت. ناصرالدین شاه در هر دو سفر خود به مشهد، از کتابخانه بازدید و دستوراتی از قبیل جداسازی قرآن‌های خطی از کتاب‌ها را صادر کرد.[۳۰] در سال‌های پایان دوره قاجار، به سال ۱۳۴۳ ه. ق مصادف با ۱۳۰۳ ه. ش، کمیسیونی در آستان قدس تشکیل شد تا اصلاحاتی در امور کتابخانه از جمله تدوین نظام‌نامه برای ادارهٔ امور کتابخانه، انجام گیرد.[۳۱][۳۲] در این دوره، شغلی با عنوان ضابط اسناد در اداره کتابخانه تأسیس شد تا به نگهداری اسناد اهتمام ویژه‌ای بدهد.[۳۳] در دوره قاجار، کتابخانه توسعه بیشتری یافت و از قرائت‌خانه جدا شد. تشکیل دو کتابخانه جدا به نام‌های «کتابخانه ایوان طلا» و «کتابخانه جدید» برای نگهداری نسخ نفیس و کتاب‌های جدید، از اقدامات دوره تولیت میرزا سیف‌الدوله بود. کتابخانه ایوان طلا در ایوان طلای نادری مستقر بود کتابخانه جدید به قسمت غربی مدرسه علینقی میرزا منتقل شد.[۳۴] در اواخر دوره قاجار، اوضاع کتابخانه، آشفته گزارش شده است.[۳۵]
در دوره پهلوی و جمهوری اسلامی
با آغاز دوره تولیت محمدولی خان اسدی بر آستان قدس، کتابخانه شاهد توسعه و رونق بسیاری بود. در همین دوره، حجره‌های فوقانی صحن کهنه با میز و صندلی تجهیز شدند و مبدل به قرائت‌خانه شد.[۳۶] در سال ۱۳۱۶ ه.ش مقدماتی برای ساخت صحن موزه در فضای جنوب شرقی حرم انجام گرفت. بنا شد تا در این صحن، موزه و کتابخانه‌ای جدید تأسیس شود. پس از ۸ سال کار عمرانی، در نهایت در سال ۱۳۲۴ ساختمان جدیدی برای کتابخانه در حرم احداث شد.[۳۷] در سال ۱۳۴۲ ه.ش تمام ساختمان برچیده شد و صحن موزه گسترش یافت و ساختمان جدیدی در سمت شرق صحن احداث شد. در سال ۱۳۵۳ ه.ش ساختمان جدیدی در ضلع شرقی حرم ساخته شد که ۱۰ هزار متر زیربنا در ۵ طبقه بود.[۳۸] این کتابخانه در سال ۱۳۵۶ به افتتاح رسید.[۳۹]
در سال ۱۳۳۲ ه. ش، کتابخانه مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا توسط سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی توسط او به کتابخانه اهدا شد. در تاریخ ۱۳۵۱ ه.ش تعداد کتاب‌های این کتابخانه ۸۲۰۰ جلد توصیف شده است.[۴۰] در سال ۱۳۶۸ ه. ش، ساختمان جدیدی با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع در بست شیخ بهایی حرم احداث و کتابخانه گوهرشاد به آنجا منتقل شد.[۴۱]
در سال ۱۳۶۰ ه. ش کلنگ ساخت کتابخانه‌ای مستقل در حرم امام رضا زده شد.[۴۲] سرآخر در سال ۱۳۷۲ کارهای عمرانی کتابخانه جدید تکمیل و در اواسط سال ۱۳۷۳، از ساختمان جدید بهره‌برداری شد.[۴۳][۴۴] این کتابخانه به صورت رسمی توسط رئیس‌جمهور وقت ایران در سال ۱۳۷۴ ه.ش افتتاح گردید.[۴۵][۴۶] با تاسیس ساختمان جدید، ساختمان قدیمی به ساختمان موزه اختصاص یافت.[۴۷] در طرح توسعه دیگری که در ساختمان به اجرا درآمد، سعی شد تا ظرفیت مجموعه مخازن کتابخانه توسعه یابد، در همین خصوص مخزن جدیدی در ۳ طبقه، شامل مخازن کتب چاپی، کتب خطی، اسناد و قرنطینه کتاب‌های اهدایی و … طراحی و ساخته شد. سرآخر مخازن جدید کتابخانه با وسعت ۹ هزار مترمربع و ظرفیت نگهداری ۱۰ میلیون منبع مطالعاتی، برای محافظت از میراث مکتوب در این مجموعه در ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۱ ه. ش افتتاح شد.[۴۸]
ساختمان
ساختمان این کتابخانه، مجموعاً شش مرتبه در حرم جابه‌جا شد. مکان‌های سابق این کتابخانه، به ترتیب تاریخ، مسجد بالاسر، بالای کفشداری شماره ۱۰، در صحن موزه (پهلوی سابق)، تالار آینه، و کنار درِ قسمت شرقی موزه بود. امروزه ساختمان کتابخانه در بین ضلع خیابان شیرازی و طبرسی در صحن انقلاب قرار گرفته است.[۴۹]
ساختمان تازه تأسیس کتابخانه که در نیمه سال ۱۳۷۳ ه. ش به بهره‌برداری رسید، با ۲۸٫۸۰۰ مترمربع وسعت، در سه طبقه ساخته شده است.[۵۰][۵۱] معماری این بنا ترکیبی از کارهای دورهٔ قبل از ایلخانی، صفوی و قاجار تا معماری امروزی موجود در حرم امام رضاست. در و دیوار، سقف، آمفی‌تئاتر، نمازخانه و مسجد چوبی و سالن قدس، نمونه‌ای از هنرهای مختلف از جمله کارهای دستی، خطاطی، گچ‌بری و مقرنس‌کاری است.[۵۲] واعظ طبسی، تولیت وقت آستان قدس رضوی در زمان تکمیل ساختمان جدید، کیفیت و هنر آن را چنین توصیف کرد که: «ساختیم تا بماند».[۵۳]
ساختار اداری
امروزه کتابخانه حرم امام رضا با نام رسمی «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی» ذیل ساختار «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» فعال است. ای سازمان، در سال ۱۳۷۷ ه.ش از ادغام دو اداره «اداره کل کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد» و «اداره موزه‌های آستان قدس رضوی» تشکیل شده است. رئیس این سازمان توسط تولیت آستان قدس در مدت زمان ۳ ساله منصوب می‌شود.[۵۴] این کتابخانه از بخشهای مختلفی تشکیل شده است که هر کدام، وظایف خاص خود را داشته‌اند:
کتابخانه عمومی و تخصصی
کتابخانهٔ عمومی از زیر مجموعه‌های معاونت کتابخانه‌ها، دارای قسمت‌های مختلفی از جمله مخزن و آرشیو کتاب‌های چاپی، بخش عضویت، واحد ترویج مطالعه، تالارهای مطالعه قفسه باز آقایان و بانوان، بخش امانت کتاب آقایان و بانوان، تالارهای مطالعه و گردش کتاب جوانان و نوجوانان، تالار امانت مواد سمعی و بصری، تالار اینترنت و واحد کپی است.[۵۵] عضویت بخش کتابخانه عمومی، به صورت مجازی صورت می‌گیرد.[۵۶][منبع بهتری نیاز است] بخش امانت منابع سمعی و بصری کتابخانهٔ مرکزی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۷۴ ه.ش به عنوان بخشی از این کتابخانه، راه‌اندازی شده است.[۵۷]
کتابخانه‌های تخصصی این مجموعه از دههٔ ۱۳۸۰ ایجاد شد. هدف این مجموعه، ایجاد دسترسی راحت‌تر به منابع تخصصی برای پژوهشگران بود. مجموعه‌های تخصصی کتابخانه آستان قدس رضوی عبارتند از: کتابخانهٔ تخصصی علوم قرآن و حدیث، کتابخانهٔ تخصصی امام رضا، کتابخانهٔ تخصصی اهل‌بیت (کتابخانهٔ جامع گوهرشاد)، کتابخانهٔ تخصصی ادبیات، تالار کتاب‌های خارجی و کتابخانهٔ تخصصی جغرافیا.[۵۸][منبع بهتری نیاز است]
در مجموعه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ۱۰ کتابخانه تخصصی وجود دارد. یکی از خدمات تخصصی این مجموعه، تالار محققان است که برای استفاده اساتید دانشگاه و هیئت علمی، پژوهشگران، مؤلفان، مخترعان و دانشجویان مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد در نظر گرفته شده است. دسترسی به منابع مرجع، پایان‌نامه‌ها، دیگر کتابخانه‌های آنلاین و مشاوران پژوهشی در نگارش پایان‌نامه از ویژگی‌های این تالار تخصصی عنوان شده است.[۵۹]
مرکز نسخ خطی و اداره حفاظت و مرمت
مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی از سال ۱۳۵۱ ه. ش با تهیه میکروفیلم شروع به فعالیت کرد. وظیفه این مجموعه، تهیه، نگهداری و فهرست‌نگاری کتاب‌های خطی و چاپ‌سنگی است. این مجموعه، از سال ۱۳۹۱ ه. ش، به صورت رایگان، نسخه‌های خطی و چاپ‌سنگی کتابخانه‌های دیگر را دیجیتال‌سازی می‌کند و در این موضوع، توانسته است تا کتابخانه‌های حرم شاه‌چراغ، کتابخانه‌های خوانسار، لار، کاشان، اصفهان، بیرجند و دانشگاه فرودسی مشهد را دیجیتال‌سازی نماید. این مرکز از تمام کتاب‌های دیجیتال سازی شده دیگر کتابخانه‌ها، یک نسخه را در ساختمان مرکزی خود نگهداری می‌کند.[۶۰]
وظیفه نگهداری و مرمت آثار نفیس این مجموعه، برعهده مرکز نسخ خطی است.[۶۱] در سال ۱۳۸۲ ه.ش بخش صحافی کتابخانه و بخش مرمت آثار موزه، با هم ادغام و سبب تشکیل «ادارهٔ حفاظت و مرمت آثار فرهنگی آستان قدس رضوی» شد. وظیفه این اداره، حفظ، نگهداری، پاکسازی و ترمیم نفایس موزه و کتابخانه است.[۶۲]
مرکز اسناد و مطبوعات
آستان قدس رضوی، اسناد بسیاری اعم از وقف‌نامه‌ها اسناد اداری و صورت خرج‌های خود را از دوره صفویه به بعد، نگهداری و حفظ می‌کند. وجود تعداد زیاد این اسناد سبب شد تا اداره‌ای مجزا برای نگهداری آنها در ذیل کتابخانه آستان قدس رضوی تدارک شود. اداره اسناد در ابتدا به سال ۱۳۷۶ تأسیس شد و در سال ۱۳۸۱ عنوان اسناد در نام رسمی کتابخانه چنین آمد: «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی». در همین سال اداره اسناد، مستقل از اداره کتابخانه شد و عنوان «مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس» را به خود گرفت. در نتیجه این تحولات، دو اداره اسناد و مطبوعات شکل گرفتند.[۶۳]
