انفجار در حرم امام رضا: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۸ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات حمله به غیرنظامی | {{جعبه اطلاعات حمله به غیرنظامی | ||
| عنوان = | | عنوان = انفجار در حرم امام رضا | ||
| تصویر = | | تصویر = Bomb-explosion-in-Imam-Reza-shrine.jpg | ||
| موقعیت = [[حرم امام رضا]] در [[مشهد]] | | موقعیت = [[حرم امام رضا]] در [[مشهد]] | ||
| هدف = | | هدف = تخریب گنبد حرم امام رضا | ||
| مختصات = | | مختصات = {{coord|36|17|16.59|N|59|36|56.44|E|region:IR|display=title}} | ||
| تاریخ = [[۳۰ خرداد]] [[۱۳۷۳]]{{سخ}}[[۲۰ ژوئن]] [[۱۹۹۴ (میلادی)|۱۹۹۴]] | | تاریخ = [[۳۰ خرداد]] [[۱۳۷۳]]{{سخ}}[[۲۰ ژوئن]] [[۱۹۹۴ (میلادی)|۱۹۹۴]] | ||
| زمان = ساعت ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه | | زمان = ساعت ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه | ||
| منطقه زمانی = | | منطقه زمانی = تهران | ||
| نوع = | | نوع = بمب‌گذاری | ||
| تلفات = | | تلفات = ۲۷ نفر | ||
| زخمی‌ها = | | زخمی‌ها = بین ۱۴۰ تا ۳۰۰ نفر | ||
| | |قربانیان=زائران و خادمان حرم امام رضا|محکوم=علیرضا رحمانی{{سخ}}بهرام عباسی{{سخ}}مهدی نحوی{{سخ}}عبدالشکور{{سخ}}رمزی یوسف{{سخ}}عبدالمنعم و پدرش|متهم=[[سازمان مجاهدین خلق]]{{سخ}}[[القاعده]] ([[رمزی یوسف]]){{سخ}}[[طالبان]]{{سخ}}نیروهای امنیتی [[جمهوری اسلامی ایران]]{{سخ}}گروه [[نهضت اسلامی ایران]]|سلاح=بمب از نوع سی۴|توضیح=عکسی از ضریح حرم امام رضا پس از انفجار بمب}} | ||
| | '''انفجار در حرم امام رضا''' در ۳۰ خرداد ۱۳۷۳ (۲۰ ژوئن ۱۹۹۴) رخ داد. این روز مصادف با [[عاشورا]] و مراسم عزاداری شیعیان بود که جمعیت بسیاری در [[حرم امام رضا]] حضور داشتند. در پی واقعه، یک بمب ۱۰ الی ۲۰ پوندی به داخل حرم و در نزدیکترین مکان به ضریح منتقل و پس از انفجار، منجر به مرگ ۲۶ نفر و زخمی‌شدن ۱۴۰ الی ۳۰۰ نفر شد. هدف بمب‌گذاران، با توجه به محل انفجار بمب و میزان آن، تخریب یکی از پایه‌های [[گنبد]] و فروریختن آن بود. با این وجود، با توجه به جمعیت بالا در نزدیکی بمب، موج انفجار نتوانست پایه گنبد را تخریب کند و آسیب‌های زیادی به ساختمان حرم وارد نشد. | ||
| | |||
| | |||
| | |||
}} | |||
'''انفجار در | |||
پس از انفجار حرم، شائبه‌ها در خصوص عامل یا عاملین این واقعه، مطرح شد. در ابتدا، مسئولین [[جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] این حمله را به گروه [[سازمان مجاهدین خلق ایران|مجاهدین خلق ایران]] نسبت دادند. همینطور برخی رسانه‌ها از قبول مسئولیت یک گروه [[سنی|سنی‌مذهب]] در [[پاکستان]] با عنوان «[[نهضت اسلامی ایران]]» خبر دادند. برخی نیز [[سپاه صحابه پاکستان]] را مسئول این انفجار می‌دانستند. با این وجود شائبه‌هایی در خصوص دست داشتن برخی نیروهای امنیتی ایران (موسوم به باند سعید امامی) در این انفجار مطرح شد. تا کنون نیز گمانه‌زنی‌ها در خصوص عامل این انفجار وجود دارد. | |||
افراد و کشورهای بسیاری به این انفجار عکس‌العمل نشان داده و آن را محکوم کردند. آسیب‌های وارد شده به حرم ظرف یک روز تعمیر و تصحیح شد و حرم روز بعد بازگشایی شد. از آن پس، تدابیر امنیتی بیشتری برای ورود به حرم اعمال می‌شد. کشتگان این فاجعه در حرم امام رضا دفن شدند. | |||
== پیشینه تاریخی == | == پیشینه تاریخی == | ||
مجاهدین خلق ایران، از جمله گروه‌هایی است که در ابتدای تحولات سال ۱۳۵۷، از مدافعان جمهوری اسلامی ایران بود و در اقداماتی چون تصرف سفارت آمریکا در [[تهران]] و [[ترور]] شش شهروند آمریکایی نقشی مؤثر داشتند. بعدها، این گروه در تقابل با جمهوری اسلامی شد و عملیات متعددی علیه جمهوری اسلامی اجرا کرد. بنابر گزارش منابع اطلاعاتی آمریکایی به شبکه خبری ان‌بی‌سی، این گروه با همکاری [[اسرائیل]]، علیه ایران، دست به اقدامات تروریستی زده است. این گروه که تا پیش از این در فهرست گروه‌های تروریستی جای داشت، بعدها توانست با شعار کنارگذاشتن اقدامات عملیاتی خود، از فهرست گروه‌های تروریستی خارج شود. هرچند ایران همچنان این گروه را تروریستی می‌داند و مدعی است که عملیات‌های تروریستی این گروه، همچنان ادامه دارد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=انبی۳|ک=NBC News|ف=Israel teams with terror group to kill Iran's nuclear scientists|زبان=En}}</ref> ایران پس از [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] و خصوصا در ماه‌های پیش از انفجار بمب در [[حرم امام رضا]]، دچار ناآرامی‌های سیاسی قابل توجهی‌بود که وقوع یک سلسله انفجارهای تروریستی در مناطق مختلف این کشور را در پی داشت. سه هفته قبل از حادثه نیز وزیر اطلاعات وقت، از اعزام ۲۴ تروریست به قصد خرابکاری از خاک عراق، واکنش نشان داد. این آشفتگی‌ها حتی منجر به ترور ناموفق رئیس‌جمهور وقت، [[علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی]] نیز شد.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=ایند۱|ک=independent|ف=Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine|زبان=En}}</ref> | |||
=== تخریب مسجد فیض === | === تخریب مسجد فیض === | ||
مسجد فیض از جمله معدود مسجدهای اهل سنت در شهرهای شیعه‌نشین بود که در شهر مشهد و در نزدیکی حرم امام رضا قرار | [[مسجد فیض]] از جمله معدود [[مسجدهای اهل سنت در ایران|مسجدهای اهل سنت]] در شهرهای شیعه‌نشین بود که در شهر مشهد و در نزدیکی حرم امام رضا قرار داشت. شیعیان افراطی از وجود چنین مسجدی در مجاورت حرم امام رضا رضایت نداشتند و وجود شبهاتی مبنی بر پایگاه وهابیت بودن آنجا، در این تصمیم بی‌تاثیر نبود. صاحبان مسجد فیض با تخریب این مسجد به شدت مخالف بودند و فقه شیعی نیز تخریب مسجد را برنمی‌تابید. در نهایت با فشارها و نفوذ افراد پرنفوذ در مشهد، این مسجد در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۲ به‌طور شبانه تخریب و با خریداری منزل کناری آنجا، به پارک و زمین چمن مبدل شد. با این تخریب، اهل سنت در [[زاهدان]]، اعتراضاتی را در [[مسجد مکی]] تدارک دیدند. پلاکاردهایی در تسلیت این واقعه به مسجد مکی آویخته شد و گروهی به تحصن در مسجد پرداختند. سرآخر این تحصن به خشونت انجامید و گروهی از معترضان در مسجد به ضرب گلوله کشته شدند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۶۲_۱۶۳|ج=۲}}</ref> | ||
==شرح واقعه== | == شرح واقعه == | ||
در روز عاشورای سال ۱۳۷۳ خورشیدی، انفجار بمبی در حرم امام رضا رخ | در روز عاشورای سال ۱۳۷۳ خورشیدی، انفجار بمبی در حرم امام رضا رخ داد. این بمب در قسمت بالاسر روضه منفجر شد.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=بمب‌گذاری حرم مطهر}}</ref><ref dir=ltr>{{پک/بن|1=نیو۱|ک=new york times|ف=Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City|زبان=En}}</ref> ساعت انفجار بمب، ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه عنوان شده است.<ref>{{پک/بن|1=عصر۱|ک=عصر ایران|ف=نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم}}</ref> این بمب، در برخی منابع ۵ کیلوگرم عنوان شده است که در کیفی زنانه به داخل حرم وارد شده است.<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> به گزارش یکی از آتش‌نشان‌های حاضر در صحنه، به خاطر شرایط خاص روز عاشورا، گیت‌های بازرسی در حرم امام رضا تعطیل بودند و هر کس هرچه می‌خواست می‌توانست به داخل حرم وارد کند.<ref>{{پک/بن|1=مشهد۱|ک=مشهد چهره|ف=خاطرات نخستین آتش‌نشانی که پس از انفجار بمب به حرم رسید}}</ref> تخمین اولیه در حجم بمب، ۲۰ پوند مواد منفجره از نوع سی۴ بود. در این انفجار، به خاطر تراکم جمعیت در نزدیکی بمب، اصل موج انفجار توسط بدن افراد دفع شده بود و این دلیل عدم صدمه بیشتر به نقاط دیگر حرم و افراد بیشتر بود. بر اساس گزارش‌هایی، یکی از خادمان حرم، بمب‌گذار را دیده و از او خواسته است که از محلی که قرار گرفته است، عقب‌تر برود.<ref>{{پک/بن|1=مشهد۲|ک=مشهد چهره|ف=عاشورای سال ۷۳}}</ref> این اولین حمله تروریستی به حرم امام رضا در طول تاریخ بود.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=ایند۱|ک=independent|ف=Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine|زبان=En}}</ref> در حوادث سالهای ۱۳۶۰ به بعد نیز به هیچ مرکز دینی، حمله نشده بود و حتی تا سال‌ها بعد نیز، با وجود ناآرامی‌ها در ایران، حمله به یک مرکز مذهبی صورت نگرفت.<ref>{{پک/بن|1=بیبی۲|ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به حوادث امنیتی ایران}}</ref> پس از این رویداد، تمام افراد برای ورود به حرم، بازرسی بدنی می‌شوند و تا به امروز نیز این بازرسی‌ها ادامه دارد.<ref dir=ltr>{{پک|1=Harris|2=2012|ک=Inside Iran|زبان=en|ص=۱۲۹}}</ref> منابع شیعی از این واقعه با عنوان عاشورای رضوی یاد می‌کنند.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=بمب‌گذاری حرم مطهر}}</ref> | ||
منابع | === تلفات و آسیب‌ها === | ||
