به توپ بستن حرم امام رضا: تفاوت میان نسخه‌ها
(فعلا) |
|||
| (۱۴ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات حمله به غیرنظامی|عنوان=حمله قوای روس به حرم امام رضا|زیرنویس=عکسی از گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله توب و تخریب کتیبه‌های طلایی آن|تاریخ=۹ اسفند ۱۲۹۱ خورشیدی{{سخ}}۱۰ ربیع‌الاول ۱۳۳۰ قمری{{سخ}}۲۹ فوریه ۱۹۱۲|زمان=ساعت ۱۵ روز شنبه|زمان آغاز=روز ۱۰ ربیع‌الاول|زمان پایان=روز ۱۳ ربیع‌الاول|منطقه زمانی=تهران|هدف=اخراج متحصنین حاضر در حرم امام رضا|نوع=هجوم و بمباران|سلاح‌ها=توپ‌های مسلسل و شرپنل|تلفات=۵۰ الی ۸۰۰ نفر|زخمی‌ها=بیشتر از ۳۰ نفر|قربانیان=زائران حرم امام رضا و آشوب‌گران متحصن در حرم امام رضا|مرتکبان=قوای نظامی روس|تصویر=Imam Reza shrine after the Russian bombing2.jpg}} | |||
'''بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس''' در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۳۳۰ ه.ق رخ داد. روسها به بهانه سرکوب شورش‌های مشهد، [[مسجد گوهرشاد]] و [[حرم امام رضا]] را به توپ بستند. در این واقعه حدود ۵۰ تا ۵۵۰ نفر کشته و خسارات بسیاری به حرم وارد شد. منابع از غارت اموال حرم توسط روسها خبر داده‌اند. | |||
بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس | |||
این هجوم که به بهانه سرکوب آشوب‌گران متحصن در حرم امام رضا صورت گرفت، به عقیده بسیاری از پژوهشگران، توطئه روسها برای ایجاد ناامنی در [[مشهد]] و اعلام بی‌کفایتی حکومت مرکزی ایران بود. طی این حمله، نیروهای روس حرم را از اطراف مختلف محاصره کردند و به سمت حرم و گنبد گلوله توپ شلیک کردند. توپ‌ها پس از اصابت به اماکن مختلف حرم، باعث کشته و زخمی شدن زائران شد. کمی بعد، قوای روس به داخل صحن‌ها ورود کردند و با توپ درب [[صحن آزادی|صحن جدید]] را شکسته و از داخل شبکه‌های [[پنجره فولاد]] [[صحن عتیق]]، زائران در کنار ضریح را به گلوله بستند. پس از هجوم، به مدت ۴ روز حرم در دست قوای روس بود و جمع زیادی در روز اول، در حرم دستگیر شده بودند. | |||
این رویداد، در فرهنگ عمومی ایرانیان، بزرگ جلوه کرد و به عنوان یک فاجعه دینی تلقی می‌شد. اشعار بسیاری در تقبیح این عمل سروده شد و تحقیق‌های متعددی در اینباره نوشته شده است. پس از هجوم، متولی حرم و حاکم خراسان، به کمک نیکوکاران، اقدام به تعمیر خرابی‌های به بار آمده کردند. میزان خسارت‌های این هجوم به حرم، به طور مختلف گزارش شده است. | |||
== | == پیش‌زمینه تاریخی == | ||
در | === پیشنه حملات به حرم امام رضا === | ||
[[حرم امام رضا]]، بارها مورد هجوم و حمله قرار گرفته است. قدیمی‌ترین حمله‌ها به این مکان، در سال ۵۴۸ ه.ق توسط ترکان غز صورت گرفت. آنان به مشهد و طوس حمله کردند و در طی آن عالمان شهر را کشته و شهر را به آتش کشیدند. در همین حمله به حرم نیز آسیب‌هایی وارد شد که بعدها توسط [[سلطان سنجر]] مرمت شد. پس از آن، در سال ۶۱۸ ه.ق [[مغولان و حکومت ایلخانی در ایران|مغول‌ها]] به طوس حمله کردند و در پی حمله آنان نیز حرم دچار غارت و تخریب شد، اما به بنای اصلی صدمه وارد نشد.<ref>{{پک|زنگنه|۱۳۷|ک=مشکوة|ف=حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن}}</ref> به گزارش [[پطروشفسکی]]، حرم در سال ۶۱۸ به دست [[مغولان]] تخریب شد. بعدها [[اولجایتو]] که مذهب [[شیعه]] پذیرفته بود، این حرم را بنا کرد.<ref>{{پک|پطروشفسکی|۱۳۴۸|ک=اسلام در ایران|ص=۲۱۷}}</ref> در سال ۹۹۷ ه.ق و مصادف با دومین سال سلطنت [[شاه عباس اول صفوی]]، مشهد مورد هجوم ازبکان قرار گرفت و در پی مقاومت مردم مشهد، [[عبدالله خان ازبک]] دستور قتل‌عام مردم مشهد را صادر کرد. مردمی که به حرم نیز پناهنده بودند در پی این حمله کشته شدند. سال بعد نیز [[عبدالمومن خان]] مجدد به مشهد حمله کرد و تمام سادات، عالمان و خادمانی که به حرم پناهنده بودند قتل‌عام کرد و جوی خون در حرم جاری کرد. پس از آن عبدالمومن خان دستور غارت حرم را داد و زنان و کودکان در حرم را به اسارت گرفت. در پی این حمله بود که شاه عباس به سال ۱۰۱۰ ه.ق پیاده به قصد [[زیارت]] حرم امام رضا به مشهد آمد و دستور بازسازی حرم را صادر کرد.<ref>{{پک|زنگنه|۱۳۷|ک=مشکوة|ف=حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن}}</ref> در دوره [[محمدشاه]] نیز [[حسنخان سالار|حسنخان]] مشهور به سالار به حکومت خراسان منصوب شد و علیه حکومت مرکزی شورید. او برای تأمین هزینه‌ها سپاهیان خود، به اموال حرم دستبرد زد.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> این واقعه در سال ۱۲۳۶ رخ داد. حسنخان دستور داد تا طلاهای حرم را جمع کرده، ذوب نمایند و به نامش سکه ضرب کنند. او حرم را غارت کرد و چندی بعد پس از سرکوب قیامش، به سال ۱۲۶۸ مجدد درب‌های حرم با طلای ضخیم پوشش یافت. در دوره [[سلسله پهلوی|پهلوی]]، [[کشتار مسجد گوهرشاد|ماجرای مسجد گوهرشاد]] شکل گرفت؛ پس از حضور جمعی از معترضان به تصمیمات حکومتی در حرم و [[مسجد گوهرشاد]]، به سال ۱۳۱۴ ه.ش جمعی از معترضان از جانب قزاق‌ها مورد حمله قرار گرفتند و بر اثر تیراندازی صورت گرفته در مسجد گوهرشاد، بین دو تا پنج هزار نفر کشته شدند. گزارش‌ها از دستگیری ۱۵۰۰ نفر می‌دهد. در ایام پایانی حکومت پهلوی نیز مسئله تیراندازی مأموران ساواک به چند فراری در آبان ۱۳۵۷ رخ داد که بر اثر آن چند گلوله به [[توحیدخانه]] و دیواره‌های کفشداری [[گنبد اللهوردیخان]] اصابت کرد و مأموران در حرم گاز اشک‌آور شلیک کردند. در دوره [[جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] نیز به سال ۱۳۷۳ ه.ش بمبی در حرم منفجر شد که بر اثر آن، ۲۷ نفر کشته و ۲۹۰ نفر مجروح شدند.<ref>{{پک|زنگنه|۱۳۷|ک=مشکوة|ف=حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن}}</ref> | |||
==پیامدها== | === شرایط سیاسی پیش از حمله === | ||