نگهداری اسناد در این مجموعه بر عهده اداره اسناد کتابخانه آستان قدس رضوی است.[۶۴] دیگر وظایف اداره اسناد، طبقه‌بندی، ارزشیابی، نمایه‌سازی، فهرست‌نویسی، انجام کارهای تحقیقاتی بر روی اسناد، اطلاع‌رسانی، حفظ تاریخ شفاهی از طریق مصاحبه، ماندگاری اماکن تاریخی به تهیه فیلم و عکس و ارائه خدمات به محققان در زمینه اسناد است. در همین خصوص، این اداره از بخشهای مختلفی از جمله ارزشیابی و پیش آرشیو، آماده‌سازی و طبقه‌بندی اسناد، مخزن اسناد، نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد، اسناد دیداری و شنیداری، تاریخ شفاهی و بخش پژوهش و مطالعات اسناد تشکیل شده است.[۶۵]
اداره مطبوعات مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، یکی از مجموعه‌های وسیع در زیرمجموعه‌های اداری کتابخانه مرکزی است. این بخش نگهداری و آرشیو مطبوعات را برعهده دارد. قدیمی‌ترین اثر در این مجموعه، نخستین روزنامه چاپ شده در ایران است. این اداره بزرگ‌ترین مرکز آرشیو مطبوعات در ایران از نظر تعداد، آمار و ارقام عناوین مطبوعاتی است. این اداره از سال ۱۳۵۹ ه.ش به منظور نظم در آرشیو، شکل گرفت. این اداره وظیفه دارد تا نشریات و مطبوعات شهری، استانی و کشوری، خبرنامه‌ها، نشریات دانشجویی، مسجدی و دانش‌آموزی، نشریات الکترونیکی، کتاب‌های مطبوعاتی، و بریده‌های جراید، سالنامه، تقویم و دیگر نشریات در زبان‌های مختلف را گردآوری و نگهداری نماید.[۶۶][۶۷]
روابط عمومی و امور بین‌الملل
«روابط عمومی و امور بین‌الملل» دیگر زیربخش مجموعه کتابخانه مرکزی آستان قدس است.[۶۸][۶۹][۷۰] این سازمان وظیفه دارد با تبلیغات و اقدامات رسانه‌ای، تعاملات داخلی و خارجی و برگزاری برنامه‌های فرهنگی بین این سازمان و قشرهای گوناگون مردم، روابط فرهنگی ایجاد می‌کند.[۷۱] برگزاری سمینارها، همایش‌ها، گردهمایی‌ها و جذب و شناسایی اندیشمندان و تقدیر از آنان از جمله وظایف این اداره است. گسترش روابط بین‌المللی و ایجاد تفاهم‌نامه با دیگر نهادها از جمله وظایف بخش بین‌الملل این سازمان است.[۷۲]
میراث مکتوب
در این کتابخانه بیش از ۴ میلیون کتاب چاپی و بیش از ۱۴۷ هزار نسخه سمعی-بصری نگهداری می‌شود.[۷۳] بخش مخزن چاپی و آرشیو کتابخانه، مهم‌ترین قسمت کتابخانهٔ مرکزی است که بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار نسخه کتاب دارد. مخزن، دارای مجموعهٔ منحصر به فرد از کتاب‌های چاپ سربی قدیم، کتاب‌های درسی قدیم از دارالفنون تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷، نفایس هنری، مجموعه قرآن‌های چاپی و … است.[نیازمند منبع]
نسخه‌های نفیس
تعداد نسخه‌های خطی این مجموعه تا پایان سال ۱۴۰۱ شمسی را ۱۰۶ هزار نسخه عنوان شده است.[۷۴] این کتابخانه همچنین دارای ۶۵ هزار نسخه چاپ سنگی است.[۷۵] رئیس این کتابخانه مجموع تعداد نسخ خطی و سنگی این کتابخانه تا سال ۱۴۰۱ را ۱۷۶ هزار نسخه عنوان کرده است.[۷۶] از این میان بیش از ۲٫۲۰۰ نسخه قرآن خطی نفیس به خط کوفی و ثلث در این مجموعه نگهداری می‌شود.[۷۷]
اولین قرآن تاریخ‌دار مجموعه کتابخانه، متعلق به سال ۳۲۷ ه.ق است. دو نسخه قدیمی دیگر که در سال‌های ۳۸۳ و ۳۹۳ ه.ق به ترتیب از جانب ابن‌سیمجور و ابن‌کثیر وقف این کتابخانه شده‌اند، دیگر آثار پرقدمت قرآنی این مجموعه است.[۷۸] یکی دیگر از قرآن‌های نگهداری شده در این کتابخانه، متعلق به سال‌های بین ۲۵۰ تا ۳۵۰ ه.ق است که به قرآن قدس شهرت دارد. این نسخه، قدیمی‌ترین قرآن مترجم جهان است که به زبان فارسی ترجمه شده است.[۷۹] بنابر گزارش‌ها از تمام امامان شیعه جز امام دوازده‌هم آنان، نسخه‌های خطی قرآنی در این کتابخانه نگهداری می‌شود.[۸۰] در این مجموعه آثاری از خطاطی‌های عثمان بن حسین وراق غزنوی نیز نگهداری می‌شود.[۸۱]
شرح دیوان تمیم بن مقیل به سال ۳۸۰ ه.ق شرح تدبیر الصحه به سال ۳۹۶ ه. ق، اولین صحیفه سجادیه به سال ۴۱۶ ه.ق و قرآن بایسنقری در دوره تیموری، از جمله نفایس این مجموعه به‌شمار می‌رود. از مهم‌ترین ویژگی‌های مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی، وقفی بودن بیشتر کتاب‌های خطی این مرکز است که تا زمان حال به صورت پیوسته توسط طبقات مختلف اجتماعی مانند: شاهان و شاهزادگان، دیوانیان، دانشمندان، علما و مردم عادی وقف شده است. از آثار این مرکز، قرآن‌های خطی نگاشته شده روی پوست آهو است که ثبت حافظهٔ ملی و ثبت میراث فرهنگی شده است.[نیازمند منبع]
سندها
تعداد اسناد نگهداری شده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی را نزدیک به ۱۴ میلیون برگ سند مکتوب[۸۲][۸۳] و ۱۰۸ هزار عکس، نگاتیو، اسلاید، کنتاک و فایل دیجیتالی عنوان کرده‌اند.[۸۴] همچنین در این آرشیو، ۲۲ هزار ساعت تاریخ شفاهی بایگانی شده است.[۸۵] از این میان تنها ۳۰۰ هزار سند مربوط به اسناد اداری باقی مانده از دوران صفویه به بعد است[۸۶] که بالغ بر ۷۰ هزار برگ سند از دورهٔ صفوی و ۳۳ هزار برگ مربوط به دوره افشاریه است.[۸۷] کتابخانه آستان قدس به جهت رسم‌الخط‌ها خاص بعضی از این اسناد، بازنویسی آنها را در دستور کار دارد.[۸۸] گزارش شده است که بیش از ۲ هزار برگ سند از اسناد نگهداری شده در این مرکز، مربوط به مسجد جامع گوهرشاد است که ۱۵۰ برگ سند مربوط به دوره قاجار، ۸۰۰ برگ سند مربوط به دوره افشار و ۵۰۰ برگ سند مربوط به دوره قاجار است.[۸۹] علاه بر اسناد مکتوب، بیش از ۱۶ هزار قطعه عکس قدیمی از حرم امام رضا و علما و رجال سیاسی مربوط به حرم، در این مجموعه نگهداری می‌شود.[۹۰] مجموعهٔ از اسناد کتابخانه آستان قدس رضوی که ارزش بالایی داشته‌اند، به ثبت حافظهٔ ملی یونسکو رسیده‌اند.[۹۱]
نشریه‌ها
منابع آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی شامل مجله، روزنامه، سالنما و سالنامه‌ها، نشریات دانشگاهی، نشریات دانشجویی، نشریات الکترونیکی، خبرنامه‌ها، نشریات تجربی مانند نشریات دانش آموزی و نشریات مساجد، شب‌نامه‌ها، کتاب‌های مطبوعاتی و بریده‌های جراید است. این نشریات به زبان‌های فارسی، انگلیسی، عربی و اردو هستند.[۹۲]
در اداره مطبوعات، از نخستین شمارهٔ وقایع اتفاقیه (اولین روزنامهٔ منتشر شده در ایران) تا نشریات دورهٔ معاصر، بایگانی شده است.[۹۳] وسعت آثار این مرکز را بالغ بر ۲۸ هزار عنوان مجله، روزنامه و سالنامه؛ شامل نزدیک به ۲ میلیون نسخه به زبان‌های فارسی، عربی، لاتین است. این نشریات در چند دسته‌بندی شامل مجلات فارسی، عربی و اردو؛ روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌ها؛ سالنامه‌ها؛ نشریات لاتین؛ مجموعه مطبوعاتی محمد گلبن؛ مجموعه فرید قاسمی؛ نشریات دانشجویی؛ نشریات الکترونیکی و نشریات دیجیتال آرشیو شده‌اند. قدیمی‌ترین مجله فارسی نگهداری شده در این مجموعه، مجله فلاحت مظفری است که در سال ۱۳۱۸ ه.ق منتشر شده است. قدیمی‌ترین سالنامه این مجموعه، متعلق به سال ۱۲۹۰ ه.ق است. مهم‌ترین مجموعه‌های نگهداری شده در این مجموعه عبارتند از: به روزنامه وقایع اتفاقیه، سالنامه ایران، نشریهٔ فرانسوی زبان اکودو پرس،[۹۴] روزنامهٔ علمیه دولت علیّه ایران، نشریهٔ وقایع عدلیه، نشریهٔ دانش، حبل المتین کلکته، نشریه الاسلام، روزنامهٔ ملانصرالدین، روزنامهٔ صور اسرافیل، الکمال، کاغذ اخبار.[نیازمند منبع]
منابع الکترونیکی
غیر از نسخ مکتوب، بیش از ۱۱ میلیون و ۲۲۶ هزار نسخه سی‌دی و منابع غیر مکتوب (الکترونیکی) برای این مجموعه گزارش شده است.[۹۵] تا سال ۱۳۹۸ ه. ش، بیش از ۶۵ هزار حلقه سی‌دی در این کتابخانه نگهداری می‌شد. این مجموعه در سال ۱۳۹۰ ه.ش به صورت تفکیک شده بین نوجوانان و بزرگسالان ارائه خدمات می‌دهد.[۹۶] این مرکز تا سال ۱۳۹۳ ه. ش، بیش از ۱۷۶ هزار کتاب خطی را دیجیتال‌سازی کرده است.[۹۷] در این مجموعه بیش از ۵۶۵ هزار نسخه الکترونیکی از مجلات نیز نگهداری می‌شود که از این میان ۱۰ هزار نسخه از مجلات، تنها نسخه دیجیتال داشته و نسخه چاپی آنها در دسترس نیست.[۹۸]
کتابخانه دیجیتال