در این انفجار، ۲۷ نفر از زائران کشته شدند و تعداد زیادی مجروح گردیدند.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=بمب‌گذاری حرم مطهر}}</ref> برخی منابع تعداد مجروحین را بیش از ۳۰۰ نفر عنوان کرده‌اند.<ref>{{پک/بن|1=عصر۱|ک=عصر ایران|ف=نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم}}</ref><ref>{{پک/بن|1=بیبی۱|ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=تهدید به بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref> و برخی دیگر بین ۲۹۰ تا ۳۰۰ نفر را یاد کرده‌اند؛ اما منابع رسمی، تعداد زخمیان حادثه را ۱۴۱ نفر می‌دانند.<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> ۲ روز پس از حادثه، در روز دوم تیرماه، کشتگان حادثه در مشهد [[تشیع جنازه|تشیع]] شدند.<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> تمام کشتگان به دستور تولیت وقت آستان قدس رضوی، در [[صحن جمهوری اسلامی|صحن جمهوری]] حرم [[دفن]] شدند.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=بمب‌گذاری حرم مطهر}}</ref> | |||
بر اثر این انفجار، بخش بالایی [[پنجره فولاد]] در فاصله بیست متری از محل انفجار، فرو ریختند. همچنین پنجره‌های دور [[گنبد حرم امام رضا|گنبد حرم]] که در ارتفاع ۱۶ متری از سطح زمین بودند، دچار انحراف شدند و تمامی شیشه‌های ضریح، درهم شکست.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=بمب‌گذاری حرم مطهر}}</ref> در این انفجار به کاشی‌های نفیس حرم (کاشی و آینه‌کاری‌های ۸۰۰ ساله)، آسیب‌های کمی وارد شد،<ref>{{پک/بن|1=عصر۱|ک=عصر ایران|ف=نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم}}</ref> که موجب تعجب مسئولین حرم بود. در محل انفجار بمب نیز حفره‌ای کم‌عمق شکل گرفت که ابعاد آن ۳۰ در ۳۰ سانتی‌متر بود. بمب در کنار بزرگترین پایه گنبد قرار گرفته که احتمالاً هدف از این جایابی، تخریب کامل گنبد بود؛ اما تنها شانه بالای گنبد، به مقدار کمی کج شده و حدود ۵ سانتی‌متر فرورفته بود.<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> | |||
در | |||
== پس از واقعه == | |||
[[پرونده:تجلیل از کشتگان انفجار حرم امام رضا.png|بندانگشتی|مراسم تجلیل از کشتگان انفجار حرم امام رضا، سال‌ها پس از اتفاق]] | |||
پس از حادثه، درب‌های حرم بسته شدند و امکان عبور و مرور تنها برای مسئولان فراهم بود.<ref>{{پک/بن|1=عصر۱|ک=عصر ایران|ف=نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم}}</ref> به گزارش یکی از حاضران در صحنه، آمبولانس‌های با تأخیر به محل حادثه رسیده‌اند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=نیو۱|ک=new york times|ف=Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City|زبان=En}}</ref> شست و شوی حرم در همان شب پس از حادثه آغاز شد. جمع‌آوری قطعه‌هایی از اجساد کشته‌شدگان، تاثرانگیزترین بخش این عملیات بود. رواق‌های [[رواق دارالحفاظ|دارالحفاظ]]، [[رواق دارالسعاده|دارالسعاده]]، [[رواق دارالشرف|دارالشرف]]، [[گنبد اللهوردیخان]] و [[گنبد حاتم‌خانی]] از بخش‌هایی بودند که طی این انفجار، دچار آسیب یا آلودگی شده بودند. فردا آن روز، حرم طی مراسمی رسم، بازگشایی شد. تمام خرابی‌های به بار آمده، طی یک‌شبانه‌روز تعمیر و بازسازی شدند.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=بمب‌گذاری حرم مطهر}}</ref> | |||
بعد از واقعه، سه روز [[عزای عمومی]] در [[خراسان]] اعلام می‌شود. رسانه‌های داخلی تا ۱۵ روز، به موضوع حادثه می‌پرداختند به مسائلی چون مظنونان، تشیع جنازه کشته‌شدگان، زندگی‌نامه کشتگان و مصاحبه با مجروحین حادثه توجه داشتند.<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> برخی از مردم به نشانه اعتراض، در بیرون از بیمارستان و حرم، دست به تجمعات زدند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=نیو۱|ک=new york times|ف=Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City|زبان=En}}</ref> مدت کوتاهی پس از انفجار، وزیر اطلاعات ایران دستوری مبنی بر تشکیل یک واحد مستقل در وزارت اطلاعات را داد تا به دستگیری عوامل و بررسی واقعه بپردازد.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۶|ج=۲}}</ref> | |||
=== اطلاع پیش از واقعه === | |||
===اطلاع پیش از واقعه=== | یکی از هفته‌نامه‌های محلی در [[مشهد]]، به نقل از «سرتیم حفاظت و خنثی‌سازی بمب سپاه پاسداران» گزارش می‌کند: «اوایل خرداد ۷۳ به ما اعلام شد، حرم مطهر تهدید به بمب‌گذاری شده است. کانال‌هایی که ما را از این تهدیدها باخبر می‌کردند، متفاوت بودند؛ گاهی نیروی‌انتظامی، گاهی اطلاعات و بعضی اوقات مراکز دیگر.»<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref><ref>{{پک/بن|1=انصاف۱|ک=انصاف‌نیوز|ف=بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان}}</ref> در این نقل قول آمده است که وقتی خبر تهدیدها به ما رسید و با توجه به وسعت حرم، امکان بازرسی تمام حرم نبود و با جلسه‌ای که با مسئولان حفاظتی حرم صورت گرفت، آموزش‌هایی به آنها داده شد تا از ورود هرگونه وسیله مشکوک جلوگیری کنند. این تهدیدها و جلسات، دو هفته قبل از انفجار صورت گرفته بود و پس از انفجار، گروه‌هایی برای شناسایی بیشتر به حرم عازم شدند.<ref>{{پک/بن|1=مشهد۲|ک=مشهد چهره|ف=عاشورای سال ۷۳}}</ref> سعید امامی از مسئولان وزارت اطلاعات ایران نیز در گفتگویی که در دانشگاه همدان داشت، به اطلاع از پیش این انفجار اشاره می‌کند و می‌گوید، دستگاه‌های اطلاعاتی از یکسال و نیم پیش در جریان بوده‌اند که مجاهدین خلق قصد انجام انفجارهایی را در پوشش [[اهل سنت]] در ایران دارند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۸۷|ج=۲}}</ref> | ||
یکی از هفته‌نامه‌های محلی در | |||
==عاملین و مظنونان حادثه== | == عاملین و مظنونان حادثه == | ||
[[پرونده:Ramzi Yousef.png|بندانگشتی|تصویری از [[رمزی یوسف]]، که توسط نیروهای نظامی آمریکایی منتشر شده است۔]] | |||
=== سازمان مجاهدین خلق === | === سازمان مجاهدین خلق === | ||
مسئولین جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا سازمان مجاهدین خلق را عامل این حادثه معرفی کردند و هدف این سازمان را ایجاد اختلاف مذهبی بین شیعه و سنی | مسئولین جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا سازمان مجاهدین خلق را عامل این حادثه معرفی کردند و هدف این سازمان را ایجاد [[اختلاف بین شیعه و سنی|اختلاف مذهبی بین شیعه و سنی]] دانستند. اما بعدها، گمانه‌زنی‌هایی در خصوص صحت این انتساب مطرح شد.<ref>{{پک/بن|1=مجاهد۱|ک=سازمان مجاهدین خلق ایران|ف=بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref><ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref> [[روزنامه جمهوری اسلامی|روزنامه ''جمهوری اسلامی'']] نیز مدعی شد، شخصی که خود را از اعضاء گروه مجاهدین خلق معرفی کرده است، در تماسی تلفنی، این انفجار را در انتقام کشتگان سی تیر عنوان کرده و مسئولیت آن را به این سازمان نسبت داده است. وقوع حادثه در روز ۳۰ خرداد، سالگرد شروع مبارزه‌های مسلحانه سازمان مجاهدین علیه جمهوری اسلامی، بر این ظن، می‌افزود. برخی منابع نیز از پیدا شدن نامهای در محل حادثه با امضاء سازمان مجاهدین سخن می‌گفتند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=نیو۱|ک=new york times|ف=Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City|زبان=En}}</ref><ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۶۵ و ۱۶۷|ج=۲}}</ref> روزنامه ''[[روزنامه کیهان|کیهان]]'' در یادداشتی، این حمله را کار مجاهدین خلق و به دستور اسرائیل عنوان کرد.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۳|ج=۲}}</ref> فرماندار خراسان نیز در دوم تیر ۱۳۷۳، انفجار را به «[[سازمان مهاجران خلق عرب]]» به عنوان یکی از زیرشاخه‌های سازمان مجاهدین خلق ایران نسبت داد.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۶۶|ج=۲}}</ref> سعید امامی، از مسئولان امنیتی وقت نیز در یک سخنرانی، از قصد سازمان مجاهدین خلق برای تأسیس یک گروه اهل سنت با همین نام را داشت که در [[پاکستان]] و [[افغانستان]] تحت آموزش بودند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۸۷|ج=۲}}</ref> خبرگزاری ان‌بی‌سی به نقل از یکی از مسئولین اطلاعاتی آمریکایی، از ارتباط گرفتن گروه مجاهدین خلق با [[رمزی یوسف]]، از اعضا [[القاعده]]، برای ساخت بمب در عملیات انفجار حرم امام رضا خبر می‌دهد. بنابر این گزارش، رمزی یوسف بمبی ۱۱ پوندی را برای گروه مجاهدین ساخته است. بنابر ادعای این شبکه، رمزی یوسف به بازجویان خود در زندان ایالات متحده آمریکا، به ارتباطش در ساخت این بمب با مجاهدین خلق اعتراف کرده است.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=انبی۳|ک=NBC News|ف=Israel teams with terror group to kill Iran's nuclear scientists|زبان=En}}</ref> | ||
در | در نقطه مقابل، سازمان مجاهدین خلق نیز به صورت رسمی این حادثه را محکوم و هرگونه ارتباط با این انفجار را رد کردند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=انبی۱|ک=nbcnews|ف=Response from the Natonal Council of Resistance of Iran|زبان=En}}</ref><ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۶۷|ج=۲}}</ref><ref dir=ltr>{{پک/بن|1=ایند۱|ک=independent|ف=Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine|زبان=En}}</ref> این سازمان در اطلاعیه خود، این عملیات را در راستای منافع «رژیم آخوندی» خواند.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=نیو۱|ک=new york times|ف=Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City|زبان=En}}</ref> [[مسعود رجوی]] نیز در پیامی، این اقدام را «جنایت پلید، ضد انسانی و ضداسلامی» خواند و به مردم ایران تسلیت گفت.<ref>{{پک/بن|1=انصاف۱|ک=انصاف‌نیوز|ف=بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان}}</ref> | ||