روسها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار | در سال ۱۳۲۹ ه. ق، [[محمدعلیشاه]] به منظور اعاده سلطنت، از مرزهای شمالی وارد [[استرآباد]] شد، اما از قوای دولتی شکست خورد. پس از این شکست، اموال [[شعاع‌السلطنه]] و [[سالارالدوله]] که از حامیان محمدعلیشاه بودند، توسط مجلس، مصادره شد. همین امر سبب شد تا روس و انگلیس، منافع خود را در خطر دیده و از ایران درخواست برکناری مورگان شوستر آمریکایی را بخواهند. مورگان در آن دوره، مسئول امور مالی و خزانه‌داری ایران بود. روسها با این بهانه که شعاع‌السلطنه، به بانک استقراضی روس، بدهکار است، خواهان لغو این حکم شد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> | ||
از سوی دیگر، روسها که طی قرارداد ۱۹۰۷ میلادی، بر نواحی شمالی ایران تسلط داشتند، تعدادی از نیروهای نظامی خود را در منطقه‌های شمالی ایران از جمله خراسان، مستقر کردند. اقدام روسها سبب شد تا اعتراض‌های مردمی بالا بگیرد. کنسولگری روسیه در مشهد با مدیریت دابیژا، به علت در خطر دیدن منافع روس در این منطقه، خواهان حضور تعدادی از نیروهای روس در مشهد شد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> با ارسال تگرافی از جانب سرکنسول‌گری روسیه در مشهد به فرماندار ترکستان مبنی بر اعلام همبستگی و جهاد مردم [[مشهد]]؛<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> در محرم ۱۳۳۰، قشون روس با ادعای حفظ اتباع خود، با توپخانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شدند. رکن‌الدوله، فرماندار وقت خراسان نیز از آنان پذیرایی و شرایط اقامتشان را فراهم کرد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> حضور نفرات بالای سپاه روس که به مشهد وارد شده بود، اعتراض بسیاری را در پی‌داشت و گروه‌های مختلفی از طریق تلگراف، به این موضوع واکنش نشان‌دادند، تا جایی که کنسولگری روس مجبور به توضیح شد که این حجم از سربازان برای حفظ مردم و امنیت به شهر وارد شده‌اند و هدف دیگری در کار نیست.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
دابیژا در حمایت از محمدعلیشاه، گروهی را اجیر کرد و آنان را بر ضد [[مشروطه]] شوراند. همین امر سبب شد تا [[یوسف‌خان هراتی]]، سرکده اوباش و [[طالب الحق|محمد یزدی]] معروف به طالب الحق، به حمایت از محمدعلیشاه و نفی مشروطه، در نقاط مختلف شهر، اجتماعاتی را برپا کنند. این آشوب‌ها به جهت بی‌توجهی والی خراسان و [[تولیت آستان قدس رضوی|تولیت]] وقت حرم امام رضا، به «فتنه‌ای عظیم» تبدیل شد. با گسترش اعتراضات و آشوب‌ها، جمعیت به حرم وارد شدند و مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب، محل حضور جمعیت معترض به مشروطه شد. صحن‌های آزادی به تصرف نیروهای یوسف‌خان هراتی درآمد و صحن انقلاب و مسجد گوهرشاد به دست طالب الحق و علی‌اکبرخان نوقانی بود. در ۱۷ ربیع‌الاول نیز محمد قوش‌آبادی، از دیگر اشرار مشهد، شبانه خود را وارد حرم کرد و به یوسف‌خان پیوست. با این اقدامات، امنیت شهر به کلی به هم ریخته بود و نیروهای روس نیز در تمام نقاط شهر مستقر شده بودند.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref><ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> روسها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
در روز چهارم ربیع‌الثانی، افراد یوسف‌خان، رئیس کمیسری نوغان را به قتل رساندند. بعدازظهر همان روز نیز به کمیسری‌های پایین‌خیابان و عیدگاه و سرشور حمله کردند و جمع دیگری کشته شدند. با وقوع این حوادث، جمعی از کنسولگری روس تقاضای اجرای امنیت کردند. کنسول روس، با احضار والی خراسان، از او تقاضای ایجاد امنیت کرد، اما والی، استعفا نمود. پس از استعفای او، ردکو، فرمانده قشون روس، مأمور انتظامات شهر مشهد شد. ۲ روز بعد، ردکو، تمام قوای نظمیه را خلع سلاح کرد و اداره کامل شهر را به دست گرفت. ردکو، در هشتم ربیع‌الثانی، طی اعلامیه به متحصنین، ۴۸ ساعت فرصت داد تا متفرق شوند، اما [[تحصن]] شکسته نشد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> | |||
== شرح واقعه == | |||
[[پرونده:Painting-of-the-bombing-of-Imam-Reza-shrine-by-Russian-forces.jpg|بندانگشتی|نقاشی میرزا محمدطاهر مشرف رضوی ([[مصنع‌التولیه]]) از ماجرای هجوم روسها به حرم. در این نقاشی که ۶۰ روز بعد از واقعه هجوم کشیده شده است و روایتگر حضور سربازان روس در صحن انقلاب اسلامی است. در این تصویر کشتگان، گنبد آسیب‌دیده، اسیران، حضور اسبان و ادات نظامی در صحن و دیواره‌های آسیب‌دیده نمایان است. نقاش این اثر، به اتهام کشیدن این نقاشی دستگیر شد و نقاشی‌های تکثیر شده در سطح شهر، جمع‌آوری شدند.]] | |||
بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری مصادف با ۹ اسفند ۱۲۹۰ خورشیدی رخ داد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref><ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> ساعت این گلوله‌باران، سه بعدازظهر روز شنبه، دهم ربیع‌الاول عنوان شده است.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> | |||
با عدم شکست تحصن حاضرین در حرم امام رضا، در دهم ربیع‌الثانی و پایان ۴۸ ساعت مهلت ردکو، فرمانده قشون روس و فرماندار مشهد، روسها که در مکان‌های از پیش تعیین شده مستقر بودند، حرم امام رضا را به توپ بستند.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> یکی از شاهدان ماجرا، آرایش روسها را چنین ترسیم کرده است: «چهار اراده توپ مسلسل در پشت‌بام بانک خودشان (روسها) که پنجاه قدم از مسجد گوهرشاد فاصله داشت، سه عراده توپ مسلسل در پشت‌بام مدرسه سلیمان‌خان، چهار عراده توپ مسلسل در پشت‌بام کاروانسرای ملک، چهار عراده توپ چهارتیره و پنج‌تیره در پشت‌بام نظمیه، سه عراده توپ شرپنل در میدان ارگ، سه عراده توپ شرپنل در گل‌ختمی، دو عراده توپ شرپنل بزرگ در دامنه سنگی غربی، چند عراده توپ مسلسل در پشت‌بام کاروانسرای حاجی الله‌وردی، دو عراده توپ شرپنل در اراضی متصل شرقی شهر، دو عراده توپ شرپنل در اراضی محراب‌خان شمالی شهر و تعداد بسیاری دیگر توپ در نقاط مختلف…»<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> روسها قصد داشتند تا با گلوله‌باران گنبد حرم امام رضا، سبب متفرق کردن متحصنان را فراهم آورند و برای این منظور، گنبد از جهت‌های مختلف، هدف توپ قرار گرفت.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