پییشنهاد تأسیس کتابخانه‌ای دیجیتال در کنار کتابخانه بزرگ آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۸۰ ه.ش توسط مشاور علمی سازمان کتابخانه‌های آستان قدس مطرح شد. این کتابخانه، در سال ۱۳۸۳ ه.ش با بهره‌گیری از ۳۵ منبع خارجی و ۶ منبع داخلی آغاز به کار کرد.[۹۹][۱۰۰] بر اساس گزارش‌ها در سال ۱۴۰۲ ه. ش، مجموعه منابع این کتابخانه بالغ بر ۱۸۵ میلیون منبع دیجیتال بوده است.[۱۰۱] یکی از رسالت‌های این کتابخانه، تأسیس پایگاه‌های موضوعی و تخصصی به شکل متمرکز عنوان شده است. این کتابخانه در طول دوره‌های متمادی، دچار تحولات در زمینه ارائه خدمات و بروزرسانی بوده است.[۱۰۲] در سال ۱۳۹۹، از کتابخانه نشریات دیجیتال نیز رونمایی شد. در بدو رونمایی از این کتابخانه، ۴۸۰ عنوان نشریه در دسترس قرار گرفت.[۱۰۳]
یکی از اقدامات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، که با هدف دسترس‌پذیر کردن منابع دیجیتال در سایر کتابخانه‌ها صورت گرفته است، ایجاد ایستگاه مطالعهٔ دیجیتال در کتابخانه‌های زیرمجموعه خود و همچنین دیگر مناطق دورافتاده بوده است. در این راستا ایستگاه‌های متعددی در شهرهای مشهد، گناباد، اصفهان، کاشمر و چند شهر دیگر راه‌اندازی شده است.[۱۰۴]
وسعت و اهمیت
جایگاه در میان کتابخانه‌های
کتابخانه آستان قدس رضوی، یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام است.[۱۰۵] گفته شده است که کتابخانه آستان قدس رضوی، بزرگ‌ترین دارندهٔ نسخه‌های چاپ سنگی در ایران است و دارای قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی در دنیا به‌شمار می‌رود.[۱۰۶]
از کتابخانه آستان قدس به عنوان بزرگ‌ترین آرشیو نشریات ایران، بزرگ‌ترین آرشیو نشریات دیجیتال در ایران و بزرگ‌ترین کتابخانه تخصصی مطبوعات در ایران یاد شده است.[۱۰۷] مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، دارای بزرگ‌ترین آرشیو تاریخ شفاهی شهری در خراسان و قدیمی‌ترین سند آرشیوی در ایران را در اختیار دارد.[۱۰۸]
اهمیت
به گفته نورالدین سنابادی، از پژوهشگران تاریخ شفاهی در ایران، پایگاه داده‌های آموزشی آزاد آمریکا (OEDB)، کتابخانهٔ مرکزی آستان قدس رضوی را به عنوان هفتمین کتابخانه در میان بیست کتابخانهٔ معتبر دنیا که در تغییر جهان نقش داشته‌اند، نام برده است. به عقیده سنابادی، این کتابخانه سهم به سزایی در حفظ و نگهداری میراث اسلامی داشته است.[۱۰۹]
مخاطبان و اعضاء
بر اساس آمار سال ۱۳۹۶ ه.ش این کتابخانه میزبان بیش از ۸ میلیون نفر به صورت سالانه بوده است.[۱۱۰] جلالی، رئیس کتابخانه آستان قدس در سال ۱۴۰۱ ه.ش اعلام کرد که این کتابخانه بیش از ۴۰ میلیون مخاطب از ۱۲۷ کشور دنیا را میزبانی می‌کند.[۱۱۱] تعداد اعضاء این کتابخانه را ۵۶۰ هزار نفر گزارش کرده‌اند.[۱۱۲]
کتابخانه‌های وابسته
تا اوایل خرداد ۱۴۰۲ ه. ق، ۶۰ باب کتابخانه در شهرستان‌های ایران[۱۱۳][۱۱۴] و یک باب کتابخانه در شهر لکهنو در هند به عنوان کتابخانه‌های وابستهٔ آستان قدس معرفی شده‌اند.[۱۱۵] علاوه بر کتابخانهٔ مرکزی آستان قدس رضوی در حرم امام رضا، ۲۳ کتابخانه در سطح شهر مشهد و ۱۶ کتابخانه در شهرستان‌ها، ۹ کتابخانهٔ تخصصی و ۱۱ کتابخانهٔ موقوفاتی وابسته به آستان قدس رضوی به صورت رسمی، کتابخانهٔ وابسته به آستان قدس هستند.[۱۱۶] آستان قدس رضوی در شهرهای درگز، قوچان، تربت حیدریه، بیرجند، گناباد، روشناوند و سرخس، دارای کتابخانه‌های تخصصی کودک و نوجوان و در شهرهای شوشتر، کرمانشاه، میبد، بروجرد، اهواز و یزد، دارای ایستگاه کتاب کودک در کتابخانه‌های وابسته تحت پوشش خود است.[۱۱۷]
| کتابخانه‌های شهر مشهد | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| موقعیت جغرافیای | ر | نام کتابخانه | تاریخ تأسیس
ه.ش) |
حجم آثار | اعضاء
(نفر) |
توضیحات | ||
| استان | شهر یا روستا | کتاب
(جلد) |
نشریه
(عنوان) | |||||
| خراسان رضوی | مشهد | ۱ | مسجدالرضا | ۱۳۶۱ | ۵۶٫۰۰۰ | ۳۰ | ۳۷٫۰۰۰ | کتابخانه مسجدالرضا به عنوان شعبه دوم از کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی شناخته می‌شود.[۱۱۸] این کتابخانه در دو ساختمان جداگانه، دارای بخشهای مختلف از جمله تالار مطالعه قفسه باز، تالار محققان، تالار مرجع، واحد اینترنت و واحد امانت کتاب است. تعداد اعضاء این کتابخانه را ۳۷ هزار نفر عنوان کرده‌اند.[۱۱۹] |
| مشهد | ۲ | آیت‌الله عباس تربتی | ۱۳۶۱ | ۴۱٫۰۰۰ | ۲۵ | ۱۲٫۰۰۰ | این کتابخانه ابتدا در یک سالن کوچک در کنار مسجد امام رضا، در نزدیکی آرامگاه خواجه ربیع، تأسیس شد و کتابخانه مسجد امام رضا نام گرفت. از ویژگی‌های این کتابخانه، وجود بیش از هزار نسخه منبع دیداری و شنیداری در مخزن این کتابخانه است.[۱۲۰] | |
| مشهد | ۳ | آیت‌الله مجتبی قزوینی | ۱۳۶۷ | ۱۰۳٫۰۰۰ | ۳۰ | ۳۴٫۴۰۰ | این کتابخانه در مسجد انصارالمهدی در محله کوی طلاب مشهد تأسیس و به سال ۱۳۶۷ه. ش، تحت پوشش کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی درآمد و به کتابخانه انصارالمهدی تغییر نام پیدا کرد. در سال ۱۳۸۰ه. ش، ساختمان شماره دو این کتابخانه افتتاح شد و مجدد نام کتابخانه به «آیت الله مجتبی قزوینی» تغییر یافت. در این کتابخانه، ۱۵٫۳۰۰ نسخه منبع دیداری و شنیداری نگهداری می‌شود.[۱۲۱] | |
| مشهد | ۴ | آیت‌الله هاشم قزوینی | ۱۳۶۹ | ۹۶٫۰۰۰ | ۲۵ | ۲۵٫۵۰۰ | این کتابخانه در محله محمدآباد مشهد قرار دارد. در سال ۱۳۸۵ ه. ش، ساختمان دیگری برای این کتابخانه ساخته شد. از ویژگی‌های این کتابخانه، وجود ۱۱ هزار نسخه منابع دیداری و شنیداری در مخزن کتابخانه است.[۱۲۲] | |
| مشهد | ۵ | امام صادق | ۱۳۷۰ | ۳۷٫۰۰۰ | ۲۴ | ۱۰٫۰۰۰ | این کتابخانه در محل مسجدی با همین نام در خیابان اسرار مشهد قرار دارد. برای این کتابخانه، حدود هزار عنوان منابع دیداری و شنیداری گزارش شده است.[۱۲۳] | |
| مشهد | ۶ | مسجد قبا | ۱۳۷۷ | ۲۳٫۰۰۰ | ۱۲٫۰۰۰ | این کتابخانه در محل مسجدی با همین نام در بلوار خیام مشهد تأسیس و شامل تعدادی نشریه است.[۱۲۴] | ||
| مشهد | ۷ | مسجد زینبیه | ۱۳۷۷ | ۳۲٫۰۰۰ | ۲۵ | ۹٫۰۰۰ | این کتابخانه در مسجدی با همین نام در خیابان مطهری مشهد قرار دارد و دارای بخشهای مختلف از جمله تالار مطالعه قفسه باز، واحد امانت، واحد مطبوعات و خدمات اینترنت است.[۱۲۵] | |
| مشهد | ۸ | مسجد پیغمبر اکرم | ۱۳۷۷ | ۳۰٫۰۰۰ | ۲۰ | ۱۲٫۰۰۰ | این کتابخانه در محل مسجدی با همین نام واقع در رضاشهر مشهد است و دارای بخشهای مختلف از جمله تالار مطالعه قفسه باز، واحد امانت منابع چاپی و منابع دیداری شنیداری، واحد مطبوعات و خدمات اینترنت می‌باشد.[۱۲۶] | |
| مشهد | ۹ | مسجد بزرگ امام رضا | ۱۳۷۷ | ۲۳٫۰۰۰ | ۱۹ | ۱۱٫۶۰۰ | این کتابخانه در محل مسجد بزرگ امام رضا در محله کوی امیرالمؤمنین مشهد قرار دارد و حدود ۷۰۰ عنوان منابع دیداری و شنیداری را در خود جای داده است.[۱۲۷] | |
| مشهد | ۱۰ | محمدیه | ۱۳۷۷ | ۱۹٫۰۰۰ | ۱۶ | ۹٫۰۰۰ | این کتابخانه پس از تأسیس در مسجد محمدیه، به خاطر کمبود جا در سال ۱۳۸۱ ه.ش به مسجد جوادالائمه در محله تلگرد مشهد منتقل شد.[۱۲۸] | |
| مشهد | ۱۱ | مسجد جوادالائمه | ۱۳۷۸ | ۱۹٫۰۰۰ | ۸٫۰۰۰ | این کتابخانه در محل مسجد جوادالائمه در محله وکیل‌آباد مشهد قرار دارد و تعدادی نشریه ادواری را در خود جای داده است.[۱۲۹] | ||
| مشهد | ۱۲ | امام رضا | ۱۳۷۹ | ۳۴٫۰۰۰ | ۲۰ | ۱۱٫۰۰۰ | این کتابخانه را تولیت وقت آستان قدس رضوی در ضمن یک حسینیه در خیابان هاشمی‌نژاد مشهد تأسیس کرده است. این کتابخانه حدود ۵ هزار منابع دیداری و شنیداری در خود جای داده است.[۱۳۰] | |
| مشهد | ۱۳ | امام سجاد | ۱۳۸۳ | ۱۴٫۰۰۰ | ۱۰ | ۶٫۵۰۰ | این کتابخانه در مسجد امام سجاد قرار دارد و از سال ۱۳۸۴ ه.ش خدمات این کتابخانه مختص آقایان شده است. از ویژگی‌های این کتابخانه، جایگیری حدود ۶۰۰ عنوان منابع دیداری و شنیداری در مخزن کتابخانه است.[۱۳۱] | |
| مشهد | ۱۴ | مجتمع ثامن الائمه | ۱۳۸۴ | ۷٫۰۰۰ | این کتابخانه در مجتمعی مسکونی به همین نام توسط آستان قدس رضوی تأسیس شده است و مراجعان آن تماماً از ساکنین همان شهرک مسکونی هستند.[۱۳۲] | |||
| مشهد | ۱۵ | سیار و تلفنی | ۱۳۷۷ | ۳٫۵ میلیون | این کتابخانه به اساتید دانشگاه، پژوهشگران و محققان و معلولانی که نمی‌توانند به صورت حضوری به کتابخانه مراجعه داشته باشند خدمات ارسال کتاب به درب منزل را انجام می‌دهد. پشتوانه این کتابخانه مخزن اصلی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است.[۱۳۳] در حال حاضر تعداد اعضای فعال این کتابخانه حدود ۸۳۰ عضو (حقیقی و حقوقی) عنوان شده‌اند.[۱۳۴] | |||