به گزارش سایت خبری مجاهدین خلق، دو زن به اتهام همکاری با مجاهدین خلق در بمب‌گذاری در حرم امام رضا دستگیر شدند که در ابتدا به اعدام و پس از آن با تخفیف از اعدام رها | در هشتم تیر همان سال، تلویزیون ایران، مصاحبه‌ای با علیرضا رحمانی (حیدر رضایی) را منتشر می‌کند. او خود را عامل این انفجار معرفی کرده و مسئول این انفجار را سازمان مجاهدین خلق عنوان می‌کند.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref><ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> به گزارش منابع مربوط به جمهوری اسلامی، علیرضا رحمانی، مدتی پیش از انفجار (به گفته خود او، ۲۰ ماه قبل) دستگیر شده‌بود اما تا پس از انفجار از این موضوع سخنی نمی‌گفت و پس از انفجار به این نتیجه رسیده است تا موضوع را فاش کند.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref> با این وجود برخی خبرگزاری‌های ایرانی از دستگیری علیرضا رحمانی دقایقی پس از انفجار خبر دادند. او ۴ روز بعد در بازجویی‌ها همدستان خود در این انفجار را لو می‌دهد<ref>{{پک/بن|1=مشهد۲|ک=مشهد چهره|ف=عاشورای سال ۷۳}}</ref> و روز بعد، بهرام عباسی (عباس‌زاده)، با اتهام قصد بمب‌گذاری در مسجد مکی زاهدان دستگیر می‌شود. او در اعترافاتش از مهدی نحوی نام می‌برد که عامل انفجار حرم امام رضا و طراح حمله به مسجد مکی بوده است. روز بعد، چهره مهدی نحوی در روزنامه‌ها چاپ می‌شود و از مردم خواسته می‌شود تا هر اطلاعاتی که کمک به دستگیری او کند را به ستاد خبری وزارت اطلاعات اعلام کنند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۳_۱۱۴|ج=۲}}</ref><ref>{{پک/بن|1=مشهد۲|ک=مشهد چهره|ف=عاشورای سال ۷۳}}</ref> انتشار عکس او، سبب تماس خانواده نحوی با وزارت اطلاعات می‌شود.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۴|ج=۲}}</ref> ۲۴ روز بعد، خبر دستگیری مهدی نحوی منتشر شد.<ref>{{پک/بن|1=مشهد۲|ک=مشهد چهره|ف=عاشورای سال ۷۳}}</ref> او در حین دستگیری به شدت زخمی شده‌بود.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref> فیلمی کوتاه از اعتراف مهدی نحوی بر روی تخت بیمارستان پخش می‌شود که می‌گوید: «به دستور سازمان مجاهدین خلق بود و من هیچ حرفی برای گفتن ندارم».<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref><ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۴۰|ج=۲}}</ref> به گزارش منابع داخلی ایران، نحوی کمی بعد از اعتراف در بیمارستان با توضیح مرگ بر اثر شدت جراحات، می‌میرد. مرگ او خود، باعث ایجاد شائبه‌هایی در اعترافات او شد. به عقیده برخی، این اعترافات و اتهام‌های جمهوری اسلامی نسبت به سازمان مجاهدین خلق، برای جلوگیری از اختلافات مذهبی بین شیعه و سنی صورت می‌گرفت.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref> | ||
به گزارش سایت خبری مجاهدین خلق، دو زن به اتهام همکاری با مجاهدین خلق در بمب‌گذاری در حرم امام رضا دستگیر شدند که در ابتدا به [[اعدام]] و پس از آن با تخفیف از اعدام رها شدند.<ref>{{پک/بن|1=مجاهد۱|ک=سازمان مجاهدین خلق ایران|ف=بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref> [[عمادالدین باقی]]، به نقل از مطبوعات روز ۱۸ تیرماه می‌نویسد، دو زن به نامهای بتول کلاته و مریم شهبازپور به عنوان عاملان بمب‌گذاری در حرم‌های [[حرم روح‌الله خمینی|روح‌الله خمینی]] و [[حرم فاطمه معصومه|فاطمه معصومه]] دستگیر شدند. سرآخر این دو زن در کنار زن سومی به نام فرحناز انامی (متهم قتل روحانیان مسیحی) جمعاً به ۳۰ سال حبس محکوم شدند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۸ و ۱۵۸|ج=۲}}</ref> عباس‌زاده نیز در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۷۳ در میدان خیام شهر زاهدان، به صورت علنی اعدام می‌شود.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۴۷|ج=۲}}</ref> از مجازات و محاکمه علیرضا رحمانی، هیچ خبر دیگری منتشر نشده است.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۷۰|ج=۲}}</ref> به گزارش باقی، دو ماه بعد از مرگ نحوی در بیمارستان، عده‌ای از اهالی ایرانشهر نیز به اتهام مشارکت در انفجار حرم امام رضا دستگیر می‌شوند. خبر این دستگیری در جایی منتشر نمی‌شود. کمی بعد، ۵ تن دیگر از اهل سنت دستگیر می‌شوند که هر کدام به ۱۲ تا ۱۷ سال زندان محکوم می‌شوند که بعدها با گرفتن تخفیف آزاد شدند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۸۵_۱۸۷|ج=۲}}</ref> | |||
=== گروه‌های افراطی سنی === | === گروه‌های افراطی سنی === | ||
غیر از گروه مجاهدین خلق، گروه‌های تندروی اهل سنت نیز از مظنونان حادثه | [[پرونده:آخرین-فریاد-مسجد-شیخ-فیض.jpg|بندانگشتی|355x355پیکسل|کتابی با عنوان «آخرین فریاد مسجد شیخ فیض» که به تشریح ماجرای تخریب [[مسجد شیخ فیض|مسجد فیض مشهد]] از زبان اهل سنت پرداخته است۔]] | ||
غیر از گروه مجاهدین خلق، گروه‌های تندروی اهل سنت نیز از مظنونان حادثه بودند. در دیدگاه عمومی، تخریب [[مسجد فیض]]، از مساجد اهل سنت در مشهد، تخریب شده بود. به گزارش منابع وابسته به جمهوری اسلامی ایران، این مسجد به جهت تبدیل شدن به مکانی برای آموزش [[وهابیت|وهابی‌ها]] تخریب شده‌بود و به عقیده برخی جریان‌های سیاسی، این همزمانی تخریب مسجد فیض و انفجار حرم امام رضا، در ارتباط با هم و به عنوان انتقام اهل سنت تداعی می‌شد.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref> روزنامه ''سلام'' در فردای حادثه در ستونی به نقل از هفته‌نامه ''الاوسط لندن''، از پذیرش مسئولیت حادثه از جانب یک گروه زیرزمینی سنی خبر داد. در این خبر آمده بود که این گروه، جمهوری اسلامی را به عملیات‌های مشابه تهدید کرده است تا آنها را مجبور به اعطای حقوق برابر به اهل سنت در ایران کند. این پذیرش مسئولیت از جانب [[ابوبکر الخراسانی]]، سخنگوی گروه «[[نهضت اسلامی ایران]]» مستقر در کویته پاکستان، در تماسی با هفته‌نامه ''الاوسط'' صورت گرفت.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۶۵|ج=۲}}</ref> گروه نهضت اسلامی، غیر از انفجار حرم امام رضا، یک انفجار دیگر در خیابان سعدی تهران را نیز از اقدامات خود دانست.<ref>{{پک/بن|1=بیبی۲|ک=بی‌بی‌سی فارسی|ف=نگاهی به حوادث امنیتی ایران}}</ref> از جانب برخی رسانه‌ها و مسئولین، [[سپاه صحابه پاکستان]] از مظنونان حادثه عنوان شدند و اطلاعیه‌ای که بعدها توسط خود سپاه صحابه تکذیب شد، در پذیرش مسئولیت این انفجار منتشر شد.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۳|ج=۲}}</ref> | |||
[[القاعده]] دیگر مظنون این حادثه بود.<ref dir=ltr>{{پک/بن|1=انبی۲|ک=nbcnews|ف=Teammates against terror|زبان=En}}</ref> [[رمزی یوسف]] به عنوان مرد طراح و سازنده بمب در این حادثه عنوان شده است.<ref dir=ltr>{{پک|1=Warner|2=2010|ک=U.S. Border Security|زبان=en|ص=208}}</ref> از او حتی به عنوان بمب‌گذار این حمله نیز یاد شده است.<ref dir=ltr>{{پک|1=Atkins|2=2011|ک=The 9/11 Encyclopedia|زبان=en|ص=۴۴۸}}</ref> بعدها در ۲۷ مارس ۱۹۹۵، یک نشریه پاکستانی (روزنامه ''نیوز'')، طی یک مقاله اعلام کرد که جوان ۲۴ سالهای به نام عبدالشکور، از نزدیکان رمزی یوسف از اعضاء القاعده، به انجام این عملیات اعتراف کرده است.<ref>{{پک/بن|1=مجاهد۱|ک=سازمان مجاهدین خلق ایران|ف=بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|1=Raman|2=2002|ف=SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF|ک=South Asia Analysis Group|زبان=en}}</ref> با وجود این اعتراف، این عملیات در تضاد با سیاست‌های [[اسامه بن لادن]]، رهبر گروه القاعده بود. با این وجود او در این طرح از برادرش عبدالمنعم و پدرش کمک گرفت و هر دوی آنان در ایران دستگیر شدند.<ref>{{پک/بن|1=هیس۱|ک=historycommons|ف=Ramzi Yousef Bombs Iranian Shrine|زبان=En}}</ref> خبرها حاکی از آن است که رمزی، در [[محرم]] همان سال انفجار، سفری به منطقه بلوچستان ایران داشته است.<ref dir=ltr>{{پک|1=Raman|2=2002|ف=SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF|ک=South Asia Analysis Group|زبان=en}}</ref> در خرداد ۱۳۸۲ نیز خبرگزاری ''مهر''، انفجار حرم امام رضا را به رمزی یوسف نسبت می‌دهد و به نقل از علی یونسی، وزیر اطلاعات وقت جمهوری اسلامی، از درخواست ایران برای انتقال رمزی یوسف به ایران که در تحت بازداشت ایالات متحده آمریکا بود، خبر می‌دهد. در علت این درخواست آمده است که رمزی یوسف، عامل انفجار در حرم امام رضا بوده است.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref> این احتمال نیز داده شده است که مجاهدین خلق با همکاری القاعده و رمزی یوسف، دست به این اقدام زده باشند.<ref>{{پک/بن|1=قدس۱|ک=خبرگزاری قدس|ف=واقعه بعدازظهر عاشورا}}</ref><ref>{{پک/بن|1=مجاهد۱|ک=سازمان مجاهدین خلق ایران|ف=بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref><ref dir=ltr>{{پک/بن|1=انبی۱|ک=nbcnews|ف=Response from the Natonal Council of Resistance of Iran|زبان=En}}</ref> با وجود آنکه ایران به‌طور رسمی مجاهدین خلق را مسئول این حمله می‌دانست، با انتشار اعتراف‌های عبدالشکور در رسانه‌های پاکستانی، این گمانه زده شد که عبدالشکور، عامل مجاهدین خلق است. این احتمال با وجود تابعیت عراقی برای عبدالشکور، تقویت می‌شد.<ref dir=ltr>{{پک|1=Raman|2=2002|ف=SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF|ک=South Asia Analysis Group|زبان=en}}</ref> رمزی یوسف تا سال ۲۰۱۰ میلادی، در زندانی در فلورانس آمریکا، دوره [[حبس ابد]] بدون آزادی مشروط خود را می‌گذراند.<ref dir=ltr>{{پک|1=Warner|2=2010|ک=U.S. Border Security|زبان=en|ص=208}}</ref> | |||