زمان آغاز حمله، دو ساعت و نیم به غروب بود و تا نیم ساعت از شب رفته، ادامه داشت. روسها توانستند مسجد جامع گوهرشاد را از جنوب و صحن کهنه (صحن انقلاب کنونی) را از شمال تصرف کنند و در نهایت به داخل روضه وارد شوند. در طی این تصرف‌هاف زائران و مردمان بسیاری کشته شدند و در نهایت با فریادهای امان‌خواهی مردم، شلیک‌ها متوقف شد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> به گزارش یکی از شاهدان، نیم ساعت از نیمه‌شب که گذشته بود، قزاق‌های روس به داخل صحن عتیق وارد شدند و از مقابل پنجره فولاد، افراد در گرداگرد ضریح را به گلوله بستند. پس از ورود به روضه، از ضریح بالا رفته و جواهر روضه را غارت کردند و پس از آن بازارهای یورش بردند و مغازه‌هایی نیز غارت شدند. درب صحن جدید که بسته شده‌بود نیز با توپ شکسته شد و حجرات در مدرسه‌های اطراف حرم نیز مورد غارت قرار گرفت.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> | |||
اسیران این حادثه، در صحن کهنه جمع شدند و دستور جمع‌آوری کشتگان داده شد. حرم به مدت چهار روز در تصرف قشون روس بود. در روز چهارم، متولی حرم احضار شد و از او دستخطی مبنی بر کاسته نشدن چیزی از حرم گرفتند.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> روسها در مدت حضور در حرم، اسب‌ها و ادوات نظامی خود را در صحن‌ها نگهداری می‌کردند و در همان مکان، [[مشروب]] می‌خوردند.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
فردای آن روز، اسیران آزاد شدند و طی اطلاعیه‌ای که در شهر منتشر شد، روسها قصد برقرای امنیت و سرکوب آشوب‌گران را داشتند. سرآخر در ۱۲ ربیع‌الثانی، اجازه دفن کشتگان صادر شد. از میان سران شورشیان، تنها محمد طالب‌الحق دستگیر شد و باقی آنان متواری شدند.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> بنابر ادعای برخی منابع، سران آشوبگری که مورد حمایت روسها بودند، از تاریکی شب استفاده کرده و از دروازه‌ای که در تصرف قشون روس بود، گریختند.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
== خسارات و تلفات == | |||
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing.jpg|بندانگشتی|گلدسته حرم پس از اصابت گلوله‌های توپ‌های روسی]]تعداد کشتگان این حادثه را تا ۸۰۰ نفر نیز ذکر کرده‌اند، اما قول مشهور، ۶۰ الی ۷۰ نفر است.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> یکی از شاهدان عینی ماجرا، تعداد کشتگان را به قدری زیاد گزارش می‌کند که پس از دو روز جمع‌آوری اجساد، هنوز جسد ۲۰۰ نفر در جای‌جای حرم رها مانده بود.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> وزارت امور خارجه ایران در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد. در تلگراف سرکشیک آستان نیز تعداد کشتگان ۵۰ نفر و تعداد مجروحان ۳۱ نفر و تعداد اسیران ۲۳ نفر عنوان شده است.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرم شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و [[ملاهاشم خراسانی]] ۱۸ عدد گزارش کرده است. در آخرین تلگرافی که از جانب سرکشیک آستان به تهران ارسال شده است، عنوان می‌شود که پس از تحقیقات بسیار، ۴۵۰ گلوله توپ و ۸۶ تیر شلیک شده که نوزده عدد از آنها به گنبد اصابت کرده است. سردر ایوان ساعت و سردر ایوان آزادی نیز دچار خرابی شده بود. علاوه بر آسیب ناشی از شلیک توپ‌ها، تعدادی از درهای حجره‌های هر صحن نیز شکسته شدند.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
بسیاری از اموال نفیس و کتاب‌های کتابخانه، مفقود شد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> به گزارش [[عین السلطنه|عین السلطنه،]] روسها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند و یکی از گلدسته‌های حرم به وسیله توپ تخریب شد. سایکس گزارش می‌کند که اموال بسیاری از خزانه حرم توسط روسها به بانک روسیه منتقل شد و برخی از آنها به ایران بازپس داده شد. متولی‌باشی حرم، میزان خسارت وارده را در تلگرافی به تهران ۴۸ هزارتومن برآورد کرده است و برخی از خسارات را غیرقابل جبران توصیف می‌کند، اما همو، این خسارت را برای روسها ۱۰ هزارتومان اعلام کرده است. این تفاوت سبب تحقیق تهران از متولی‌باشی شد. چنین تحلیل شده است که وی، توسط روسها تحت فشار قرار گرفته بود. در تاریخ ۲۳ جمادی‌الثانی همان سال، وزارت خارجه اموال مفقوده از حرم را چنین لیست کرده است: «جعبه نقره، زنجیرهای نقره، درهای صحنین، طوق بالای ضریح با بیست و هفت عدد جواهر شامل یک قطعه زمرد، جیقه منقوش و بعضی از چراغدان‌ها». در تلگراف کارگزاری مشهد به تهران نیز میزان خسارت بیشتر از ۴۸ هزارتومان عنوان شده و از نارضایتی روسها از این مبلغ خبر می‌دهد. در این تلگراف آمده که روسها در بازدید خود از حرم، میزان خسارت را ۱۲ هزارتومان می‌دانند.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
== پیامدها == | |||
روسها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده است. با این وجود، حکومت ایران برای جلوگیری از تشویش اذهان عمومی و نگرانی از بروز جنبش‌های اجتماعی، از بیان جزئیات حادثه در مطبوعات جلویگری کرد. در مقابل در مطبوعات خارجه به این واقعه با جزئیات پرداخته شده بود.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