| مشهد | ۱۶ | گویای رضوی (ویژه نابینایان) | ۱۳۸۳ | ۱۳٫۰۰۰ | ۲۶۰ | کتابخانه گویای رضوی در محل کتابخانه آیت‌الله مجتبی قزوینی قرار دارد. خدماتی چون تهیه کتاب‌های گویا در موضوعات و قالب‌های متنوع و ارائه آنان به اعضای نابینا در سراسر کشور از وظایف و اقدامات این کتابخانه عنوان شده است.[۱۳۵] | ||
| مشهد | ۱۷ | امام رضا | ۱۳۹۶ | ۱۱٫۴۹۷ | ۲۰ | ۱٫۱۰۰ | این کتابخانه در مسجد غدیر باباعلی واقع شده است و دارای بخشهای مختلف از جمله تالار مطالعه قفسه باز، ایستگاه کودک و واحد مطبوعات می‌باشد. در این کتابخانه علاوه بر کتاب‌های درون قفسه، ۲۵۰۰ جلد کتاب درسی نیز وجود دارد.[۱۳۶] | |
| مشهد | ۱۸ | امام جعفر صادق | ۱۳۹۶ | ۸٫۱۳۰ | ۹۰۰ | محل این کتابخانه در وکیل‌آباد مشهد است. این کتابخانه دارای تعدادی نشریه ادواری می‌باشد.[۱۳۷] | ||
| رضویه | ۱۹ | حضرت معصومه | ۱۴۰۰ | ۶٫۰۰۰ | این کتابخانه در فضای بالغ بر ۲۵۰ مترمربع ساخته شده است و دارای امکاناتی چون ایستگاه کودک می‌باشد.[۱۳۸] | |||
| مشهد | ۲۰ | مجتمع فرهنگی و هنری امام خمینی | ۱۳۷۹ | ۴۰٫۰۰۰ | ۲۰ | ۲۰٫۲۰۰ | مجتمع فرهنگی هنری امام خمینی با همکاری دو مؤسسه «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد» و «مرکز آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی» در مجموعه خواجه ربیع مشهد تأسیس شده است. در سال ۱۳۹۸ کتابخانه تخصصی کودک در این مکان تأسیس شد.[۱۳۹] | |
| مشهد | ۲۱ | مسجد پنج تن | ۱۴۰۰ | ۶٫۰۰۰ | این کتابخانه در خیابان بهشتی مشهد و در فضایی بالغ بر ۱۵۰ مترمربع راه اندازی شده است.[۱۴۰] | |||
| مشهد | ۲۲ | مسجد امیرالمؤمنین | ۱۳۹۸ | ۴٫۰۰۰ | ۶ | ۳۰۰ | این کتابخانه در حاشیه شهر مشهد قرار دارد در ساختمانی با متراژ ۴۰۰ مترمربع در طبقه فوقانی مسجد امیرالمؤمنین واقع شده است.[۱۴۱] | |
| مشهد | ۲۳ | تخصصی کودک | ۱۳۹۸ | آستان قدس رضوی، اولین کتابخانه تخصصی کودک در مشهد را در محل مجتمع فرهنگی امام خمینی در فضایی بالغ بر ۱۰۰ مترمربع و به صورت تخصصی برای گروه سنی ۳ تا ۱۰ سال تأسیس نمود.[۱۴۲] | ||||
| سرخس | ۲۴ | فرهنگسرای بزرگ امام رضا | ۱۳۸۹ | ۴۲٫۰۰۰ | ۱۵ | ۱۱٫۰۰۰ | این فرهنگسرا و کتابخانه، در زمینی به مساحت ۲٫۶۰۰ مترمربع و در یک طبقه، ساخته شد. در این کتابخانه حدود ۳۳۰۰ عنوان سی دی نگهداری می‌شود.[۱۴۳] | |
| درگز | ۲۵ | امام رضا | ۱۳۸۹ | ۳۲٫۵۰۰ | ۱۷ | ۱۰٫۰۰۰ | این کتابخانه در ضمن مجتمع فرهنگی در زمینی به مساحت ۱۸۵۰ مترمربع، در چهار طبقه تأسیس شده است. در این کتابخانه ۳۵۰۰ عنوان لوح فشره نگهداری می‌شود. کتابخانه تخصصی کودک از ویژگی‌های این کتابخانه است.[۱۴۴] | |
| قوچان | ۲۶ | امام رضا | ۱۳۸۹ | ۴۷٫۵۰۰ | ۲۹ | ۱۸٫۰۰۰ | این کتابخانه در ضمن یک مجتمع فرهنگی، در زمینی به مساحت ۱۱ هزار مترمربع، در چهار طبقه تأسیس شده است. در این کتابخانه ۵۲۰۰ عنوان لوح فشره نگهداری می‌شود. کتابخانه تخصصی کودک از ویژگی‌های این کتابخانه است.[۱۴۵] | |
| گناباد | ۲۷ | امام رضا | ۱۳۹۷ | ۱۱٫۴۸۰ | ۲۷ | ۶۱۶ | این کتابخانه در زمینی به مساحت ۲۰۰۰ مترمربع توسط سازمان عمران و توسعه رضوی ساخته شد. از ویژگی‌های این کتابخانه، وجود ۳۰۰۰ کتاب صوتی در مخزن کتابخانه عنوان شده است.[۱۴۶] | |
| روشناوند | ۲۸ | امام رضا | ۱۳۷۵ | ۹٫۳۱۸ | ۱٫۴۰۰ | این کتابخانه توسط آستان قدس رضوی، در محل طبقه فوقانی حسینیه امام رضا تأسیس شد.[۱۴۷] | ||
| تربت حیدریه | ۲۹ | امام رضا | ۱۳۹۳ | ۲۴٫۰۰۰ | ۲۰ | ۴٫۲۰۰ | این کتابخانه در فضایی به مساحت ۲۸۰۰ مترمربع، در قسمتی از پارک مینو تربت حیدریه تأسیس شد. در میان مخزن این کتابخانه، ۸۰۰ نسخه کتاب کودک و ۱۰ میلیون منابع الکترونیک آنلاین و آفلاین و همچنین ۱۳۰۰ نسخه منابع دیداری و شنیداری گزارش شده است. کتابخانه کودک از ویژگی‌های این کتابخانه است.[۱۴۸] | |
| کاشمر | ۳۰ | شهید آیت‌الله مدرس | ۱۳۷۵ | ۷۶٫۰۰۰ | ۷۵ | ۲۸٫۰۰۰ | این کتابخانه در نزدیکی مقبره مدرس با مساحتی حدودی ۸۲۵ مترمربع و در سه طبقه، ساخته شده است. وجود حدود ۹ هزار نسخه منابع دیداری و شنیداری در مخزن این کتابخانه، از ویژگی‌های آن توصیف شده است.[۱۴۹] | |
| سبزوار | ۳۱ | فرهنگسرای امام رضا | ۱۳۹۵ | ۳۵٫۰۰۰ | ۳۶ | ۱۳٫۷۰۰ | این فرهنگسرا در بلوار توحید شهر سبزوار و در زیربنایی بالغ بر ۳۴۵۰ مترمربع ساخته شده است. وجود حدود ۳۸۰۰ نسخه منابع دیداری و شنیداری از جمله ویژگی‌های این کتابخانه برشمرده شده است.[۱۵۰] | |
| خراسان جنوبی | بیرجند | ۳۲ | امام رضا | ۱۳۸۱ | ۵۰٫۵۳۲ | ۲۵ | ۲۳٫۵۵۶ | این کتابخانه در قسمتی از باغ اکبریه، در فضایی به مساحت ۲۱۰۰ مترمربع در دو طبقه افتتاح شده است. در این کتابخانه ۶۵۲۳ عنوان لوح دیداری و شنیداری نگهداری می‌شود.[۱۵۱] |
| طبس | ۳۳ | فرهنگسرای حضرت حسین بن موسی الکاظم | ۱۳۸۰ | ۶۱٫۰۰۰ | ۶۹ | ۱۱٫۰۰۰ | این کتابخانه در ضمن فرهنگسرایی در سه طبقه با زیربنای ۱۸۶۰ مترمربع در ضلع غربی حرم حسین بن موسی الکاظم احداث شده است. از ویژگی‌های این کتابخانه، وجود بیش از ۶ هزار نسخه منابع دیداری و شنیداری در مخزن کتابانه است.[۱۵۲] | |
| محمدآباد | ۳۴ | امام رضا | ۱۳۸۴ | ۹٫۰۰۰ | ۱۱ | ۸۰۰ | این کتابخانه در محله محمدآباد از نواحی طبس در زمینی به مساحت ۲۱۰۰ مترمربع و از محل اعتبارات اهدایی تولیت آستان قدس رضوی احداث شد. در مخزن این کتابخانه، حدود ۵۰۰ نسخه منابع دیداری و شنیداری قرار گرفته است.[۱۵۳] | |
| قاین | ۳۵ | امام رضا | ۱۳۸۶ | ۴۰٫۰۰۰ | ۴۴ | ۱۱٫۰۰۰ | این کتابخانه در دو طبقه با زیربنای ۹۲۰ مترمربع، توسط آستان قدس رضوی تأسیس شده است. وجود حدود چهار هزار نسخه منابع دیداری و شنیداری در این کتابخانه، از ویژگی‌های آن عنوان شده است.[۱۵۴] | |
| مجد | ۳۶ | کتابخانه امام رضا | ۱۴۰۲ | ۴٫۶۰۰ | این کتابخانه در روستای مجد از توابع بشرویه و با همکاری شرکت صنایع، معادن و عمران رضوی در متراژی بالغ بر ۱۰۰۰ مترمربع ساخته شده است.[۱۵۵] | |||
| خوزستان | شوشتر | ۳۷ | علامه شوشتری | ۱۳۷۴ | ۳۶٫۳۳۶ | ۱۰ | ۱۲٫۰۰۰ | این کتابخانه توسط علامه شوشتری جهت استفاده عموم وقف حرم امام رضا شد. در حال حاضر، این کتابخانه در زمینی به مساحت ۱۳۰۰ مترمربع قرار گرفته است. در این کتابخانه، ۳۳۰ نسخه کتاب خطی و ۲۶۲ نسخه کتاب چاپ سنگی نگهداری می‌شود.[۱۵۶] |
| اهواز | ۳۸ | کتابخانه امام رضا | ۱۳۹۸ | ۱۳٫۰۰۰ | این کتابخانه، وابسته به مرکز فرهنگی حسین بن علی است و با همکاری آستان قدس رضوی و به صورت خیریه تأسیس شد. این کتابخانه در زمینی با مساحتی بالغ بر ۸۰۰ مترمربع راه‌اندازی شده است.[۱۵۷][منبع بهتری نیاز است] | |||
| کرمانشاه | کرمانشاه | ۳۹ | امام رضا | ۱۳۴۹ | ۳۱٫۸۶۰ | ۴۲ | ۹٫۴۰۲ | این کتابخانه توسط عبدالجلیل جلیلی تأسیس و وقف آستان قدس رضوی شد. بنای این مجموعه در سال‌های ۱۳۸۰، ۱۳۸۳ و ۱۳۹۰ ه.ش توسعه یافته است و بنای آن امروزه تا ۵۰۰ مترمربع گزارش شده است. این کتابخانه ۴۳۸ نسخه کتاب خطی در خود جای داده است.[۱۵۸] |
| تهران | تهران | ۴۰ | آیت‌الله سید محمدتقی حکیم | ۱۳۷۵ | ۲۸٫۰۰۰ | ۱۵ | ۷٫۰۰۰ | این کتابخانه توسط محمدتقی حکیم (واقف منابع کتابخانه‌ای) و مرضیه حکیم (واقف محل کتابخانه) افتتاح شد. این کتابخانه در سال ۱۳۷۹ ه.ش وقف حرم امام رضا شد. در سال ۱۳۸۸ ه.ش طرح توسعه کتابخانه شروع و در ۱۳۹۳ ه.ش ساختمان جدید در زمینی به مساحت ۴۲۰ مترمربع در ۶ طبقه افتتاح گردید. این کتابخانه دارای ۱۷۳ نسخه کتاب خطی و ۴۲۳ نسخه کتاب چاپ سنگی می‌باشد.[۱۵۹] |
| تهران | ۴۱ | ملی ملک | ۱۳۱۶ | ۱۰۰٫۰۰۰ | ۸۰۰ | حسین آقا ملک، بنیان‌گذار کتابخانه و موزه ملی ملک، این گنجینه را برای آستان قدس رضوی، وقف کرد.[۱۶۰] کتابخانه ملی ملک با داشتن بیش از ۱۹ هزار عنوان نسخه خطی، یکی از شش مجموعه بزرگ نسخه‌های خطی در ایران است. وجود نشریاتی از دوره قاجار تاکنون، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری از دیگر ویژگی‌های این کتابخانه شمرده شده است.[۱۶۱] | ||
| لرستان | بروجرد | ۴۲ | آیت‌الله محمد بروجردی | ۱۳۶۸ | ۴۳٫۱۴۱ | ۱۷ | ۱۷٫۹۵۰ | این کتابخانه توسط محمد بروجردی در زمینی به مساحت ۵۰۰ مترمربع ساخته و به درخواست همو، وقف حرم امام رضا شد. در سال ۱۳۹۷ ه.ش مساحت زمین به ۱۳۰۰ متر مربع افزایش یافت.[۱۶۲] |