=== باند سعید امامی === | === باند سعید امامی === | ||
در آذر ۱۳۷۸، سازمان قضایی نیروهای مسلح طی اطلاعیه‌ای، این انفجار را به باند سعید امامی، از مسئولان وقت وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران منتسب | در آذر ۱۳۷۸، سازمان قضایی نیروهای مسلح طی اطلاعیه‌ای، این انفجار را به باند سعید امامی، از مسئولان وقت وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران منتسب کرد.<ref>{{پک/بن|1=مجاهد۱|ک=سازمان مجاهدین خلق ایران|ف=بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref><ref dir=ltr>{{پک/بن|1=انبی۱|ک=nbcnews|ف=Response from the Natonal Council of Resistance of Iran|زبان=En}}</ref> فرضیه‌ای که این انفجار را به گروه سعید امامی نسبت داده است، بر این اساس فرض شده است که سعید امامی در پی قتل‌های کشیش‌ها، نمی‌توانست یا نمی‌خواست تا عوامل این کشتارها را معرفی کند و برای خریدن زمان برای اجرای سناریو یا برای انحراف افکار عمومی، ماجرای بمب‌گذاری در حرم امام رضا را اجرا کرد. براساس فرضیه دیگری، این گروه از اتفاق پیش‌آمده در حرم امام رضا، استفاده کردند تا علاوه بر انحراف افکار عمومی از قتل‌ها، زمان مورد نیاز را برای فراهم آوردن زمینه برای معرفی قاتلان کشیش‌ها پیدا کرده و برای جلوگیری از جنگ بین شیعه و سنی، انگشت اتهام را در ابتدا به سوی گروه مجاهدین خلق گرفت.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۶۸|ج=۲}}</ref> این تحلیل نیز مطرح بود که شاید نیروهای سعید امامی، با رخنه در تشکیلات سازمان مجاهدین خلق، عملیاتی‌های مورد پسند خود را در قالب عملیات‌های سازمان مجاهدین خلق تعریف و به نیروهای آنان تزریق می‌کردند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> منابعی نیز به اعترافات سعید امامی پرداخته‌اند که در آنها اشاره به دست داشتن او در این انفجار شده است.<ref>{{پک/بن|1=انصاف۱|ک=انصاف‌نیوز|ف=بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان}}</ref> | ||
== واکنش‌ها و پیامدها == | |||
[[علی خامنه‌ای]] رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران، پس از این حادثه، پیامی را منتشر کرد که در آن، ضمن محکومیت این انفجار، آن را به مردم تسلیت گفت و گروه خاصی را مسئول حادثه معرفی نکرد، اما از عبارت «منافقین کوردل و خائن» استفاده کرد.<ref>{{پک/بن|1=ایکنا۱|ک=خبرگزاری ایکنا|ف=بمب‌گذاری در حرم رضوی}}</ref> پس از این رویداد، بیشتر کشورها، این حمله را محکوم کردند و خبرگزاری‌های بسیاری آن را مورد توجه قرار دادند. روزنامه ''گاردین'' و روزنامه ''هرالدتریبون'' از جمله روزنامه‌هایی بودند که برای این حادثه، تیتر زدند. [[عبدالمجید تراب زمزمی]] نیز از واکنش دهندگان به این رویداد بود.<ref>{{پک/بن|1=ایکنا۱|ک=خبرگزاری ایکنا|ف=بمب‌گذاری در حرم رضوی}}</ref> شورای خلیفه‌گری کاتولیک و اعضای خلیفه‌گری کاتولیک ایران و همینطور جمعیت آشورایی‌های استان همدان نیز این حادثه را محکوم کردند.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۱۷|ج=۲}}</ref> روزنامه ''اطلاعات'' در سال ۱۳۷۴، نامهای را از [[شیخ محمد غزالی]] منتشر کرد که وی در طی این نامه، ضمن محکومیت این رویداد، آن را از جانب افراد بی‌ایمان خواند که با حمله به [[مسجد|مساجد]]، قصد برهم زدن نظم و اتحاد میان مسلمانان را دارند. او این رویداد را با ویران کردن [[مسجد بابری]] در هند به دست [[بت‌پرستی|بت‌پرستان]] و تبدیل بزرگترین مسجد الجزایر به دست فرانسوی‌ها به [[کلیسا]] و قتل‌عام مسلمانان در آنجا مقایسه کرد در ضمن نامه از [[سلمان رشدی]] و رفتارهای او انتقاد کرد.<ref>{{پک|1=احمدی|2=۱۳۸۹|ک=شیخ محمد غزالی|ص=۵۲_۵۴}}</ref> | |||
اکبر گنجی و عمادالدین باقی که تحقیقات زیادی در قتل‌های زنجیره‌ای در ایران داشتند نیز مسئول این انفجار را بخشی از وزارت اطلاعات معرفی کردند و دستگیرشدگان را افرادی بدون ارتباط با این حادثه دانستند که از آنها اعتراف‌گیری شده است.<ref>{{پک/بن|1=انصاف۱|ک=انصاف‌نیوز|ف=بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان}}</ref> عمادالدین باقی در کتاب تراژدی دموکراسی، این حمله را به باند سعید امامی نسبت می‌دهد و از اجبار کردن زندانی (مهدی نحوی) برای اعتراف به همکاری با مجاهدین خلق برای این بمب‌گذاری خبر می‌دهد.<ref>{{پک/بن|1=مجاهد۱|ک=سازمان مجاهدین خلق ایران|ف=بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref> وی پس از بیان تئوری‌های مختلف در این زمینه، یکی از پیامدهای این اتفاق را، ممانعت از فعالیت‌های [[اخوان المسلمین]] در ایران می‌داند که خود می‌تواند عاملی برای استقبال عوامل جمهوری اسلامی همچون باند سعید امامی از چنین پیشامدی باشد.<ref>{{پک|1=باقی|2=۱۳۷۸|ک=تراژدی دموکراسی|ص=۱۹۷_۱۹۸|ج=۲}}</ref> در مناظره مصطفی تاج‌زاده و علیرضا زاکانی مربوط به سال ۱۳۹۷ دربارهٔ قتل‌های زنجیره‌ای، تاج‌زاده گفت: «در مورد قتل‌های زنجیره‌ای به آقای خاتمی سناریو دادند عین مشهد؛ گفتند دو نفر منافق را بگویید آنها بودند و از همین اعتراف‌گیری‌هایی که بلدند!» علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت اصلاحات در گفت‌وگو با ''جماران'' در تیر ماه ۱۴۰۰ مدعی شد که در دوران وزارتش، پرونده انفجار بمب در حرم امام رضا را بررسی کرده است و متوجه خطاهایی در احکام صادر شده می‌شود. در نتیجه این تحقیقات، او از بازداشتی‌ها دلجویی کرده و به ادعای خود او، جبران کرده است. محسن امین‌زاده، معاون اسبق وزارت خارجه دولت هفتم و هشتم نیز در مصاحبه‌ای، رهبران [[طالبان]] و جریان‌های افراطی در افغانستان را عامل اصلی انفجار در حرم امام رضا عنوان کرده است.<ref>{{پک/بن|1=انصاف۱|ک=انصاف‌نیوز|ف=بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان}}</ref> | |||
=== در ادبیات و هنر === | |||
[[پرونده:13900716133427 PhotoL.jpg|بندانگشتی|280x280پیکسل|عکسی از تئاتر «پنجره فولاد» که ماجرای انفجار حرم امام رضا را روایت می‌کند۔]] | |||
یازده روز بعد از حادثه، فراخوانی جهانی برای صاحبان قلم در حوزه هنر و اندیشه داده شد تا آثاری در زمینه جاودانه شدن این حادثه، تهیه نمایند.<ref>{{پک/بن|1=شهر۱|ک=شهرآرانیوز|ف=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی}}</ref> [[آستان قدس رضوی|آستان قدس]] نیز نشریه‌ای ویژه انفجار حرم منتشر کرد. [[بنیاد هابیلیان|مرکز پژوهش‌های بنیاد هابیلیان]] نیز در این خصوص تحقیقاتی را منتشر کرده است.<ref>{{پک/بن|1=مشهد۲|ک=مشهد چهره|ف=عاشورای سال ۷۳}}</ref> شاعرانی چند در خصوص این حادثه شعر سروده‌اند.<ref>{{پک|1=علی‌دوست|2=۱۳۷۳|ک=سخنوران نامی معاصر|ص=۵۴۱|ج=۱۲}}</ref> نمایش «[[دونه کفترام نذریه]]» از تئاترهای ساخته شده با موضوع انفجار حرم امام رضا بود که در سال ۱۳۹۴ به روی صحنه رفت.<ref>{{پک/بن|1=عتیق|ک=عتیق|ف=۳ روایت از بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}</ref> تئاتر ''[[پنجره فولاد (تئاتر)|پنجره فولاد]]''، به نویسندگی [[مهدی توسلی]] و کارگردانی [[جواد هاشمی]]، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که در مورد واقعه بمب‌گذاری حرم امام رضاست.<ref>{{پک|1=دهقان|2=۱۳۸۶|ک=کتاب صحنه|ف=پروپاگاندایی از ته دل}}</ref> | |||
{{پاک‌کن}} | |||
== پانویس == | |||
=== ارجاعات === | |||
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}} | |||
=== منابع === | |||
{{آغاز پانویس|35em}} | |||
'''کتاب و ژورنال''' | |||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=احمدی|نام=علی|عنوان=شیخ محمد غزالی|سال=۱۳۸۹|مکان=تهران|ناشر=مجمع تقریب مذاهب اسلامی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/37660|شابک=978-964-467-148-0|شابک نادرست=بله}} | |||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=باقی|نام=عمادالدین|عنوان=تراژدی دموکراسی در ایران|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=نشر نی|شابک=964-312-490-8}} | |||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=برقعی|نام=محمدباقر|عنوان=سخنوران نامی معاصر ایران|سال=۱۳۷۳|مکان=قم|ناشر=نشر حرم|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/14247}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=دهقان|نام=نیما|عنوان=پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)|ژورنال=کتاب صحنه|مکان=تهران|شماره=۶۱|تاریخ=۱۳۸۶|صفحه=۷۵_۷۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/230025|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=علی‌دوست|نام=محمد|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=بمب‌گذاری حرم مطهر|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | |||
{{چپ‌چین}} | |||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی۱=Atkins|نام۱=Stephen E|عنوان=The 9/11 Encyclopedia|سال=2011|ناشر=ABC-CLIO|زبان=en|پیوند=https://www.google.com/books/edition/The_9_11_Encyclopedia/PDDIgWRN_HQC?hl=en&gbpv=0}} | |||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی۱=Harris|نام۱=Mark Edward|عنوان=Inside Iran|سال=2012|ناشر=Chronicle Books LLC|شابک=9781452113623|زبان=en|پیوند=https://www.google.com/books/edition/Inside_Iran/ZAogBQAAQBAJ?hl=en&gbpv=0}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=Raman|نام۱=B.|تاریخ=2002|عنوان=SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF|پیوند=http://southasiaanalysis.org/papers5/paper484.html|ژورنال=South Asia Analysis Group|کد زبان=en}} | |||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی۱=Warner|نام۱=Judith Ann|عنوان=U.S. Border Security|سال=2010|ناشر=ABC-CLIO|شابک=9781598844078|زبان=en|پیوند=https://www.google.com/books/edition/U_S_Border_Security/HlcD0A0w6fgC?hl=en&gbpv=0}} | |||