روسها تا مدت‌ها پس از حادثه، با اسب و به صورت پیاده در صحن‌های حرم و مساجد عبور می‌کردند و فرمانده روسی، طی اعلامیه اعلام کرده بود تا حدود بست توسط تهران مشخص نشود، غیر از صحن‌ها، روسها می‌توانند در همه جا حاضر باشند. سرآخر با گفتگوهای تهران با سران روس، نامه‌ای برای روس‌های ساکن در مشهد فرستاده شد تا در حفظ رسوم بست و ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به حرم، خلافی صورت نگیرد. با این وجود کنسولگری روس، تنها صحن‌ها و مساجد را جزئی از بست به حساب می‌آورد و بازار و اطراف حرم، احکام بست و سنت مسلمانان اجرا نمی‌شد.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
برخی پژوهشگران از نقش مزورانه انگلیسی‌ها در این حادثه سخن گفته‌اند و تمام منابع از نقش دولت روس و ارتباط با آشوب‌گران یاد کرده‌اند.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> به عقیده رسول جعفریان، این رویداد از دو منشأ منازعات روس و انگلیس، رویدادهای مربوط به مشروطه ریشه گرفته است.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> بعدها با شِکوِه یوسف هراتی به سفارت بریتانیا در خصوص حق‌ناشناسی کنسولگری روس در موضوع آشوب مشهد، دست داشتن روسها در این آشوب فاش شد و سرآخر منجر شد تا یوسف هراتی توسط عوامل حکومتی و با تشویق روسها، کشته شود. طالب الحق نیز بعدها در کربلا توسط عثمانی‌ها دستگیر و به جرم همکاری و جاسوسی برای روسها، اعدام شد. بر اساس تحلیل‌ها، روسها با هدف بیان ضعف حکومت مرکزی در تأمین امنیت، به چنین اقدامی دست‌زدند.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> | |||
پس از به بارآمدن خرابی‌ها، میرزا نیرالدوله، والی خراسان، با کمک نیکوکاران، اقدام به رفع خرابی‌ها کرد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۴–۷۶}}</ref><ref>{{پک|سجادی|۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=آستان قدس رضوی}}</ref> در کتیبه این واقعه، از کمک‌های [[مرتضی‌قلی‌خان نائینی]]، متولی وقت حرم، برای بازسازی یاد شده است.<ref>{{پک|1=جلالی|2=۱۳۹۱|ک=مشکوة|ف=سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا}}</ref> با وجود مرمت‌ها، اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلوله‌ها قابل رویت است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۴–۷۶}}</ref> | |||
=== در فرهنگ، هنر، ادبیات و رسانه === | |||
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing3.jpg|بندانگشتی|گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله‌های توپ‌های روسی]] | |||
در منابع نزدیک به واقعه، از این عبارت با عنوان‌های «فتنه کبری» و «آشوب آخرالزمان» و «عاشورای ثانی» یاد کرده‌اند.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> این واقعه تأثیر عمیقی بر روح، فکر و جان ایرانیان مسلمان گذاشت و تا دست کم ۲۰ سال بعد از واقعه، مردم از این واقعه با عنوان فاجعه‌ای دینی یاد و یادش را با سرودن اشعار و برگزاری مراسم سینه‌زنی و مراسم‌های نوحه‌خوانی حفظ می‌کردند.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> پس از این واقعه، سنگی حجاری شد و رویدادها و عوامل و افراد درگیر در این واقعه یا پس از آن را به صورت شعر، دربر گرفت تا بر دیوار حرم امام رضا نصب گردد. این سنگ عرض ۷۵ و طول ۱۴۶ سانتی‌متر دارد و در سال ۱۳۳۰ حجاری شده است. خط آن نستعلیق، کاتب آن [[غلامحسین کیمیاقلم]] و شاعر شعر آن [[هاشم هاشم‌نسب]] است.<ref>{{پک|1=جلالی|2=۱۳۹۱|ک=مشکوة|ف=سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا}}</ref> | |||
اشعار بسیاری با موضوع این واقعه سروده شده است که در چند شماره از نشریه ''حبل‌المتین'' به چاپ رسیده است. [[ملک‌الشعراء بهار]] از جمله شاعرانی است که چندبندی را در این واقعه سروده است که به نام ''مصائب رضویه'' مشهور شد.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> دو قصیده ''شکوائیه'' و ''تشکریه''، نیز دو قصیده تاریخی در این زمینه هستند که توسط جلال‌الدین محمد شیرازی ملقب به جلال‌المحققین سروده شده است. قصیده اول در شکایت از واقعه حرم امام رضا بود و در آن خطاب به [[حجت بن الحسن]] از انتقام این رویداد سخن گفته شده است. در قصیده دوم که بعدها سروده شده است، تشکر از بابت انتقامی است که از نظر شاعر، توسط حجت بن الحسن گرفته شده است. منظور از انتقام در این شعر، بروز [[جنگ جهانی اول|جنگ جهانی]] بوده است. این دو قصیده به زبان عربی و توامان با ترجمه فارسی منتشر شده است.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۹۶|ک=مقالات و رسالات تاریخی|ف=دو قصیده در واقعه حمله روسها به حرم امام رضا}}</ref> [[نسیم شمال]] در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعری با مطلع «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:<ref>{{پک|خیری|اکبری|۱۳۹۵|ف=مهدویت در اشعار مشروطه|ک=عصر آدینه}}</ref> | |||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۲۴: | خط ۶۰: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
==کتاب‌شناسی== | == کتاب‌شناسی == | ||
[[رسول جعفریان]] در مقاله ''سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا'' به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران | [[رسول جعفریان]] در مقاله ''سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا'' به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته است. [[ابراهیم زنگنه]] نیز در مقاله ''حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن''، به بررسی تاریخچه حرم از [[دیلمیان]] تا به امروز پرداخته است. مقاله دیگر در اینباره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله ''بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری''. مقاله ''سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا'' دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده است. عکس‌هایی که سایکس از گنبد و باقی ابنیه حرم که با گلوله‌های توپ دچار آسیب شده‌اند، هم‌اکنون موجود است.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهشنامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> نشریه دیگری که با موضوع این واقعه در [[کرمان]] چاپ شده است، ''مصیبت‌نامه'' نام دارد که در سال ۱۳۴۶، یعنی ۱۶ سال پس از واقعه بمباران حرم، منتشر شده است. در نشریه ''حبل‌المتین'' نیز گزارش‌هایی از این رویداد به چاپ رسیده است.<ref>{{پک|1=جعفریان|2=۱۳۸۸|ک=پیام بهارستان|ف=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس}}</ref> | ||