| یزد | یزد | ۴۳ | وزیری | ۱۳۳۴ | ۲۴۴٫۰۰۰ | ۲۸٫۵۰۰ | علی‌محمد وزیری، کتابخانه وزیری در یزد را وقف آستان قدس رضوی کرده است.[۱۶۳] این کتابخانه در متراژی نزدیک به ۶۰۰ مترمربع، در دالان شمالی مسجد جامع یزد تأسیس شد. بعدها، توسعه‌هایی در بنای کتابخانه شکل گرفت که سبب شد، فضا به ۶۳۰۰ مترمربع و در ۳ طبقه ارتقاء یابد. این کتابخانه بیش از ۴۸۰۰ نسخه کتاب خطی، ۶۰۰۰ نسخه کتاب چاپ سنگی و بیش از ۶۰۰۰ نسخه نشریات ادواری را در خود جای داده است.[۱۶۴] | |
| یزد | ۴۴ | مروج | ۱۳۴۸ | ۹۷٫۰۰۰ | ۱۳۰ | ۲۰٫۰۰۰ | کتابخانه مروج از جمله کتابخانه‌های تحت مدیریت آستان قدس رضوی است.[۱۶۵] این کتابخانه بعدها در سال ۱۳۶۵ ه. ش، توسط محمد مروج و با همکاری آستان قدس رضوی، توسعه یافت. ساختمان جدید در فضایی به مساحت یک هزار مترمربع در سه طبقه احداث شد. در این کتابخانه ۲۵ نسخه کتاب خطی نگهداری می‌شود.[۱۶۶] | |
| کرمان | کرمان | ۴۵ | امام رضا | ۱۳۸۵ | ۲۰٫۰۰۰ | ۹٫۰۰۰ | این کتابخانه در زمینی به مساحت ۱۲۵۰ مترمربع در دو طبقه احداث شده است و تعدادی نشریه ادواری در آنجا نگهداری می‌شود.[۱۶۷] | |
| کرمان | ۴۶ | هرندی | ۱۳۵۰ | ۸۶٫۰۰۰ | ۳۲ | ۱۳٫۷۰۰ | این کتابخانه در زمینی به مساحت ۳۰۰ مترمربع توسط ابوالقاسم هرندی ساخته و وقف بر آستان قدس رضوی شد. این کتابخانه در سال ۱۳۸۶ مورد بازسازی قرار گرفت. این کتابخانه دارای حدود ۹۰ نسخه کتاب خطی، ۷۱ نسخه کتاب چاپ سنگی می‌باشد.[۱۶۸] | |
| رفسنجان | ۴۷ | مرتضوی | ۱۳۸۳ | ۷۴٫۰۰۰ | ۱۵ | ۲۶٫۰۰۰ | این کتابخانه در ساختمانی با زیر بنای ۱۲۰۰ مترمربع در سه طبقه توسط یحیی مرتضوی وقف بر آستان قدس رضوی شد. این کتابخانه دارای ۳ نسخه خطی است.[۱۶۹] | |
| رفسنجان | ۴۸ | جوادالائمه | ۱۳۸۳ | ۳۵٫۰۰۰ | ۵٫۰۰۰ | این کتابخانه در ضمن مجموعه‌ای فرهنگی، در زمینی به مساحت ۵ هزار مترمربع در سه طبقه احداث شد. این کتابخانه دارای ۶ نسخه کتاب خطی و تعدادی نشریه ادواری است.[۱۷۰] | ||
| امین‌شهر | ۴۹ | امام علی بن موسی الرضا | ۱۳۷۵ | ۳۲٫۰۰۰ | ۲۸ | ۳٫۰۰۰ | این کتابخانه در منطقه امین‌شهر (حسین‌آباد انار) از مناطق حوالی رفسنجان، و در زمینی به مساحت ۵ هزار مترمربع، توسط احمد وافی و کمک‌های عباس امین تأسیس شد.[۱۷۱] | |
| اصفهان | نائین | ۵۰ | نائین | از جمله کتابخانه‌های تحت مدیریت آستان قدس رضوی است.[۱۷۲] | ||||
| لکهنو (هند) | محمودآباد | ۵۱ | راجه | ۱۳۶۸ | ۳۷٫۲۰۰ | این کتابخانه در سال ۱۳۶۸ به وقف آستان قدس رضوی درآمد. در این کتابخانه ۱۶۳۰ نسخه خطی نگهداری می‌شود.[۱۷۳] | ||
واقفان کتابخانه
در طول تاریخ چندصد ساله کتابخانه آستان قدس رضوی، افراد بسیاری به عنوان واقف، آثار ارزشمندی را به این کتابخانه اهدا کرده یا به وقف این سازمان درآورده‌اند. عمده واقفان کتابخانه آستان قدس را شاهان و سلاطین و حاکمان شکل داده‌اند.[۱۷۴] قدیمی‌ترین واقف این مجموعه به گواهی تاریخ وقف در اسناد موجود، کشواد بن املاس بوده است که قرآنی کتابت شده در سال ۳۲۷ ه.ق را به این مجموعه اهدا کرده است.[۱۷۵][۱۷۶] محمد بن ابراهیم بن سمیجور، حاکم خراسان در دورهٔ سامانی، دیگر واقف مشهور در میان واقفان کتابخانه آستان قدس شناخته می‌شود که در سال ۳۸۳ ه.ق قرآنی را وقف نمود. ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر، دیگر واقف قدیمی است که در تاریخ ۳۹۳ ه.ق قرآنی خطی را وقف حرم کرد. دیگر قرآن قدیمی این مجموعه به مصحف ابوالبرکات مشهور است و توسط ابوعلی بن حسوله و از جانب ابوالبرکات علی بن حسین رازی، به تاریخ ۴۲۱ ه.ق وقف این مجموعه شده است.[۱۷۷][۱۷۸] از دیگر واقفین نسخه‌های نفیس و خطی به این مجموعه، می‌توان به علی بن فضل بن علی حاجی بطرانی اشاره کرد.[۱۷۹]
در قرن‌های ششم و هفتم ه. ق، واقفین از میان زنان و مردان بسیاری، کتاب به مجموعه اهدا کرده‌اند. در دوره ایلخانی نیز واقفانی، آثار متعددی به این مجموعه منتقل کرده‌اند. از جمله واقفان دوره ایلخانی می‌توان به حسین بن محمد العاذری، علی نویان بن امیرعلی، صالح بن محمد صانع یزدی، مرتضی بن محمد سمنانی و نورمحمدخان بن امیرمراد علیخان اشاره کرد. در دوره تیموری، شاهان و شاهزادگان تیموری، آثار متعددی را تهیه یا وقف آستان قدس می‌کردند. میرزا نظام‌الملک بن میرزا علیخان بیک و همین‌طور ابراهیم سلطان بن شاهرخ از جمله واقفان این دوره تاریخی بود. در سده نهم تا یازدهم ه. ق، آثار متعددی از ناحیه هندوستان یا به سبک هندی به مجموعه کتابخانه آستان قدس راه یافت. از واقفان این دوره می‌توان به نورالدین جهانگیر (پادشاه گورکانی هند)، سلطان ابراهیم قطبشاه (پادشاه گلکنده دکن) و سلطان عبدالله قطبشاه اشاره کرد.[۱۸۰]
در دوره صفویه، با توجه به تغییر ساختار موقوفات در حرم، آثار متعددی به کتابخانه آستان قدس هدیه یا وقف شد. شاه عباس صفوی در این میان، آثار خطی نفیسی منسوب به امامان اول تا هفتم شیعه را به این کتابخانه اهدا کرد. شاه سلیمان صفوی و سلطان حسین صفوی از درباریان صفوی بودند که آثاری را وقف این کتابخانه کردند.[۱۸۱] شیخ بهایی یکی از بزرگ‌ترین واقفان دوره صفوی است[۱۸۲][۱۸۳] که نزدیک به ۴ هزار سند خطی را به این مجموعه اهدا کرده است.[۱۸۴] در همین دوره (در سال ۱۰۶۷ ه.ق) از وقف بیش از ۴۰۰ نسخه خطی توسط ابن‌خاتون عاملی یاد شده است.[۱۸۵][۱۸۶] در دوره‌های افشاریه و زندیه و قاجار نیز حجم بسیاری از آثار از جانب سلاطین به این مجموعه اهدا شد. فتحعلی شاه قاجار و فرزندانش، مشیرالدوله، طهماسب میرزا، حشمت‌الدوله، شمس‌الدوله، مویدالدوله، رکن‌الدوله و معتمدالدوله از جمله واقفان این دوره‌های تاریخی بودند.[۱۸۷] در این میان نادرشاه افشار با اهدای ۷۰۰ نسخه خطی، از واقفان عمده این کتابخانه به حساب می‌آید.[۱۸۸][۱۸۹] به گزارش منابع، بیشترین نسخ خطی در طول تاریخ کتابخانه را علی خامنه‌ای رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران به این مجموعه اهدا کرده است.[۱۹۰]
در میان واقفان کتابخانه آستان قدس، زنان نیز نقش بسزایی داشته‌اند. در میان نسخ خطی قرآنی مترجم، بیش از ۴۹ نسخه را زنان به کتابخانه اهدا کرده‌اند. از مشهورترین زنان واقف کتابخانه می‌توان به ترکان خاتون، فرزند سلطان محمود سلجوقی و ترکان زمرد، دختر سلطان محمود و خواهر سلطان سنجر اشاره کرد.[۱۹۱]
رئیسان کتابخانه
تا پیش از دوره قاجار، هیچ سمت رسمی به عنوان ریاست کتابخانه آستان قدس گزارش نشده است و منابع تنها به وجود کتابدارها در این کتابخانه اشاره کرده‌اند. این کتابدارها عموماً وظایف یک رئیس کتابخانه را نیز عهده‌دار بودند.[۱۹۲][۱۹۳][۱۹۴] نخستین کتابدارهای کتابخانه آستان قدس را دوست‌محمد حسینی استرآبادی و فرزندان وی پس از او گزارش کرده‌اند که در دوره صفوی و به فرمان شاه طهماسب به این کار گمارده شده بودند.[۱۹۵] در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، اولین رئیس کتابخانه آستان قدس به صورت رسمی منصوب شد.[۱۹۶][۱۹۷][۱۹۸]
| دوره | تصاویر | نام
تاریخ حیات |
سال‌های خدمت | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| قاجار | 
|
ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس
(۱۲۶۴–۱۳۳۶ ه.ق) |
۱۲۵۲–۱۲۶۲ ه.ش | او از نوادگان فتحعلی‌شاه قاجار بود که برای مدتی، رئیس دارالشفا و کتابخانه خادم کشیک پنجم آستان قدس بود. او پیش از این نماینده مجلس شورای ملی بود. او از میرزای شیرازی اجازه اجتهاد داشت. دوران ریاست او بر کتابخانه آستان قدس رضوی، قبل از شوال ۱۳۰۰ ه.ق مصادف با مرداد ۱۲۶۲ ه.ش گزارش شده است. او را به خاطر درگیری‌ها با تولیت وقت آستان و حاکم خراسان و همین‌طور برخی کم‌کاری‌ها در اداره آستان، از سمتش خلع و از مشهد تبعید نمودند اما با وساطت ناصرالدین شاه مجدد به مشهد بازگشت و وظایفی را در آستانه عهده‌دار شد.[۱۹۹]
هر چند سال آغاز خدمت او به عنوان رئیس کتابخانه آستان قدس مشخص نیست، اما تخمین زده شده است که وی از سال ۱۲۵۲ ه.ش این سمت را عهده‌دار بوده است. در بین سال‌های خدمتش، وی مدتی را از مشهد خارج شده است که در غیاب او، برادرش محمدهاشم میرزا امور کتابخانه را می‌گذراند.[۲۰۰] |
|
اوکتای قاآن میرزا
(۱۲۲۰–۱۳۰۸ ه.ق) |