{{پایان}} | |||
'''آنلاین''' | '''آنلاین''' | ||
* {{یادکرد وب|عنوان=بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان|نشانی=http://www.ensafnews.com/308226/بمب‌گذاری-حرم-امام-رضا-در-کارنامه‌ی-ط/|تاریخ=۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|انصاف۱}}|نویسنده=انصاف‌نیوز|وبگاه=ensafnews.com}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=موضوع 'تهدید به بمب‌گذاری' در حرم امام رضا بررسی می‌شود|نشانی=https://www.bbc.com/persian/rolling_news/2012/10/121008_rln_l21_emam_reza_bomb|تاریخ=۱۳۹۱|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|بیبی۱}}|نویسنده=بی‌بی‌سی فارسی|کد زبان=|وبگاه=bbc.com}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=بمب‌گذاری در حرم رضوی؛ نخستین اقدام مشترک منافقان با وهابیت|نشانی=https://shahrekord.iqna.ir/fa/news/3820324/بمب‌گذاری-در-حرم-رضوی-نخستین-اقدام-مشترک-منافقان-با-وهابیت|تاریخ=۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|ایکنا۱}}|نویسنده=خبرگزاری ایکنا|وبگاه=iqna.ir}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=بمب‌گذاری در حرم امام رضا (ع) توسط وزارت اطلاعات انجام شده بود|نشانی=https://news.mojahedin.org/i/news/67971|تاریخ=۱۳۸۹|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|مجاهد۱}}|نویسنده=سازمان مجاهدین خلق ایران|وبگاه=news.mojahedin.org}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی به روایت رسانه‌های آن روزها {{!}} روزی که مشهد نینوا شد|نشانی=https://shahraranews.ir/fa/news/113344/حادثه-بمب‌گذاری-در-حرم-مطهر-رضوی-به-روایت-رسانه‌های-آن-روزها-%7C-روزی-که-مشهد-نینوا-شد|تاریخ=۱۴۰۱|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|شهر۱}}|نویسنده=شهرآرانیوز|وبگاه=shahraranews.ir}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=۳ روایت از بمب‌گذاری در حرم امام رضا (ع)|نشانی=https://aghigh.ir/fa/news/51734/۳-روایت-از-بمب-گذاری-در-حرم-امام-رضاع|تاریخ=۱۳۹۴|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|عتیق}}|نویسنده=عتیق|وبگاه=aghigh.ir}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=واقعه بعدازظهرعاشورا|نشانی=https://www.qudsonline.ir/news/660541/واقعه-بعدازظهرعاشورا|تاریخ=۱۳۹۸|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|قدس۱}}|نویسنده=قدس‌آنلاین|وبگاه=qudsonline.ir}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=خاطرات نخستین آتش‌نشانی که پس از انفجار بمب به حرم رسید|نشانی=https://mashhadchehreh.ir/1924/خاطرات-نخستین-اتش-نشانی-که-پس-از-انفجار-بمب-به-حرم-رسید|تاریخ=۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|مشهد۱}}|نویسنده=مشهد چهره|وبگاه=mashhadchehreh.ir}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=عاشورای سال 73 تلخ‌ترین روز در تقویم حرم مطهر رضوی است|نشانی=https://mashhadchehreh.ir/1927/عاشورای-سال-73-تلخ-ترین-روز-در-تقویم-حرم-مطهر-رضوی-است|تاریخ=۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۸ اسفند ۱۴۰۱|شناسه={{شناسه یادکرد|مشهد۲}}|نویسنده=مشهد چهره|وبگاه=mashhadchehreh.ir}} | |||
{{چپ‌چین}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=Context of 'June 20, 1994: Ramzi Yousef Bombs Iranian Shrine'|نشانی=http://www.historycommons.org/context.jsp?item=a062094mashhad|تاریخ=۲۰ ژوئن ۱۹۹۴|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریه ۲۰۲۳|شناسه={{شناسه یادکرد|هیس۱}}|نویسنده=historycommons|کد زبان=En|وبگاه=historycommons.org|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20200831081644/http://www.historycommons.org/context.jsp?item=a062094mashhad|تاریخ بایگانی=۳۱ اوت ۲۰۲۰}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine|نشانی=https://www.independent.co.uk/news/world/bomb-kills-25-and-injures-70-at-iran-s-holiest-shrine-1424047.html|تاریخ=۲۰ ژوئن ۱۹۹۴|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریه ۲۰۲۳|شناسه={{شناسه یادکرد|ایند۱}}|نویسنده=independent|کد زبان=En|وبگاه=independent.co.uk}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=Response from the Natonal Council of Resistance of Iran|نشانی=https://www.nbcnews.com/id/wbna46346524|تاریخ=۱۱ فوریه ۲۰۱۲|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریه ۲۰۲۳|شناسه={{شناسه یادکرد|بیبی۲}}|نویسنده=nbcnews|کد زبان=En|وبگاه=nbcnews.com}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=Teammates against terror?|نشانی=https://www.nbcnews.com/id/wbna3832148|تاریخ=۵ ژانویه ۲۰۰۴|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریه ۲۰۲۳|شناسه={{شناسه یادکرد|بیبی۲}}|نویسنده=nbcnews|کد زبان=En|وبگاه=nbcnews.com}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City|نشانی=https://www.nbcnews.com/id/wbna46346524|تاریخ=۲۱ ژوئن ۱۹۹۴|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریه ۲۰۲۳|شناسه={{شناسه یادکرد|نیو۱}}|نویسنده=new york times|کد زبان=En|وبگاه=nbcnews.com}} | |||
* {{یادکرد وب|عنوان=Israel teams with terror group to kill Iran's nuclear scientists, U.S. officials tell NBC News|نشانی=https://www.nbcnews.com/news/world/israel-teams-terror-group-kill-irans-nuclear-scientists-u-s-flna241673|تاریخ=۹ فوریه ۲۰۱۲|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریه ۲۰۲۳|شناسه={{شناسه یادکرد|انبی۳}}|نویسنده=NBC News|کد زبان=En|وبگاه=nbcnews.com}} | |||
{{پایان}}{{پایان پانویس}} | |||
{{حرم امام رضا}} | |||
{{آستان قدس رضوی}} | |||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده:انفجارها در ایران]] | [[رده:انفجارها در ایران]] | ||
[[رده:ایران در ۱۳۷۳]] | [[رده:ایران در ۱۳۷۳]] | ||
[[رده:ایران در ۱۹۹۴ (میلادی)]] | [[رده:ایران در ۱۹۹۴ (میلادی)]] | ||
[[رده:بمب‌گذاری‌ها در اماکن مذهبی]] | |||
[[رده:بمب‌گذاری‌ها]] | [[رده:بمب‌گذاری‌ها]] | ||
[[رده:حادثه‌های تروریستی در ۱۹۹۴ (میلادی)]] | |||
[[رده:حادثه‌های تروریستی در ایران]] | [[رده:حادثه‌های تروریستی در ایران]] | ||
[[رده:حملات به ساختمان‌ها و سازه‌ها در ایران]] | [[رده:حملات به ساختمان‌ها و سازه‌ها در ایران]] | ||
[[رده:حمله به حرم‌ها]] | |||
[[رده:حمله‌ها به نیایشگاه‌ها]] | [[رده:حمله‌ها به نیایشگاه‌ها]] | ||
[[رده:رویدادهای ژوئن ۱۹۹۴]] | [[رده:رویدادهای ژوئن ۱۹۹۴]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۱۱
| انفجار در حرم امام رضا | |
|---|---|
 عکسی از ضریح حرم امام رضا پس از انفجار بمب | |
| موقعیت | حرم امام رضا در مشهد |
| مختصات | |
| تاریخ | ۳۰ خرداد ۱۳۷۳ ۲۰ ژوئن ۱۹۹۴ ساعت ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه (تهران) |
| هدف | تخریب گنبد حرم امام رضا |
گونه حمله | بمب‌گذاری |
| اسلحه | بمب از نوع سی۴ |
| کشته‌ها | ۲۷ نفر |
| زخمی‌ها | بین ۱۴۰ تا ۳۰۰ نفر |
| قربانی‌ها | زائران و خادمان حرم امام رضا |
| متهم | سازمان مجاهدین خلق القاعده (رمزی یوسف) طالبان نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران گروه نهضت اسلامی ایران |
| محکوم | علیرضا رحمانی بهرام عباسی مهدی نحوی عبدالشکور رمزی یوسف عبدالمنعم و پدرش |
انفجار در حرم امام رضا در ۳۰ خرداد ۱۳۷۳ (۲۰ ژوئن ۱۹۹۴) رخ داد. این روز مصادف با عاشورا و مراسم عزاداری شیعیان بود که جمعیت بسیاری در حرم امام رضا حضور داشتند. در پی واقعه، یک بمب ۱۰ الی ۲۰ پوندی به داخل حرم و در نزدیکترین مکان به ضریح منتقل و پس از انفجار، منجر به مرگ ۲۶ نفر و زخمی‌شدن ۱۴۰ الی ۳۰۰ نفر شد. هدف بمب‌گذاران، با توجه به محل انفجار بمب و میزان آن، تخریب یکی از پایه‌های گنبد و فروریختن آن بود. با این وجود، با توجه به جمعیت بالا در نزدیکی بمب، موج انفجار نتوانست پایه گنبد را تخریب کند و آسیب‌های زیادی به ساختمان حرم وارد نشد.
پس از انفجار حرم، شائبه‌ها در خصوص عامل یا عاملین این واقعه، مطرح شد. در ابتدا، مسئولین جمهوری اسلامی این حمله را به گروه مجاهدین خلق ایران نسبت دادند. همینطور برخی رسانه‌ها از قبول مسئولیت یک گروه سنی‌مذهب در پاکستان با عنوان «نهضت اسلامی ایران» خبر دادند. برخی نیز سپاه صحابه پاکستان را مسئول این انفجار می‌دانستند. با این وجود شائبه‌هایی در خصوص دست داشتن برخی نیروهای امنیتی ایران (موسوم به باند سعید امامی) در این انفجار مطرح شد. تا کنون نیز گمانه‌زنی‌ها در خصوص عامل این انفجار وجود دارد.
افراد و کشورهای بسیاری به این انفجار عکس‌العمل نشان داده و آن را محکوم کردند. آسیب‌های وارد شده به حرم ظرف یک روز تعمیر و تصحیح شد و حرم روز بعد بازگشایی شد. از آن پس، تدابیر امنیتی بیشتری برای ورود به حرم اعمال می‌شد. کشتگان این فاجعه در حرم امام رضا دفن شدند.