== برای مطالعهٔ بیشتر == | |||
* [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/53084/کتاب-شناسی-و-نقد-مصیبت-نامه-سندی-ادبی-از-حمله-روسها-به-حرم-امام-رضا-علیه-السلام?q=روس%20حرم%20امام%20رضا&score=16.0&rownumber=10 اشعار موسوم به مصیبت‌نامه در وصف ماجرای هجوم به حرم امام رضا] (انتشار یافته در نشریه مشکات) | |||
== پانویس == | |||
=== ارجاعات === | |||
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}} | |||
=== منابع === | |||
{{آغاز پانویس|35em}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری|سال=۱۳۴۸|نام=ایلیاپاولویچ|نام خانوادگی=پطروشفسکی|ناشر=شرکت کتاب|مکان=تهران|مترجم=کریم کشاورز}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|عنوان=حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس، شامل گزارش‌های خبری مربوط به واقعه حمله روسها به حرم امام رضا علیه السلام در دهم ربیع الثانی ۱۳۳۰|ژورنال=پیام بهارستان|مکان=تهران|شماره=۶|تاریخ=۱۳۸۸|صفحه=۱۵_۴۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1435630|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|عنوان=دو قصیده در واقعه حمله روسها به حرم امام رضا (ع)|ژورنال=مقالات و رسالات تاریخی|مکان=تهران|شماره=۴|تاریخ=۱۳۹۶|صفحه=۲۶۵_۲۸۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1380970|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=جلالی|نام=میثم|عنوان=سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا علیه السلام|ژورنال=مشکوة|مکان=مشهد|شماره=۱۱۷|تاریخ=۱۳۹۱|صفحه=۱۳۱_۱۳۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/958088|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=خیری|نام=ملیحه|نام خانوادگی2=اکبری|نام2=منوچهر|عنوان=مهدویت در اشعار دوره مشروطه|ژورنال=عصر آدینه|مکان=قم|شماره=۱۸|تاریخ=۱۳۹۵|صفحه=۳۵_۶۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1233983|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=سجادی|نام=صادق|پیوند نویسنده=|مقاله=آستان قدس رضوی|دانشنامه=[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|سال=۱۳۶۷|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=https://www.cgie.org.ir/fa/article/237430/آستان-قدس-رضوی|کوشش=موسوی بجنوری، محمدکاظم|شابک=۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷|شابک نادرست=بله}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=سوهانیان حقیقی|نام=محمد|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=توپ‌بندی حرم|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=سیدبنکدار|نام۱=مسعود|تاریخ=۱۳۹۵|عنوان=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم مطهر امام رضا در سال ۱۳۳۰ ق/۱۹۱۲ م بر اساس اسناد نویافته|پیوند=http://ensani.ir/file/download/article/1599994232-10297-1-143.pdf|ژورنال=پژوهشنامه تاریخ اسلام|شماره=۲۳|صفحات=۸۷_۱۰۹|نام۲=شهرزاد|نام خانوادگی۲=محمدی‌آیین}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|شماره=۵۷ و ۵۶|نام=ابراهیم|نام خانوادگی=زنگنه|توسط=[[نورمگز]]|عنوان=حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن|صفحه=۱۶۵–۱۸۸|تاریخ=۱۳۷|ژورنال=مشکوة|مکان=مشهد|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/53008/|دسترسی پیوند=آبونمان}} | |||
* {{یادکرد کتاب|عنوان=حرم رضوی به روایت تاریخ|سال=۱۳۹۴|نام=بزرگ|نام خانوادگی=عالم‌زاده|ناشر=به نشر|شابک=9879640222706|مکان=مشهد|شابک نادرست=بله}} | |||
{{پایان پانویس}} | |||
{{حرم امام رضا}} | |||
{{ | {{آستان قدس رضوی}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=خیر|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=خیر|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده:۱۳۳۰ (قمری)]] | [[رده:۱۳۳۰ (قمری)]] | ||
| خط ۳۴: | خط ۹۲: | ||
[[رده:حرم امام رضا]] | [[رده:حرم امام رضا]] | ||
[[رده:حملات در ایران]] | [[رده:حملات در ایران]] | ||
[[رده:کشتار فراقانونی]] | [[رده:کشتار فراقانونی]] | ||
[[رده:مداخله نظامی]] | [[رده:مداخله نظامی]] | ||
[[رده: | [[رده:۱۹۱۲ (میلادی)]] | ||
[[رده:۱۲۹۱]] | |||
[[رده:حمله‌ها به نیایشگاه‌ها]] | |||
[[رده:حملات به ساختمان‌ها و سازه‌ها در ایران]] | |||
[[رده:حمله به حرم‌ها]] | |||
[[رده:بمب‌گذاری‌ها در اماکن مذهبی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۲۰:۰۹
| حمله قوای روس به حرم امام رضا | |
|---|---|
 عکسی از گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله توب و تخریب کتیبه‌های طلایی آن | |
| تاریخ | ۹ اسفند ۱۲۹۱ خورشیدی ۱۰ ربیع‌الاول ۱۳۳۰ قمری ۲۹ فوریه ۱۹۱۲ ساعت ۱۵ روز شنبه روز ۱۰ ربیع‌الاول – روز ۱۳ ربیع‌الاول (تهران) |
| هدف | اخراج متحصنین حاضر در حرم امام رضا |
گونه حمله | هجوم و بمباران |
| اسلحه | توپ‌های مسلسل و شرپنل |
| کشته‌ها | ۵۰ الی ۸۰۰ نفر |
| زخمی‌ها | بیشتر از ۳۰ نفر |
| قربانی‌ها | زائران حرم امام رضا و آشوب‌گران متحصن در حرم امام رضا |
| مرتکبان | قوای نظامی روس |
بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۳۳۰ ه.ق رخ داد. روسها به بهانه سرکوب شورش‌های مشهد، مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا را به توپ بستند. در این واقعه حدود ۵۰ تا ۵۵۰ نفر کشته و خسارات بسیاری به حرم وارد شد. منابع از غارت اموال حرم توسط روسها خبر داده‌اند.