۱۲۶۲–۱۲۷۰ ه.ش | او از نوادگان فتحعلی شاه قاجار، ملقب به ملک الکتاب و پدر زن ناصرالدین‌شاه قاجار است. او در سال ۱۳۰۰ ه.ق توسط ناصرالدین شاه به جای ابوالحسن میرزا، به ریاست کتابخانه آستان قدس نصب شد.[۲۰۱] | |
|
عبدالرضا میرزا اوکتایی
(؟ - ۱۳۴۰ ه.ق) |
۱۲۷۰–۱۲۹۳ ه.ش | وی به سراج‌السلطان مشهور بود و به هنگام ریاست پدرش بر کتابخانه آستان قدس، به کتابداری این کتابخانه اشتغال داشت. او تا سال ۱۳۳۲ ه.ق در این سمت باقی ماند و سپس به تهران رفت و در آنجا درگذشت.[۲۰۲] | |
|
عبدالعلی میرزا اوکتایی
(۱۳۷۶– ۱۳۵۹ ه.ق) |
۱۳۰۳–۱۳۴۴ ه.ش | وی فرزند عبدالرضا میرزا اوکتایی بود که در دوران ریاست پدرش بر کتابخانه آستان قدس، در آنجا مشغول به کار بود. او سه سال بعد از درگذشت پدرش توسط متولی وقت، مرتضی‌قلی خان طباطبایی به ریاست کتابخانه آستان قدس منصوب شد.[۲۰۳] | |
| پهلوی | او پس از تغییر تولیت به واسطه تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، همچنان بر راس امور کارهای کتابخانه بود و توسط متولی جدید به سیاه‌برداری از کتب کتابخانه موظف شد. او بعدها در سال ۱۳۰۸ ه.ش سرپرستی مدرسه فاضل‌خان و در سال ۱۳۰۹ ه.ش ریاست مدرسه فاضلیه جعفری را نیز عهده‌دار شد. وی در آذر ۱۳۲۴ به ریاست موزه و خزانه آستان نیز منصوب شد. به پاس زحمات او، وزارت فرهنگ دولت پهلوی به وی درجه سه علمی را اعطاء کرد. او تا سال ۱۳۴۴ ه.ق عهده‌دار منصب ریاست کتابخانه بود و در همین سال به خاطر بیماری از این سمت کناره‌گیری کرد.[۲۰۴] | |||
|
ابوالقاسم کتابدار
(۱۳۴۵–۱۴۲۹ ه.ق) |
۱۳۴۴–۱۳۵۱ ه.ش | او، کتابدار و رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی بود. وی فرزند ابوطالب کتابدار بود و اجدادش نیز در کتابخانه آستان قدس خدمت می‌کردند. وی با حکم سپهبد باتمانقلیچ در دی ۱۳۴۴ شمسی به ریاست کتابخانه منصوب شد. و سپس به جمع‌آوری کتاب‌های خطی نفیس استان اصفهان، گیلان و مازندران اقدام کرد و بخشی از گنجینه کتابخانه رضوی توسط وی گردآوری شد.[۲۰۵] او از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۱ ه.ش عهده‌دار ریاست کتابخانه آستان قدس رضوی را برعهده داشت.[۲۰۶] | |
|
هاشم مکاسبی
(- ه.ق) |
۱۳۵۱–۱۳۵۸ ه.ش | هاشم مکاسبی، از مدیران داخلی و مسئولان بخش امانات کتابخانه آستان قدس بود که از سال ۱۳۵۱ ریاست این کتابخانه را عهده‌دار شد. مکاسبی اندکی پس از انحلال سلطنت پهلوی و آغاز دوره جمهوری اسلامی از سمت ریاست کنار گذاشته شد.[۲۰۷] | |
| جمهوری اسلامی | 
|
عباس سعیدی رضوانی
(۱۳۴۶–۱۴۱) ه.ق |
۱۳۵۸–۱۳۵۸ ه.ش | سعیدی در مشهد متولد شد و در تهران تحصیلات عالیه خود را دنبال کرد و سرانجام به دانشگاه مشهد رفته و در آنجا به فعالیت مشغول شد. او مدتی را در فرانسه به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۵۸ ه.ش به آستان قدس رضوی وارد شد. او نخستین سرپرست کتابخانه رضوی در دولت جمهوری اسلامی و عضو هیئت امنای کتابخانه بود. او بعدها به سمت مدیرعاملی مؤسسه به‌نشر گمارده شد و در تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی نقش مؤثری داشت.[۲۰۸] |
|
رمضانعلی شاکری
(۱۳۴۲–۱۴۴۳ ه.ق) |
۱۳۵۹–۱۳۷۲ ه.ش | شاکری، پژوهشگر، نویسنده و خراسان‌پژوه بود. او مدتی را به ریاست کتابخانه فرهنگ و هنر مشهد مشغول بود.[۲۰۹] | |
|
علی اردلان جوان
(۱۳۶۴ ه.ق) |
۱۳۷۲–۱۳۷۷ ه.ش | وی در کارنامه خود، مدیرمسئولی مجله کتابداری و اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی و همین‌طور استادی دانشگاه را دارد. او در سال ۱۳۵۰ ه.ش به عنوان معاون موزه آستان قدس رضوی در این نهاد مشغول به کار شد. او در بین سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ ریاست موزه آستان قدس رضوی را عهده‌دار بود.[۲۱۰] | |
|
علیرضا برازش
(۱۳۷۴ ه.ق) |
۱۳۷۷–۱۳۷۷ ه.ش | وی از پژوهشگران قرآن و حدیث بود که به امر نویسنده، مدیرتولیدی سریال‌های تلویزیونی مشغول بوده است. برازش در کارنامه خود، مدیریت شبکه یک جمهوری اسلامی ایران، شبکه دو، مدیریت انتشارات امیرکبیر و معاونت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران را دارد.[۲۱۱] | |
|
علی‌محمد برادران رفیعی
(۱۳۵۶–۱۴۴۰ ه.ق) |
۱۳۷۸–۱۳۸۷ ه.ش | رفیعی از سال ۱۳۴۵ ه.ق در دانشگاه فردوسی مشهد مشغول به تدریس بود و از سال ۱۳۵۷ با درخواست واعظ طبسی، تولیت وقت، به عضویت هیئت امنای آستان قدس رضوی درآمد. او در آستان قدس رضوی علاوه بر ریاست کتابخانه، به ریاست دانشگاه امام رضا، بنیاد فرهنگی رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی و دانشگاه و بیمارستان امام رضا نیز منصوب شده بود.[۲۱۲] | |
|
محمدهادی زاهدی
(۱۳۸۶ ه.ق) |
۱۳۸۷–۱۳۹۷ ه.ش | وی از سردبیران، نویسندگان و مترجمان متون دینی است و در بخشهای فرهنگی آستان قدس رضوی، فعالیت کرده است.[۲۱۳] او در سال ۱۳۸۷ به ریاست این کتابخانه منصوب و به مدت ۱۰ سال بر آن ریاست داشت. پس از پایان دوره ریاستش بر کتابخانه، به سمت مدیریت شهر علم و فناوری آستان قدس رضوی منصوب شد.[۲۱۴] | |
|
مجتبی بذرافشان
(- ه.ق) |
۱۳۹۷–۱۳۹۷ ه.ش | وی مسئولیت‌های مختلفی چون معاونت دانشجویی فرهنگی دانشگاه فردوسی مشهد، مدیر کل امور دانشجویان وزارت علوم و ریاست سازمان بسیج اساتید استان خراسان رضوی را به عهده داشته است. او از اردیبهشت ۱۳۹۷ عهده‌دار مسئولیت ریاست کتابخانه آستان قدس شد و بنا بود تا دو سال در این سمت باقی بماند[۲۱۵] اما در بهمن همان سال از این سمت کنار گذاشته شد. او پس از پایان فعالیتش به عنوان ریاست کتابخانه، به سمت مشاور فرهنگی آستان قدس رضوی و عضو هیئت مدیره سازمان فرهنگی آستان قدس منصوب شد.[۲۱۶] | |
|
جلال حسینی
(- ه.ق) |
۱۳۹۷ تا کنون | وی پیش از این، مسؤولیت معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی را بر عهده داشت و از بهمن ۱۳۹۷ ه.ش وظیفه ریاست کتابخانه را عهده‌دار شد.[۲۱۷] |
پانویس
ارجاعات
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۰.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۰.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۸.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۱–۵۲.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۴۹.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۴۹.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۷۰.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۱۲۲.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۴ و ۱۰۵.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۳۴۶–۳۴۸.
- ↑ «تلاش برای حفاظت از گنجینه‌های کاغذی»، روزنامه جام‌جم.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۷۲.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۱۴۵–۱۴۶.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۱۹۱–۱۹۵.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۲۲۲–۲۲۳ و ۲۵۱.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «حفظ میراث مکتوب»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۳۳۰.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ فاضل، «کتابخانه‌های عمده مشهد»، وحید.
- ↑ «کتابخانه گوهرشاد»، دانشنامه مشهد.
- ↑ خانی‌زاده و نظرکرده، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ساختمان»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «توسعه مخزن کتابخانه مرکزی حرم»، خبرگزاری رضوی.
- ↑ خانی‌زاده و نظرکرده، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ساختمان»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «افتتاح گنجینه عظیم آثار مکتوب آستان قدس»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ خانی‌زاده و نظرکرده، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ساختمان»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «توسعه مخزن کتابخانه مرکزی حرم»، خبرگزاری رضوی.
- ↑ خانی‌زاده و نظرکرده، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ساختمان»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ زاد، «کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «افزایش ساعات مطالعه کتابخانه حرم مطهر رضوی».