پیشینه تاریخی
مجاهدین خلق ایران، از جمله گروه‌هایی است که در ابتدای تحولات سال ۱۳۵۷، از مدافعان جمهوری اسلامی ایران بود و در اقداماتی چون تصرف سفارت آمریکا در تهران و ترور شش شهروند آمریکایی نقشی مؤثر داشتند. بعدها، این گروه در تقابل با جمهوری اسلامی شد و عملیات متعددی علیه جمهوری اسلامی اجرا کرد. بنابر گزارش منابع اطلاعاتی آمریکایی به شبکه خبری ان‌بی‌سی، این گروه با همکاری اسرائیل، علیه ایران، دست به اقدامات تروریستی زده است. این گروه که تا پیش از این در فهرست گروه‌های تروریستی جای داشت، بعدها توانست با شعار کنارگذاشتن اقدامات عملیاتی خود، از فهرست گروه‌های تروریستی خارج شود. هرچند ایران همچنان این گروه را تروریستی می‌داند و مدعی است که عملیات‌های تروریستی این گروه، همچنان ادامه دارد.[۱] ایران پس از انقلاب و خصوصا در ماه‌های پیش از انفجار بمب در حرم امام رضا، دچار ناآرامی‌های سیاسی قابل توجهی‌بود که وقوع یک سلسله انفجارهای تروریستی در مناطق مختلف این کشور را در پی داشت. سه هفته قبل از حادثه نیز وزیر اطلاعات وقت، از اعزام ۲۴ تروریست به قصد خرابکاری از خاک عراق، واکنش نشان داد. این آشفتگی‌ها حتی منجر به ترور ناموفق رئیس‌جمهور وقت، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی نیز شد.[۲]
تخریب مسجد فیض
مسجد فیض از جمله معدود مسجدهای اهل سنت در شهرهای شیعه‌نشین بود که در شهر مشهد و در نزدیکی حرم امام رضا قرار داشت. شیعیان افراطی از وجود چنین مسجدی در مجاورت حرم امام رضا رضایت نداشتند و وجود شبهاتی مبنی بر پایگاه وهابیت بودن آنجا، در این تصمیم بی‌تاثیر نبود. صاحبان مسجد فیض با تخریب این مسجد به شدت مخالف بودند و فقه شیعی نیز تخریب مسجد را برنمی‌تابید. در نهایت با فشارها و نفوذ افراد پرنفوذ در مشهد، این مسجد در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۲ به‌طور شبانه تخریب و با خریداری منزل کناری آنجا، به پارک و زمین چمن مبدل شد. با این تخریب، اهل سنت در زاهدان، اعتراضاتی را در مسجد مکی تدارک دیدند. پلاکاردهایی در تسلیت این واقعه به مسجد مکی آویخته شد و گروهی به تحصن در مسجد پرداختند. سرآخر این تحصن به خشونت انجامید و گروهی از معترضان در مسجد به ضرب گلوله کشته شدند.[۳]
شرح واقعه
در روز عاشورای سال ۱۳۷۳ خورشیدی، انفجار بمبی در حرم امام رضا رخ داد. این بمب در قسمت بالاسر روضه منفجر شد.[۴][۵] ساعت انفجار بمب، ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه عنوان شده است.[۶] این بمب، در برخی منابع ۵ کیلوگرم عنوان شده است که در کیفی زنانه به داخل حرم وارد شده است.[۷] به گزارش یکی از آتش‌نشان‌های حاضر در صحنه، به خاطر شرایط خاص روز عاشورا، گیت‌های بازرسی در حرم امام رضا تعطیل بودند و هر کس هرچه می‌خواست می‌توانست به داخل حرم وارد کند.[۸] تخمین اولیه در حجم بمب، ۲۰ پوند مواد منفجره از نوع سی۴ بود. در این انفجار، به خاطر تراکم جمعیت در نزدیکی بمب، اصل موج انفجار توسط بدن افراد دفع شده بود و این دلیل عدم صدمه بیشتر به نقاط دیگر حرم و افراد بیشتر بود. بر اساس گزارش‌هایی، یکی از خادمان حرم، بمب‌گذار را دیده و از او خواسته است که از محلی که قرار گرفته است، عقب‌تر برود.[۹] این اولین حمله تروریستی به حرم امام رضا در طول تاریخ بود.[۱۰] در حوادث سالهای ۱۳۶۰ به بعد نیز به هیچ مرکز دینی، حمله نشده بود و حتی تا سال‌ها بعد نیز، با وجود ناآرامی‌ها در ایران، حمله به یک مرکز مذهبی صورت نگرفت.[۱۱] پس از این رویداد، تمام افراد برای ورود به حرم، بازرسی بدنی می‌شوند و تا به امروز نیز این بازرسی‌ها ادامه دارد.[۱۲] منابع شیعی از این واقعه با عنوان عاشورای رضوی یاد می‌کنند.[۱۳]
تلفات و آسیب‌ها
در این انفجار، ۲۷ نفر از زائران کشته شدند و تعداد زیادی مجروح گردیدند.[۱۴] برخی منابع تعداد مجروحین را بیش از ۳۰۰ نفر عنوان کرده‌اند.[۱۵][۱۶] و برخی دیگر بین ۲۹۰ تا ۳۰۰ نفر را یاد کرده‌اند؛ اما منابع رسمی، تعداد زخمیان حادثه را ۱۴۱ نفر می‌دانند.[۱۷] ۲ روز پس از حادثه، در روز دوم تیرماه، کشتگان حادثه در مشهد تشیع شدند.[۱۸] تمام کشتگان به دستور تولیت وقت آستان قدس رضوی، در صحن جمهوری حرم دفن شدند.[۱۹]
بر اثر این انفجار، بخش بالایی پنجره فولاد در فاصله بیست متری از محل انفجار، فرو ریختند. همچنین پنجره‌های دور گنبد حرم که در ارتفاع ۱۶ متری از سطح زمین بودند، دچار انحراف شدند و تمامی شیشه‌های ضریح، درهم شکست.[۲۰] در این انفجار به کاشی‌های نفیس حرم (کاشی و آینه‌کاری‌های ۸۰۰ ساله)، آسیب‌های کمی وارد شد،[۲۱] که موجب تعجب مسئولین حرم بود. در محل انفجار بمب نیز حفره‌ای کم‌عمق شکل گرفت که ابعاد آن ۳۰ در ۳۰ سانتی‌متر بود. بمب در کنار بزرگترین پایه گنبد قرار گرفته که احتمالاً هدف از این جایابی، تخریب کامل گنبد بود؛ اما تنها شانه بالای گنبد، به مقدار کمی کج شده و حدود ۵ سانتی‌متر فرورفته بود.[۲۲]
پس از واقعه
پس از حادثه، درب‌های حرم بسته شدند و امکان عبور و مرور تنها برای مسئولان فراهم بود.[۲۳] به گزارش یکی از حاضران در صحنه، آمبولانس‌های با تأخیر به محل حادثه رسیده‌اند.[۲۴] شست و شوی حرم در همان شب پس از حادثه آغاز شد. جمع‌آوری قطعه‌هایی از اجساد کشته‌شدگان، تاثرانگیزترین بخش این عملیات بود. رواق‌های دارالحفاظ، دارالسعاده، دارالشرف، گنبد اللهوردیخان و گنبد حاتم‌خانی از بخش‌هایی بودند که طی این انفجار، دچار آسیب یا آلودگی شده بودند. فردا آن روز، حرم طی مراسمی رسم، بازگشایی شد. تمام خرابی‌های به بار آمده، طی یک‌شبانه‌روز تعمیر و بازسازی شدند.[۲۵]
بعد از واقعه، سه روز عزای عمومی در خراسان اعلام می‌شود. رسانه‌های داخلی تا ۱۵ روز، به موضوع حادثه می‌پرداختند به مسائلی چون مظنونان، تشیع جنازه کشته‌شدگان، زندگی‌نامه کشتگان و مصاحبه با مجروحین حادثه توجه داشتند.[۲۶] برخی از مردم به نشانه اعتراض، در بیرون از بیمارستان و حرم، دست به تجمعات زدند.[۲۷] مدت کوتاهی پس از انفجار، وزیر اطلاعات ایران دستوری مبنی بر تشکیل یک واحد مستقل در وزارت اطلاعات را داد تا به دستگیری عوامل و بررسی واقعه بپردازد.[۲۸]
اطلاع پیش از واقعه
یکی از هفته‌نامه‌های محلی در مشهد، به نقل از «سرتیم حفاظت و خنثی‌سازی بمب سپاه پاسداران» گزارش می‌کند: «اوایل خرداد ۷۳ به ما اعلام شد، حرم مطهر تهدید به بمب‌گذاری شده است. کانال‌هایی که ما را از این تهدیدها باخبر می‌کردند، متفاوت بودند؛ گاهی نیروی‌انتظامی، گاهی اطلاعات و بعضی اوقات مراکز دیگر.»[۲۹][۳۰] در این نقل قول آمده است که وقتی خبر تهدیدها به ما رسید و با توجه به وسعت حرم، امکان بازرسی تمام حرم نبود و با جلسه‌ای که با مسئولان حفاظتی حرم صورت گرفت، آموزش‌هایی به آنها داده شد تا از ورود هرگونه وسیله مشکوک جلوگیری کنند. این تهدیدها و جلسات، دو هفته قبل از انفجار صورت گرفته بود و پس از انفجار، گروه‌هایی برای شناسایی بیشتر به حرم عازم شدند.[۳۱] سعید امامی از مسئولان وزارت اطلاعات ایران نیز در گفتگویی که در دانشگاه همدان داشت، به اطلاع از پیش این انفجار اشاره می‌کند و می‌گوید، دستگاه‌های اطلاعاتی از یکسال و نیم پیش در جریان بوده‌اند که مجاهدین خلق قصد انجام انفجارهایی را در پوشش اهل سنت در ایران دارند.[۳۲]
عاملین و مظنونان حادثه
سازمان مجاهدین خلق
مسئولین جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا سازمان مجاهدین خلق را عامل این حادثه معرفی کردند و هدف این سازمان را ایجاد اختلاف مذهبی بین شیعه و سنی دانستند. اما بعدها، گمانه‌زنی‌هایی در خصوص صحت این انتساب مطرح شد.[۳۳][۳۴] روزنامه جمهوری اسلامی نیز مدعی شد، شخصی که خود را از اعضاء گروه مجاهدین خلق معرفی کرده است، در تماسی تلفنی، این انفجار را در انتقام کشتگان سی تیر عنوان کرده و مسئولیت آن را به این سازمان نسبت داده است. وقوع حادثه در روز ۳۰ خرداد، سالگرد شروع مبارزه‌های مسلحانه سازمان مجاهدین علیه جمهوری اسلامی، بر این ظن، می‌افزود. برخی منابع نیز از پیدا شدن نامهای در محل حادثه با امضاء سازمان مجاهدین سخن می‌گفتند.[۳۵][۳۶] روزنامه کیهان در یادداشتی، این حمله را کار مجاهدین خلق و به دستور اسرائیل عنوان کرد.[۳۷] فرماندار خراسان نیز در دوم تیر ۱۳۷۳، انفجار را به «سازمان مهاجران خلق عرب» به عنوان یکی از زیرشاخه‌های سازمان مجاهدین خلق ایران نسبت داد.[۳۸] سعید امامی، از مسئولان امنیتی وقت نیز در یک سخنرانی، از قصد سازمان مجاهدین خلق برای تأسیس یک گروه اهل سنت با همین نام را داشت که در پاکستان و افغانستان تحت آموزش بودند.[۳۹] خبرگزاری ان‌بی‌سی به نقل از یکی از مسئولین اطلاعاتی آمریکایی، از ارتباط گرفتن گروه مجاهدین خلق با رمزی یوسف، از اعضا القاعده، برای ساخت بمب در عملیات انفجار حرم امام رضا خبر می‌دهد. بنابر این گزارش، رمزی یوسف بمبی ۱۱ پوندی را برای گروه مجاهدین ساخته است. بنابر ادعای این شبکه، رمزی یوسف به بازجویان خود در زندان ایالات متحده آمریکا، به ارتباطش در ساخت این بمب با مجاهدین خلق اعتراف کرده است.[۴۰]
در نقطه مقابل، سازمان مجاهدین خلق نیز به صورت رسمی این حادثه را محکوم و هرگونه ارتباط با این انفجار را رد کردند.[۴۱][۴۲][۴۳] این سازمان در اطلاعیه خود، این عملیات را در راستای منافع «رژیم آخوندی» خواند.[۴۴] مسعود رجوی نیز در پیامی، این اقدام را «جنایت پلید، ضد انسانی و ضداسلامی» خواند و به مردم ایران تسلیت گفت.[۴۵]