این هجوم که به بهانه سرکوب آشوب‌گران متحصن در حرم امام رضا صورت گرفت، به عقیده بسیاری از پژوهشگران، توطئه روسها برای ایجاد ناامنی در مشهد و اعلام بی‌کفایتی حکومت مرکزی ایران بود. طی این حمله، نیروهای روس حرم را از اطراف مختلف محاصره کردند و به سمت حرم و گنبد گلوله توپ شلیک کردند. توپ‌ها پس از اصابت به اماکن مختلف حرم، باعث کشته و زخمی شدن زائران شد. کمی بعد، قوای روس به داخل صحن‌ها ورود کردند و با توپ درب صحن جدید را شکسته و از داخل شبکه‌های پنجره فولاد صحن عتیق، زائران در کنار ضریح را به گلوله بستند. پس از هجوم، به مدت ۴ روز حرم در دست قوای روس بود و جمع زیادی در روز اول، در حرم دستگیر شده بودند.
این رویداد، در فرهنگ عمومی ایرانیان، بزرگ جلوه کرد و به عنوان یک فاجعه دینی تلقی می‌شد. اشعار بسیاری در تقبیح این عمل سروده شد و تحقیق‌های متعددی در اینباره نوشته شده است. پس از هجوم، متولی حرم و حاکم خراسان، به کمک نیکوکاران، اقدام به تعمیر خرابی‌های به بار آمده کردند. میزان خسارت‌های این هجوم به حرم، به طور مختلف گزارش شده است.
پیش‌زمینه تاریخی
پیشنه حملات به حرم امام رضا
حرم امام رضا، بارها مورد هجوم و حمله قرار گرفته است. قدیمی‌ترین حمله‌ها به این مکان، در سال ۵۴۸ ه.ق توسط ترکان غز صورت گرفت. آنان به مشهد و طوس حمله کردند و در طی آن عالمان شهر را کشته و شهر را به آتش کشیدند. در همین حمله به حرم نیز آسیب‌هایی وارد شد که بعدها توسط سلطان سنجر مرمت شد. پس از آن، در سال ۶۱۸ ه.ق مغول‌ها به طوس حمله کردند و در پی حمله آنان نیز حرم دچار غارت و تخریب شد، اما به بنای اصلی صدمه وارد نشد.[۱] به گزارش پطروشفسکی، حرم در سال ۶۱۸ به دست مغولان تخریب شد. بعدها اولجایتو که مذهب شیعه پذیرفته بود، این حرم را بنا کرد.[۲] در سال ۹۹۷ ه.ق و مصادف با دومین سال سلطنت شاه عباس اول صفوی، مشهد مورد هجوم ازبکان قرار گرفت و در پی مقاومت مردم مشهد، عبدالله خان ازبک دستور قتل‌عام مردم مشهد را صادر کرد. مردمی که به حرم نیز پناهنده بودند در پی این حمله کشته شدند. سال بعد نیز عبدالمومن خان مجدد به مشهد حمله کرد و تمام سادات، عالمان و خادمانی که به حرم پناهنده بودند قتل‌عام کرد و جوی خون در حرم جاری کرد. پس از آن عبدالمومن خان دستور غارت حرم را داد و زنان و کودکان در حرم را به اسارت گرفت. در پی این حمله بود که شاه عباس به سال ۱۰۱۰ ه.ق پیاده به قصد زیارت حرم امام رضا به مشهد آمد و دستور بازسازی حرم را صادر کرد.[۳] در دوره محمدشاه نیز حسنخان مشهور به سالار به حکومت خراسان منصوب شد و علیه حکومت مرکزی شورید. او برای تأمین هزینه‌ها سپاهیان خود، به اموال حرم دستبرد زد.[۴] این واقعه در سال ۱۲۳۶ رخ داد. حسنخان دستور داد تا طلاهای حرم را جمع کرده، ذوب نمایند و به نامش سکه ضرب کنند. او حرم را غارت کرد و چندی بعد پس از سرکوب قیامش، به سال ۱۲۶۸ مجدد درب‌های حرم با طلای ضخیم پوشش یافت. در دوره پهلوی، ماجرای مسجد گوهرشاد شکل گرفت؛ پس از حضور جمعی از معترضان به تصمیمات حکومتی در حرم و مسجد گوهرشاد، به سال ۱۳۱۴ ه.ش جمعی از معترضان از جانب قزاق‌ها مورد حمله قرار گرفتند و بر اثر تیراندازی صورت گرفته در مسجد گوهرشاد، بین دو تا پنج هزار نفر کشته شدند. گزارش‌ها از دستگیری ۱۵۰۰ نفر می‌دهد. در ایام پایانی حکومت پهلوی نیز مسئله تیراندازی مأموران ساواک به چند فراری در آبان ۱۳۵۷ رخ داد که بر اثر آن چند گلوله به توحیدخانه و دیواره‌های کفشداری گنبد اللهوردیخان اصابت کرد و مأموران در حرم گاز اشک‌آور شلیک کردند. در دوره جمهوری اسلامی نیز به سال ۱۳۷۳ ه.ش بمبی در حرم منفجر شد که بر اثر آن، ۲۷ نفر کشته و ۲۹۰ نفر مجروح شدند.[۵]
شرایط سیاسی پیش از حمله
در سال ۱۳۲۹ ه. ق، محمدعلیشاه به منظور اعاده سلطنت، از مرزهای شمالی وارد استرآباد شد، اما از قوای دولتی شکست خورد. پس از این شکست، اموال شعاع‌السلطنه و سالارالدوله که از حامیان محمدعلیشاه بودند، توسط مجلس، مصادره شد. همین امر سبب شد تا روس و انگلیس، منافع خود را در خطر دیده و از ایران درخواست برکناری مورگان شوستر آمریکایی را بخواهند. مورگان در آن دوره، مسئول امور مالی و خزانه‌داری ایران بود. روسها با این بهانه که شعاع‌السلطنه، به بانک استقراضی روس، بدهکار است، خواهان لغو این حکم شد.[۶]