- ↑ «بخش سمعی بصری کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «آشنایی با کتابخانه آستان قدس رضوی».
- ↑ «تالار محققان کتابخانه مرکزی آستان قدس»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «دیجیتال‌سازی ۴۹۶ نسخه خطی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «تلاش برای حفاظت از گنجینه‌های کاغذی»، روزنامه جام‌جم.
- ↑ «مرمت در آستان قدس رضوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ طلایی و محبوب، «تاریخچه مدیریت اسناد در آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «حفظ میراث مکتوب»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طلایی و محبوب، «تاریخچه مدیریت اسناد در آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «تاریخ جراید ایران در گنجینه رضوی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ طلایی و محبوب، «تاریخچه مدیریت اسناد در آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ زاد، «کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس.
- ↑ «برنامه‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس»، خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس.
- ↑ «ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «اهدای کتب خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی چهار برابر شد»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «افتتاح گنجینه عظیم آثار مکتوب آستان قدس»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «قدیمی‌ترین قرآنِ جهان با ترجمه فارسی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «ایجاد تالار مطالعاتی نسخ خطی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «اهدای کتب خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی چهار برابر شد»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «حفظ میراث مکتوب»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «حفظ میراث مکتوب»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «نمایه‌سازی ۳۰۰ هزار سند تاریخی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «حفظ میراث مکتوب»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «نمایه‌سازی ۳۰۰ هزار سند تاریخی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «مسجد گوهرشاد، ۶ قرن هم‌نفَسی با حرم منور رضوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «نمایه‌سازی ۳۰۰ هزار سند تاریخی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «ثبت اسناد آستان قدس رضوی در حافظه جهانی یونسکو»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «تاریخ جراید ایران در گنجینه رضوی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ طلایی و محبوب، «تاریخچه مدیریت اسناد در آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «واحد مخازن آرشیوی نشریات»، مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «بخش سمعی بصری کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «دیجیتال‌سازی ۴۹۶ نسخه خطی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «واحد مخازن آرشیوی نشریات»، مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی.
- ↑ کریمی، «کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «دسترسی به منابع دیجیتال در ایستگاه‌های مطالعه رضوی»، درگاه آستان قدس رضوی.
- ↑ کریمی، «کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «پایگاه نشریات دیجیتال آستان قدس رضوی»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ایجاد ایستگاه مطالعه دیجیتال در کتابخانه‌های کشور»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «اهدای کتب خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی چهار برابر شد»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «بزرگ‌ترین مجموعه نسخ خطی و سنگی در جهان اسلام»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «تاریخ جراید ایران در گنجینه رضوی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ طلایی و محبوب، «تاریخچه مدیریت اسناد در آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «افتتاح گنجینه عظیم آثار مکتوب آستان قدس»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «عضویت رایگان در کتابخانه آستان قدس»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «ارائه خدمات به کودکان در ۳۲ کتابخانه»، شهرآرانیوز.
- ↑ «شصتمین کتابخانه آستان قدس رضوی»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «کتابخانه راجه محمودآباد»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «عضویت رایگان در کتابخانه آستان قدس»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «ارائه خدمات به کودکان در ۳۲ کتابخانه»، شهرآرانیوز.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کتابخانه مسجدالرضا»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «ابتکار آستان رضوی با موضوع فرهنگ کتابخانی»، جام‌جم آنلاین.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه حضرت معصومه آستان قدس رضوی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مسجد پنج تن»، خبرگزاری لیزنا.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مجتمع فرهنگی و هنری امام خمینی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «شصتمین کتابخانه آستان قدس رضوی»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ خبرگزاری رسا. «کتابخانه امام رضا (ع)- اهواز».
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «اموال شخصی تاجری که کتابخانه و موزه ملی شد»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کتابخانه مروج- یزد»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ «کتابخانه مرکزی»، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ صدرایی خویی، «کتابخانه راجه محمودآباد»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «نشان ارادت»، شهرآرانیوز.
- ↑ «نگاهی به قرآن‌های نفیس خطی»، شهرآرانیوز.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ «نگاهی به قرآن‌های نفیس خطی»، شهرآرانیوز.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۷.
- ↑ «میراث پر بهای شیخ بهایی در مشهد»، شهرآرانیوز.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۵۷.
- ↑ «نهضت با قدمت وقف کتاب»، ویژه‌نامه رواق.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «نشان ارادت»، شهرآرانیوز.
- ↑ «بزرگ‌ترین مجموعه نسخ خطی و سنگی در جهان اسلام»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ معتقدی، «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی»، آستان هنر.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۲۵۱.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «نخستین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۷۰–۷۱.
- ↑ «نخستین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ محبوب و سوهانیان حقیقی، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ محبوب فریمانی، تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی، ۲۵۱.
- ↑ حسینی، «ابوالحسن میرزا قاجار، شیخ‌الرئیس»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «نخستین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی»، خبرگزاری قدس.
- ↑ شاکری، «اوکتای قاآن میرزا»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ شاکری، «اوکتایی، عبدالرضامیرزا»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ شاکری، «اوکتایی، عبدالعلی میرزا»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ شاکری، «اوکتایی، عبدالعلی میرزا»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ مهدوی، «کتابداری، ابوالقاسم»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ دشتی، «کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی»، مشکوه.