در هشتم تیر همان سال، تلویزیون ایران، مصاحبه‌ای با علیرضا رحمانی (حیدر رضایی) را منتشر می‌کند. او خود را عامل این انفجار معرفی کرده و مسئول این انفجار را سازمان مجاهدین خلق عنوان می‌کند.[۴۶][۴۷] به گزارش منابع مربوط به جمهوری اسلامی، علیرضا رحمانی، مدتی پیش از انفجار (به گفته خود او، ۲۰ ماه قبل) دستگیر شده‌بود اما تا پس از انفجار از این موضوع سخنی نمی‌گفت و پس از انفجار به این نتیجه رسیده است تا موضوع را فاش کند.[۴۸] با این وجود برخی خبرگزاری‌های ایرانی از دستگیری علیرضا رحمانی دقایقی پس از انفجار خبر دادند. او ۴ روز بعد در بازجویی‌ها همدستان خود در این انفجار را لو می‌دهد[۴۹] و روز بعد، بهرام عباسی (عباس‌زاده)، با اتهام قصد بمب‌گذاری در مسجد مکی زاهدان دستگیر می‌شود. او در اعترافاتش از مهدی نحوی نام می‌برد که عامل انفجار حرم امام رضا و طراح حمله به مسجد مکی بوده است. روز بعد، چهره مهدی نحوی در روزنامه‌ها چاپ می‌شود و از مردم خواسته می‌شود تا هر اطلاعاتی که کمک به دستگیری او کند را به ستاد خبری وزارت اطلاعات اعلام کنند.[۵۰][۵۱] انتشار عکس او، سبب تماس خانواده نحوی با وزارت اطلاعات می‌شود.[۵۲] ۲۴ روز بعد، خبر دستگیری مهدی نحوی منتشر شد.[۵۳] او در حین دستگیری به شدت زخمی شده‌بود.[۵۴] فیلمی کوتاه از اعتراف مهدی نحوی بر روی تخت بیمارستان پخش می‌شود که می‌گوید: «به دستور سازمان مجاهدین خلق بود و من هیچ حرفی برای گفتن ندارم».[۵۵][۵۶] به گزارش منابع داخلی ایران، نحوی کمی بعد از اعتراف در بیمارستان با توضیح مرگ بر اثر شدت جراحات، می‌میرد. مرگ او خود، باعث ایجاد شائبه‌هایی در اعترافات او شد. به عقیده برخی، این اعترافات و اتهام‌های جمهوری اسلامی نسبت به سازمان مجاهدین خلق، برای جلوگیری از اختلافات مذهبی بین شیعه و سنی صورت می‌گرفت.[۵۷]
به گزارش سایت خبری مجاهدین خلق، دو زن به اتهام همکاری با مجاهدین خلق در بمب‌گذاری در حرم امام رضا دستگیر شدند که در ابتدا به اعدام و پس از آن با تخفیف از اعدام رها شدند.[۵۸] عمادالدین باقی، به نقل از مطبوعات روز ۱۸ تیرماه می‌نویسد، دو زن به نامهای بتول کلاته و مریم شهبازپور به عنوان عاملان بمب‌گذاری در حرم‌های روح‌الله خمینی و فاطمه معصومه دستگیر شدند. سرآخر این دو زن در کنار زن سومی به نام فرحناز انامی (متهم قتل روحانیان مسیحی) جمعاً به ۳۰ سال حبس محکوم شدند.[۵۹] عباس‌زاده نیز در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۷۳ در میدان خیام شهر زاهدان، به صورت علنی اعدام می‌شود.[۶۰] از مجازات و محاکمه علیرضا رحمانی، هیچ خبر دیگری منتشر نشده است.[۶۱] به گزارش باقی، دو ماه بعد از مرگ نحوی در بیمارستان، عده‌ای از اهالی ایرانشهر نیز به اتهام مشارکت در انفجار حرم امام رضا دستگیر می‌شوند. خبر این دستگیری در جایی منتشر نمی‌شود. کمی بعد، ۵ تن دیگر از اهل سنت دستگیر می‌شوند که هر کدام به ۱۲ تا ۱۷ سال زندان محکوم می‌شوند که بعدها با گرفتن تخفیف آزاد شدند.[۶۲]
گروه‌های افراطی سنی
غیر از گروه مجاهدین خلق، گروه‌های تندروی اهل سنت نیز از مظنونان حادثه بودند. در دیدگاه عمومی، تخریب مسجد فیض، از مساجد اهل سنت در مشهد، تخریب شده بود. به گزارش منابع وابسته به جمهوری اسلامی ایران، این مسجد به جهت تبدیل شدن به مکانی برای آموزش وهابی‌ها تخریب شده‌بود و به عقیده برخی جریان‌های سیاسی، این همزمانی تخریب مسجد فیض و انفجار حرم امام رضا، در ارتباط با هم و به عنوان انتقام اهل سنت تداعی می‌شد.[۶۳] روزنامه سلام در فردای حادثه در ستونی به نقل از هفته‌نامه الاوسط لندن، از پذیرش مسئولیت حادثه از جانب یک گروه زیرزمینی سنی خبر داد. در این خبر آمده بود که این گروه، جمهوری اسلامی را به عملیات‌های مشابه تهدید کرده است تا آنها را مجبور به اعطای حقوق برابر به اهل سنت در ایران کند. این پذیرش مسئولیت از جانب ابوبکر الخراسانی، سخنگوی گروه «نهضت اسلامی ایران» مستقر در کویته پاکستان، در تماسی با هفته‌نامه الاوسط صورت گرفت.[۶۴] گروه نهضت اسلامی، غیر از انفجار حرم امام رضا، یک انفجار دیگر در خیابان سعدی تهران را نیز از اقدامات خود دانست.[۶۵] از جانب برخی رسانه‌ها و مسئولین، سپاه صحابه پاکستان از مظنونان حادثه عنوان شدند و اطلاعیه‌ای که بعدها توسط خود سپاه صحابه تکذیب شد، در پذیرش مسئولیت این انفجار منتشر شد.[۶۶]
القاعده دیگر مظنون این حادثه بود.[۶۷] رمزی یوسف به عنوان مرد طراح و سازنده بمب در این حادثه عنوان شده است.[۶۸] از او حتی به عنوان بمب‌گذار این حمله نیز یاد شده است.[۶۹] بعدها در ۲۷ مارس ۱۹۹۵، یک نشریه پاکستانی (روزنامه نیوز)، طی یک مقاله اعلام کرد که جوان ۲۴ سالهای به نام عبدالشکور، از نزدیکان رمزی یوسف از اعضاء القاعده، به انجام این عملیات اعتراف کرده است.[۷۰][۷۱] با وجود این اعتراف، این عملیات در تضاد با سیاست‌های اسامه بن لادن، رهبر گروه القاعده بود. با این وجود او در این طرح از برادرش عبدالمنعم و پدرش کمک گرفت و هر دوی آنان در ایران دستگیر شدند.[۷۲] خبرها حاکی از آن است که رمزی، در محرم همان سال انفجار، سفری به منطقه بلوچستان ایران داشته است.[۷۳] در خرداد ۱۳۸۲ نیز خبرگزاری مهر، انفجار حرم امام رضا را به رمزی یوسف نسبت می‌دهد و به نقل از علی یونسی، وزیر اطلاعات وقت جمهوری اسلامی، از درخواست ایران برای انتقال رمزی یوسف به ایران که در تحت بازداشت ایالات متحده آمریکا بود، خبر می‌دهد. در علت این درخواست آمده است که رمزی یوسف، عامل انفجار در حرم امام رضا بوده است.[۷۴] این احتمال نیز داده شده است که مجاهدین خلق با همکاری القاعده و رمزی یوسف، دست به این اقدام زده باشند.[۷۵][۷۶][۷۷] با وجود آنکه ایران به‌طور رسمی مجاهدین خلق را مسئول این حمله می‌دانست، با انتشار اعتراف‌های عبدالشکور در رسانه‌های پاکستانی، این گمانه زده شد که عبدالشکور، عامل مجاهدین خلق است. این احتمال با وجود تابعیت عراقی برای عبدالشکور، تقویت می‌شد.[۷۸] رمزی یوسف تا سال ۲۰۱۰ میلادی، در زندانی در فلورانس آمریکا، دوره حبس ابد بدون آزادی مشروط خود را می‌گذراند.[۷۹]
باند سعید امامی
در آذر ۱۳۷۸، سازمان قضایی نیروهای مسلح طی اطلاعیه‌ای، این انفجار را به باند سعید امامی، از مسئولان وقت وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران منتسب کرد.[۸۰][۸۱] فرضیه‌ای که این انفجار را به گروه سعید امامی نسبت داده است، بر این اساس فرض شده است که سعید امامی در پی قتل‌های کشیش‌ها، نمی‌توانست یا نمی‌خواست تا عوامل این کشتارها را معرفی کند و برای خریدن زمان برای اجرای سناریو یا برای انحراف افکار عمومی، ماجرای بمب‌گذاری در حرم امام رضا را اجرا کرد. براساس فرضیه دیگری، این گروه از اتفاق پیش‌آمده در حرم امام رضا، استفاده کردند تا علاوه بر انحراف افکار عمومی از قتل‌ها، زمان مورد نیاز را برای فراهم آوردن زمینه برای معرفی قاتلان کشیش‌ها پیدا کرده و برای جلوگیری از جنگ بین شیعه و سنی، انگشت اتهام را در ابتدا به سوی گروه مجاهدین خلق گرفت.[۸۲] این تحلیل نیز مطرح بود که شاید نیروهای سعید امامی، با رخنه در تشکیلات سازمان مجاهدین خلق، عملیاتی‌های مورد پسند خود را در قالب عملیات‌های سازمان مجاهدین خلق تعریف و به نیروهای آنان تزریق می‌کردند.[۸۳] منابعی نیز به اعترافات سعید امامی پرداخته‌اند که در آنها اشاره به دست داشتن او در این انفجار شده است.[۸۴]
واکنش‌ها و پیامدها
علی خامنه‌ای رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران، پس از این حادثه، پیامی را منتشر کرد که در آن، ضمن محکومیت این انفجار، آن را به مردم تسلیت گفت و گروه خاصی را مسئول حادثه معرفی نکرد، اما از عبارت «منافقین کوردل و خائن» استفاده کرد.[۸۵] پس از این رویداد، بیشتر کشورها، این حمله را محکوم کردند و خبرگزاری‌های بسیاری آن را مورد توجه قرار دادند. روزنامه گاردین و روزنامه هرالدتریبون از جمله روزنامه‌هایی بودند که برای این حادثه، تیتر زدند. عبدالمجید تراب زمزمی نیز از واکنش دهندگان به این رویداد بود.[۸۶] شورای خلیفه‌گری کاتولیک و اعضای خلیفه‌گری کاتولیک ایران و همینطور جمعیت آشورایی‌های استان همدان نیز این حادثه را محکوم کردند.[۸۷] روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۷۴، نامهای را از شیخ محمد غزالی منتشر کرد که وی در طی این نامه، ضمن محکومیت این رویداد، آن را از جانب افراد بی‌ایمان خواند که با حمله به مساجد، قصد برهم زدن نظم و اتحاد میان مسلمانان را دارند. او این رویداد را با ویران کردن مسجد بابری در هند به دست بت‌پرستان و تبدیل بزرگترین مسجد الجزایر به دست فرانسوی‌ها به کلیسا و قتل‌عام مسلمانان در آنجا مقایسه کرد در ضمن نامه از سلمان رشدی و رفتارهای او انتقاد کرد.[۸۸]
اکبر گنجی و عمادالدین باقی که تحقیقات زیادی در قتل‌های زنجیره‌ای در ایران داشتند نیز مسئول این انفجار را بخشی از وزارت اطلاعات معرفی کردند و دستگیرشدگان را افرادی بدون ارتباط با این حادثه دانستند که از آنها اعتراف‌گیری شده است.[۸۹] عمادالدین باقی در کتاب تراژدی دموکراسی، این حمله را به باند سعید امامی نسبت می‌دهد و از اجبار کردن زندانی (مهدی نحوی) برای اعتراف به همکاری با مجاهدین خلق برای این بمب‌گذاری خبر می‌دهد.[۹۰] وی پس از بیان تئوری‌های مختلف در این زمینه، یکی از پیامدهای این اتفاق را، ممانعت از فعالیت‌های اخوان المسلمین در ایران می‌داند که خود می‌تواند عاملی برای استقبال عوامل جمهوری اسلامی همچون باند سعید امامی از چنین پیشامدی باشد.[۹۱] در مناظره مصطفی تاج‌زاده و علیرضا زاکانی مربوط به سال ۱۳۹۷ دربارهٔ قتل‌های زنجیره‌ای، تاج‌زاده گفت: «در مورد قتل‌های زنجیره‌ای به آقای خاتمی سناریو دادند عین مشهد؛ گفتند دو نفر منافق را بگویید آنها بودند و از همین اعتراف‌گیری‌هایی که بلدند!» علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت اصلاحات در گفت‌وگو با جماران در تیر ماه ۱۴۰۰ مدعی شد که در دوران وزارتش، پرونده انفجار بمب در حرم امام رضا را بررسی کرده است و متوجه خطاهایی در احکام صادر شده می‌شود. در نتیجه این تحقیقات، او از بازداشتی‌ها دلجویی کرده و به ادعای خود او، جبران کرده است. محسن امین‌زاده، معاون اسبق وزارت خارجه دولت هفتم و هشتم نیز در مصاحبه‌ای، رهبران طالبان و جریان‌های افراطی در افغانستان را عامل اصلی انفجار در حرم امام رضا عنوان کرده است.[۹۲]
در ادبیات و هنر