از سوی دیگر، روسها که طی قرارداد ۱۹۰۷ میلادی، بر نواحی شمالی ایران تسلط داشتند، تعدادی از نیروهای نظامی خود را در منطقه‌های شمالی ایران از جمله خراسان، مستقر کردند. اقدام روسها سبب شد تا اعتراض‌های مردمی بالا بگیرد. کنسولگری روسیه در مشهد با مدیریت دابیژا، به علت در خطر دیدن منافع روس در این منطقه، خواهان حضور تعدادی از نیروهای روس در مشهد شد.[۷] با ارسال تگرافی از جانب سرکنسول‌گری روسیه در مشهد به فرماندار ترکستان مبنی بر اعلام همبستگی و جهاد مردم مشهد؛[۸] در محرم ۱۳۳۰، قشون روس با ادعای حفظ اتباع خود، با توپخانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شدند. رکن‌الدوله، فرماندار وقت خراسان نیز از آنان پذیرایی و شرایط اقامتشان را فراهم کرد.[۹] حضور نفرات بالای سپاه روس که به مشهد وارد شده بود، اعتراض بسیاری را در پی‌داشت و گروه‌های مختلفی از طریق تلگراف، به این موضوع واکنش نشان‌دادند، تا جایی که کنسولگری روس مجبور به توضیح شد که این حجم از سربازان برای حفظ مردم و امنیت به شهر وارد شده‌اند و هدف دیگری در کار نیست.[۱۰]
دابیژا در حمایت از محمدعلیشاه، گروهی را اجیر کرد و آنان را بر ضد مشروطه شوراند. همین امر سبب شد تا یوسف‌خان هراتی، سرکده اوباش و محمد یزدی معروف به طالب الحق، به حمایت از محمدعلیشاه و نفی مشروطه، در نقاط مختلف شهر، اجتماعاتی را برپا کنند. این آشوب‌ها به جهت بی‌توجهی والی خراسان و تولیت وقت حرم امام رضا، به «فتنه‌ای عظیم» تبدیل شد. با گسترش اعتراضات و آشوب‌ها، جمعیت به حرم وارد شدند و مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب، محل حضور جمعیت معترض به مشروطه شد. صحن‌های آزادی به تصرف نیروهای یوسف‌خان هراتی درآمد و صحن انقلاب و مسجد گوهرشاد به دست طالب الحق و علی‌اکبرخان نوقانی بود. در ۱۷ ربیع‌الاول نیز محمد قوش‌آبادی، از دیگر اشرار مشهد، شبانه خود را وارد حرم کرد و به یوسف‌خان پیوست. با این اقدامات، امنیت شهر به کلی به هم ریخته بود و نیروهای روس نیز در تمام نقاط شهر مستقر شده بودند.[۱۱][۱۲] روسها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.[۱۳]
در روز چهارم ربیع‌الثانی، افراد یوسف‌خان، رئیس کمیسری نوغان را به قتل رساندند. بعدازظهر همان روز نیز به کمیسری‌های پایین‌خیابان و عیدگاه و سرشور حمله کردند و جمع دیگری کشته شدند. با وقوع این حوادث، جمعی از کنسولگری روس تقاضای اجرای امنیت کردند. کنسول روس، با احضار والی خراسان، از او تقاضای ایجاد امنیت کرد، اما والی، استعفا نمود. پس از استعفای او، ردکو، فرمانده قشون روس، مأمور انتظامات شهر مشهد شد. ۲ روز بعد، ردکو، تمام قوای نظمیه را خلع سلاح کرد و اداره کامل شهر را به دست گرفت. ردکو، در هشتم ربیع‌الثانی، طی اعلامیه به متحصنین، ۴۸ ساعت فرصت داد تا متفرق شوند، اما تحصن شکسته نشد.[۱۴]
شرح واقعه
بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری مصادف با ۹ اسفند ۱۲۹۰ خورشیدی رخ داد.[۱۵][۱۶] ساعت این گلوله‌باران، سه بعدازظهر روز شنبه، دهم ربیع‌الاول عنوان شده است.[۱۷]
با عدم شکست تحصن حاضرین در حرم امام رضا، در دهم ربیع‌الثانی و پایان ۴۸ ساعت مهلت ردکو، فرمانده قشون روس و فرماندار مشهد، روسها که در مکان‌های از پیش تعیین شده مستقر بودند، حرم امام رضا را به توپ بستند.[۱۸] یکی از شاهدان ماجرا، آرایش روسها را چنین ترسیم کرده است: «چهار اراده توپ مسلسل در پشت‌بام بانک خودشان (روسها) که پنجاه قدم از مسجد گوهرشاد فاصله داشت، سه عراده توپ مسلسل در پشت‌بام مدرسه سلیمان‌خان، چهار عراده توپ مسلسل در پشت‌بام کاروانسرای ملک، چهار عراده توپ چهارتیره و پنج‌تیره در پشت‌بام نظمیه، سه عراده توپ شرپنل در میدان ارگ، سه عراده توپ شرپنل در گل‌ختمی، دو عراده توپ شرپنل بزرگ در دامنه سنگی غربی، چند عراده توپ مسلسل در پشت‌بام کاروانسرای حاجی الله‌وردی، دو عراده توپ شرپنل در اراضی متصل شرقی شهر، دو عراده توپ شرپنل در اراضی محراب‌خان شمالی شهر و تعداد بسیاری دیگر توپ در نقاط مختلف…»[۱۹] روسها قصد داشتند تا با گلوله‌باران گنبد حرم امام رضا، سبب متفرق کردن متحصنان را فراهم آورند و برای این منظور، گنبد از جهت‌های مختلف، هدف توپ قرار گرفت.[۲۰]
زمان آغاز حمله، دو ساعت و نیم به غروب بود و تا نیم ساعت از شب رفته، ادامه داشت. روسها توانستند مسجد جامع گوهرشاد را از جنوب و صحن کهنه (صحن انقلاب کنونی) را از شمال تصرف کنند و در نهایت به داخل روضه وارد شوند. در طی این تصرف‌هاف زائران و مردمان بسیاری کشته شدند و در نهایت با فریادهای امان‌خواهی مردم، شلیک‌ها متوقف شد.[۲۱] به گزارش یکی از شاهدان، نیم ساعت از نیمه‌شب که گذشته بود، قزاق‌های روس به داخل صحن عتیق وارد شدند و از مقابل پنجره فولاد، افراد در گرداگرد ضریح را به گلوله بستند. پس از ورود به روضه، از ضریح بالا رفته و جواهر روضه را غارت کردند و پس از آن بازارهای یورش بردند و مغازه‌هایی نیز غارت شدند. درب صحن جدید که بسته شده‌بود نیز با توپ شکسته شد و حجرات در مدرسه‌های اطراف حرم نیز مورد غارت قرار گرفت.[۲۲]