- ↑ دشتی، «کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی»، مشکوه.
- ↑ احمدیان شالچی، «سعیدی رضوانی، عباس»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ «درگذشت رمضانعلی شاکری»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «مصاحبه با علی اردلان جوان»، موزه‌های آستان قدس رضوی.
- ↑ «برازش بیش از ۸۰ هزار صفحه کتاب نگاشت»، خبرگزاری رضوی.
- ↑ «مردی که پر از رفعت»، شهرآرانیوز.
- ↑ «مترجم دعاها به زبان امروزی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «انتصاب دکتر مجتبی بذرافشان مقدم»، خبرگزاری بسیج.
- ↑ «انتصاب دکتر مجتبی بذرافشان مقدم»، خبرگزاری بسیج.
- ↑ «رئیس جدید سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «رئیس جدید سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد»، خبرگزاری رسا.
منابع
مکتوب
- احمدیان شالچی، نسرین (۱۳۹۳). «سعیدی رضوانی، عباس». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- حسینی، حسن (۱۳۹۳). «ابوالحسن میرزا قاجار، شیخ‌الرئیس». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- خانی‌زاده، مهدی؛ نظرکرده، اعظم (۱۳۹۳). «کتابخانه آستان قدس رضوی، ساختمان». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- زاد، ایرج (۱۳۹۳). «کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- دشتی، محمد (۱۳۸۸). «کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی». مشکوه (۴۷).
- سجادی، صادق (۱۳۶۷). «آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- شاکری، رمضانعلی (۱۳۹۳). «اوکتای قاآن میرزا». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- شاکری، رمضانعلی (۱۳۹۳). «اوکتایی، عبدالرضامیرزا». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- شاکری، رمضانعلی (۱۳۹۳). «اوکتایی، عبدالعلی میرزا». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- صدرایی خویی، علی (۱۳۹۳). «کتابخانه راجه محمودآباد». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- طلایی، زهرا؛ محبوب، الهه (۱۳۹۵). «تاریخچهٔ مدیریت امور اسناد و مطبوعات کتابخانهٔ آستان قدس رضوی» (PDF). سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. مشهد (۳۲–۳۳): ۴۳–۴۴.
- فاضل، محمود (۱۳۵۱). «کتابخانه‌های عمده مشهد (کتابخانه جامع گوهرشاد)». وحید (۱۰۰): ۴۳–۴۴ – به واسطهٔ نورمگز.
- کریمی، مهدی (۱۳۹۲). «کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی: تاریخچه، خدمات و امکانات» (PDF). سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. مشهد (۲۱): ۱–۱۱.
- محبوب فریمانی، الهه (۱۳۹۰). تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی بر پایه اسناد از صفوی تا قاجار. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز اسناد آستان قدس رضوی.
- محبوب، الهه؛ سوهانیان حقیقی، محمد (۱۳۹۳). «کتابخانه آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- معتمدی، کیانوش (۱۳۹۳). «تاثیر سنت «وقف» در حفظ و توسعه کتاب آرایی ایرانی با تأملی بر مصاحف کتابخانه آستان قدس رضوی». آستان هنر. مشهد (۸).
- مهدوی، محمدجواد (۱۳۹۳). «کتابداری، ابوالقاسم». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
آنلاین
- باشگاه خبرنگاران جوان (۸ دی ۱۳۹۹). «ثبت تعدادی از اسناد آستان قدس رضوی در حافظه جهانی یونسکو». yjc.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- باشگاه خبرنگاران جوان (۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲). «اهدای کتب خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی چهار برابر شد». yjc.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- جام‌جم آنلاین (۶ اردیبهشت ۱۴۰۰). «ابتکار آستان رضوی با موضوع فرهنگ کتابخانی». jamejamonline.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خانه کتاب (۲۱ آبان ۱۴۰۱). «برنامه‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در هفته کتاب». ketab.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایبنا (۱۷ مرداد ۱۳۸۸). «کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی، همیشه در دسترس». ibna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایبنا (۲۶ تیر ۱۴۰۱). «پیام تسلیت رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی برای درگذشت رمضانعلی شاکری». ibna.ir. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایبنا (۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۱). «افتتاح گنجینه عظیم آثار مکتوب آستان قدس با ظرفیت ذخیره‌سازی یکصد میلیون منبع». ibna.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایبنا (۲ مرداد ۱۳۹۲). «اموال شخصی تاجری که کتابخانه و موزه ملی شد». ibna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایبنا (۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲). «آستان قدس صاحب بزرگ‌ترین مجموعه نسخ خطی و سنگی در جهان اسلام است». ibna.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایبنا (۱ خرداد ۱۴۰۲). «عضویت رایگان در 58 کتابخانه وابسته به آستان قدس رضوی در سراسر کشور». ibna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایرنا (۱۶ آبان ۱۳۹۵). «۶۷۹ مورد اقلام فرهنگی نفیس در آستان قدس رضوی مرمت شد». irna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایرنا (۳ خرداد ۱۴۰۰). «تالار محققان کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی شبانه‌روزی شد». irna.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایرنا (۲۱ آبان ۱۴۰۱). «مسجد گوهرشاد، ۶ قرن هم‌نفَسی با حرم منور رضوی». irna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایسنا (۲۹ شهریور ۱۳۹۶). «چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟». isna.ir. دریافت‌شده در ۱۴ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایکنا (۲ اسفند ۱۳۹۳). «دیجیتال‌سازی ۴۹۶ نسخه کتاب خطی دانشگاه فردوسی مشهد». iqna.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایکنا (۲۳ خرداد ۱۳۹۴). «نمایه‌سازی ۳۰۰ هزار سند تاریخی دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه در مرکز اسناد آستان قدس». khorasan.iqna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری ایکنا (۲ مرداد ۱۴۰۲). «ایجاد تالار مطالعاتی نسخ خطی ویژه محققان در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی». iqna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری بسیج (۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۷). «انتصاب دکتر مجتبی بذرافشان مقدم به سمت ریاست سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی». basijnews.ir. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری تسنیم (۱۳ مهر ۱۳۹۹). «پایگاه «نشریات دیجیتال» آستان قدس رضوی راه‌اندازی شد». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری رسا (۲۵ بهمن ۱۳۹۷). «رئیس جدید سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی معرفی شد». rasanews.ir. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری رضوی (۷ تیر ۱۴۰۱). «توسعه مخزن کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی در ۴ دهه گذشته». razavi.news. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری رضوی (۶ بهمن ۱۳۹۷). «علیرضا برازش بیش از 800 هزار حدیث جمع‌آوری و حدود 80 هزار صفحه کتاب نگاشت». razavi.news. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری قدس (۱۱ آذر ۱۳۹۸). «تاریخ جراید ایران در گنجینه رضوی». qudsonline.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری قدس (۲۰ خرداد ۱۳۹۹). «کتابخانه‌ای به قدمت تاریخ اسلام». qudsonline.ir. دریافت‌شده در ۱۴ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری قدس (۵ تیر ۱۴۰۲). «قدیمی‌ترین قرآنِ جهان با ترجمه فارسی در حرم مطهر رضوی نگهداری می‌شود/ قرآن قدس؛ نگین نسخ خطی آستان قدس رضوی». qudsonline.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری قدس (۲۴ آبان ۱۴۰۱). «نخستین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی چه کسی بود؟». qudsonline.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- خبرگزاری لیزنا (۲۳ بهمن ۱۴۰۰). ««کتابخانه مسجد پنجتن» افتتاح شد». lisna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲. کاراکتر soft hyphen character در
|نشانی=در موقعیت 96 (کمک) - دانشنامه مشهد (۱۳۹۴). «کتابخانه گوهرشاد». mashhadenc.ir. مجله دانشورز. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۴۰۱.
- درگاه آستان قدس رضوی (۹ خرداد ۱۴۰۲). «دسترسی به منابع دیجیتال در ایستگاه‌های مطالعه رضوی از مرز 185 میلیون گذشت». razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- روزنامه جام‌جم (۱۵ آذر ۱۴۰۰). «تلاش برای حفاظت از گنجینه‌های کاغذی». jamejamdaily.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۳۰ تیر ۱۳۹۳). «کتابخانه راجه محمودآباد- هندوستان». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۲ خرداد ۱۳۹۸). «بخش سمعی بصری کتابخانه مرکزی». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۱۷ بهمن ۱۳۹۴). «کتابخانه مسجدالرضا (ع)». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۱۷ فروردین ۱۴۰۰). «ادارهٔ روابط عمومی و امور بین‌الملل». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۱۷ فروردین ۱۴۰۰). «کتابخانه مرکزی». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۳۰ تیر ۱۳۹۳). «کتابخانه مروج- یزد». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۲۵ آبان ۱۴۰۰). «کتابخانه حضرت معصومه (س) آستان قدس رضوی در شهر رضویه افتتاح شد». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (۱۷ بهمن ۱۳۹۴). «کتابخانه مجتمع فرهنگی و هنری امام خمینی (ره)». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- شهرآرانیوز (۱۱ آبان ۱۴۰۱). «نگاهی به قرآن‌های نفیس خطی که در گنجینه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۴۰۲.
- شهرآرانیوز (۲۶ مرداد ۱۴۰۱). «مترجم دعاها به زبان امروزی». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲.
- شهرآرانیوز (۲۲ شهریور ۱۴۰۰). محمد-برادران-رفیعی-استاد-دانشگاه‌فردوسی-مشهد «مردی که پر از رفعت بود | دربارهٔ دکتر علی محمد برادران رفیعی استاد دانشگاه‌فردوسی مشهد» مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲. - شهرآرانیوز (۸ شهریور ۱۴۰۱). «میراث شیخ بهایی». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۴۰۲.
- شهرآرانیوز (۱۹ تیر ۱۴۰۲). «ارائه خدمات به کودکان در ۳۲ کتابخانه آستان قدس رضوی در کشور». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۴۰۲.
- شهرآرانیوز (۲۸ خرداد ۱۴۰۱). «نشان ارادت». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۴۰۲.
- مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی (۵ دی ۱۳۹۵). «واحد مخازن آرشیوی نشریات». library.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
- مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲). «حفظ میراث مکتوب، نگهبانی از تاریخ و هویت جامعه». cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
- موزه‌های آستان قدس رضوی (۲۲ فروردین ۱۳۹۵). «مصاحبه با دکتر سید علی اردلان جوان». museum.razavi.ir. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۴۰۲.
- ویژه‌نامه رواق (۳۰ دی ۱۴۰۰). «نهضت با قدمت وقف کتاب». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۴۰۲.