یازده روز بعد از حادثه، فراخوانی جهانی برای صاحبان قلم در حوزه هنر و اندیشه داده شد تا آثاری در زمینه جاودانه شدن این حادثه، تهیه نمایند.[۹۳] آستان قدس نیز نشریه‌ای ویژه انفجار حرم منتشر کرد. مرکز پژوهش‌های بنیاد هابیلیان نیز در این خصوص تحقیقاتی را منتشر کرده است.[۹۴] شاعرانی چند در خصوص این حادثه شعر سروده‌اند.[۹۵] نمایش «دونه کفترام نذریه» از تئاترهای ساخته شده با موضوع انفجار حرم امام رضا بود که در سال ۱۳۹۴ به روی صحنه رفت.[۹۶] تئاتر پنجره فولاد، به نویسندگی مهدی توسلی و کارگردانی جواد هاشمی، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که در مورد واقعه بمب‌گذاری حرم امام رضاست.[۹۷]
پانویس
ارجاعات
- ↑ «Israel teams with terror group to kill Iran's nuclear scientists», NBC News.
- ↑ «Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine», independent.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۶۲_۱۶۳.
- ↑ علی‌دوست، «بمب‌گذاری حرم مطهر»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City», new york times.
- ↑ «نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم»، عصر ایران.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «خاطرات نخستین آتش‌نشانی که پس از انفجار بمب به حرم رسید»، مشهد چهره.
- ↑ «عاشورای سال ۷۳»، مشهد چهره.
- ↑ «Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine», independent.
- ↑ «نگاهی به حوادث امنیتی ایران»، بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ Harris, Inside Iran, 129.
- ↑ علی‌دوست، «بمب‌گذاری حرم مطهر»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ علی‌دوست، «بمب‌گذاری حرم مطهر»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم»، عصر ایران.
- ↑ «تهدید به بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ علی‌دوست، «بمب‌گذاری حرم مطهر»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ علی‌دوست، «بمب‌گذاری حرم مطهر»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم»، عصر ایران.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «نگاهی به حادثه بمب‌گذاری در حرم»، عصر ایران.
- ↑ «Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City», new york times.
- ↑ علی‌دوست، «بمب‌گذاری حرم مطهر»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City», new york times.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۶.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان»، انصاف‌نیوز.
- ↑ «عاشورای سال ۷۳»، مشهد چهره.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۸۷.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City», new york times.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۶۵ و ۱۶۷.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۳.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۶۶.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۸۷.
- ↑ «Israel teams with terror group to kill Iran's nuclear scientists», NBC News.
- ↑ «Response from the Natonal Council of Resistance of Iran», nbcnews.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۶۷.
- ↑ «Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine», independent.
- ↑ «Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City», new york times.
- ↑ «بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان»، انصاف‌نیوز.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «عاشورای سال ۷۳»، مشهد چهره.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۳_۱۱۴.
- ↑ «عاشورای سال ۷۳»، مشهد چهره.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۴.
- ↑ «عاشورای سال ۷۳»، مشهد چهره.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۴۰.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۸ و ۱۵۸.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۴۷.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۷۰.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۸۵_۱۸۷.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۶۵.
- ↑ «نگاهی به حوادث امنیتی ایران»، بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۳.
- ↑ «Teammates against terror», nbcnews.
- ↑ Warner, U.S. Border Security, 208.
- ↑ Atkins, The 9/11 Encyclopedia, 448.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- ↑ Raman, “SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF”, South Asia Analysis Group.
- ↑ «Ramzi Yousef Bombs Iranian Shrine», historycommons.
- ↑ Raman, “SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF”, South Asia Analysis Group.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «واقعه بعدازظهر عاشورا»، خبرگزاری قدس.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- ↑ «Response from the Natonal Council of Resistance of Iran», nbcnews.
- ↑ Raman, “SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF”, South Asia Analysis Group.
- ↑ Warner, U.S. Border Security, 208.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- ↑ «Response from the Natonal Council of Resistance of Iran», nbcnews.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۶۸.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۷۸.
- ↑ «بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان»، انصاف‌نیوز.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم رضوی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم رضوی»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۱۷.
- ↑ احمدی، شیخ محمد غزالی، ۵۲_۵۴.
- ↑ «بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان»، انصاف‌نیوز.
- ↑ «بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- ↑ باقی، تراژدی دموکراسی، ۲: ۱۹۷_۱۹۸.
- ↑ «بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان»، انصاف‌نیوز.
- ↑ «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی»، شهرآرانیوز.
- ↑ «عاشورای سال ۷۳»، مشهد چهره.
- ↑ علی‌دوست، سخنوران نامی معاصر، ۱۲: ۵۴۱.
- ↑ «۳ روایت از بمب‌گذاری در حرم امام رضا»، عتیق.
- ↑ دهقان، «پروپاگاندایی از ته دل»، کتاب صحنه.
منابع
کتاب و ژورنال
- احمدی، علی (۱۳۸۹). شیخ محمد غزالی. تهران: مجمع تقریب مذاهب اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۶۷-۱۴۸-۰.
- باقی، عمادالدین (۱۳۷۸). تراژدی دموکراسی در ایران. تهران: نشر نی. شابک ۹۶۴-۳۱۲-۴۹۰-۸.
- برقعی، محمدباقر (۱۳۷۳). سخنوران نامی معاصر ایران. قم: نشر حرم.
- دهقان، نیما (۱۳۸۶). «پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)». کتاب صحنه. تهران (۶۱): ۷۵_۷۶ – به واسطهٔ نورمگز.
- علی‌دوست، محمد (۱۳۹۳). «بمب‌گذاری حرم مطهر». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- Atkins, Stephen E (2011). The 9/11 Encyclopedia (به انگلیسی). ABC-CLIO.
- Harris, Mark Edward (2012). Inside Iran (به انگلیسی). Chronicle Books LLC.
- Raman, B. (2002). "SIPAH-E-SAHABA PAKISTAN, LASHKAR-E-JHANGVI, BIN LADEN & RAMZI YOUSEF". South Asia Analysis Group (به انگلیسی).
- Warner, Judith Ann (2010). U.S. Border Security (به انگلیسی). ABC-CLIO.
آنلاین
- انصاف‌نیوز (۱۴۰۰). «بمب‌گذاری حرم امام رضا در کارنامهٔ طالبان». ensafnews.com. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- بی‌بی‌سی فارسی (۱۳۹۱). «موضوع 'تهدید به بمب‌گذاری' در حرم امام رضا بررسی می‌شود». bbc.com. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- خبرگزاری ایکنا (۱۳۹۸). «بمب‌گذاری در حرم رضوی؛ نخستین اقدام مشترک منافقان با وهابیت». iqna.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۸۹). «بمب‌گذاری در حرم امام رضا (ع) توسط وزارت اطلاعات انجام شده بود». news.mojahedin.org. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- شهرآرانیوز (۱۴۰۱). «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی به روایت رسانه‌های آن روزها | روزی که مشهد نینوا شد». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- عتیق (۱۳۹۴). «۳ روایت از بمب‌گذاری در حرم امام رضا (ع)». aghigh.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- قدس‌آنلاین (۱۳۹۸). «واقعه بعدازظهرعاشورا». qudsonline.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- مشهد چهره (۱۴۰۰). «خاطرات نخستین آتش‌نشانی که پس از انفجار بمب به حرم رسید». mashhadchehreh.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- مشهد چهره (۱۴۰۰). «عاشورای سال 73 تلخ‌ترین روز در تقویم حرم مطهر رضوی است». mashhadchehreh.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
- historycommons (۲۰ ژوئن ۱۹۹۴). "Context of 'June 20, 1994: Ramzi Yousef Bombs Iranian Shrine'". historycommons.org (به انگلیسی). Archived from the original on 31 August 2020. Retrieved 27 February 2023.
- independent (۲۰ ژوئن ۱۹۹۴). "Bomb kills 25 and injures 70 at Iran's holiest shrine". independent.co.uk (به انگلیسی). Retrieved 27 February 2023.
- nbcnews (۱۱ فوریه ۲۰۱۲). "Response from the Natonal Council of Resistance of Iran". nbcnews.com (به انگلیسی). Retrieved 27 February 2023.
- nbcnews (۵ ژانویه ۲۰۰۴). "Teammates against terror?". nbcnews.com (به انگلیسی). Retrieved 27 February 2023.
- new york times (۲۱ ژوئن ۱۹۹۴). "Bomb Kills 25 At Holy Place In Iranian City". nbcnews.com (به انگلیسی). Retrieved 27 February 2023.
- NBC News (۹ فوریه ۲۰۱۲). "Israel teams with terror group to kill Iran's nuclear scientists, U.S. officials tell NBC News". nbcnews.com (به انگلیسی). Retrieved 27 February 2023.