اسیران این حادثه، در صحن کهنه جمع شدند و دستور جمع‌آوری کشتگان داده شد. حرم به مدت چهار روز در تصرف قشون روس بود. در روز چهارم، متولی حرم احضار شد و از او دستخطی مبنی بر کاسته نشدن چیزی از حرم گرفتند.[۲۳] روسها در مدت حضور در حرم، اسب‌ها و ادوات نظامی خود را در صحن‌ها نگهداری می‌کردند و در همان مکان، مشروب می‌خوردند.[۲۴]
فردای آن روز، اسیران آزاد شدند و طی اطلاعیه‌ای که در شهر منتشر شد، روسها قصد برقرای امنیت و سرکوب آشوب‌گران را داشتند. سرآخر در ۱۲ ربیع‌الثانی، اجازه دفن کشتگان صادر شد. از میان سران شورشیان، تنها محمد طالب‌الحق دستگیر شد و باقی آنان متواری شدند.[۲۵] بنابر ادعای برخی منابع، سران آشوبگری که مورد حمایت روسها بودند، از تاریکی شب استفاده کرده و از دروازه‌ای که در تصرف قشون روس بود، گریختند.[۲۶]
خسارات و تلفات
تعداد کشتگان این حادثه را تا ۸۰۰ نفر نیز ذکر کرده‌اند، اما قول مشهور، ۶۰ الی ۷۰ نفر است.[۲۷] یکی از شاهدان عینی ماجرا، تعداد کشتگان را به قدری زیاد گزارش می‌کند که پس از دو روز جمع‌آوری اجساد، هنوز جسد ۲۰۰ نفر در جای‌جای حرم رها مانده بود.[۲۸] وزارت امور خارجه ایران در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد. در تلگراف سرکشیک آستان نیز تعداد کشتگان ۵۰ نفر و تعداد مجروحان ۳۱ نفر و تعداد اسیران ۲۳ نفر عنوان شده است.[۲۹]
در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرم شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و ملاهاشم خراسانی ۱۸ عدد گزارش کرده است. در آخرین تلگرافی که از جانب سرکشیک آستان به تهران ارسال شده است، عنوان می‌شود که پس از تحقیقات بسیار، ۴۵۰ گلوله توپ و ۸۶ تیر شلیک شده که نوزده عدد از آنها به گنبد اصابت کرده است. سردر ایوان ساعت و سردر ایوان آزادی نیز دچار خرابی شده بود. علاوه بر آسیب ناشی از شلیک توپ‌ها، تعدادی از درهای حجره‌های هر صحن نیز شکسته شدند.[۳۰]
بسیاری از اموال نفیس و کتاب‌های کتابخانه، مفقود شد.[۳۱] به گزارش عین السلطنه، روسها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند و یکی از گلدسته‌های حرم به وسیله توپ تخریب شد. سایکس گزارش می‌کند که اموال بسیاری از خزانه حرم توسط روسها به بانک روسیه منتقل شد و برخی از آنها به ایران بازپس داده شد. متولی‌باشی حرم، میزان خسارت وارده را در تلگرافی به تهران ۴۸ هزارتومن برآورد کرده است و برخی از خسارات را غیرقابل جبران توصیف می‌کند، اما همو، این خسارت را برای روسها ۱۰ هزارتومان اعلام کرده است. این تفاوت سبب تحقیق تهران از متولی‌باشی شد. چنین تحلیل شده است که وی، توسط روسها تحت فشار قرار گرفته بود. در تاریخ ۲۳ جمادی‌الثانی همان سال، وزارت خارجه اموال مفقوده از حرم را چنین لیست کرده است: «جعبه نقره، زنجیرهای نقره، درهای صحنین، طوق بالای ضریح با بیست و هفت عدد جواهر شامل یک قطعه زمرد، جیقه منقوش و بعضی از چراغدان‌ها». در تلگراف کارگزاری مشهد به تهران نیز میزان خسارت بیشتر از ۴۸ هزارتومان عنوان شده و از نارضایتی روسها از این مبلغ خبر می‌دهد. در این تلگراف آمده که روسها در بازدید خود از حرم، میزان خسارت را ۱۲ هزارتومان می‌دانند.[۳۲]
پیامدها
روسها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده است. با این وجود، حکومت ایران برای جلوگیری از تشویش اذهان عمومی و نگرانی از بروز جنبش‌های اجتماعی، از بیان جزئیات حادثه در مطبوعات جلویگری کرد. در مقابل در مطبوعات خارجه به این واقعه با جزئیات پرداخته شده بود.[۳۳]
روسها تا مدت‌ها پس از حادثه، با اسب و به صورت پیاده در صحن‌های حرم و مساجد عبور می‌کردند و فرمانده روسی، طی اعلامیه اعلام کرده بود تا حدود بست توسط تهران مشخص نشود، غیر از صحن‌ها، روسها می‌توانند در همه جا حاضر باشند. سرآخر با گفتگوهای تهران با سران روس، نامه‌ای برای روس‌های ساکن در مشهد فرستاده شد تا در حفظ رسوم بست و ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به حرم، خلافی صورت نگیرد. با این وجود کنسولگری روس، تنها صحن‌ها و مساجد را جزئی از بست به حساب می‌آورد و بازار و اطراف حرم، احکام بست و سنت مسلمانان اجرا نمی‌شد.[۳۴]
برخی پژوهشگران از نقش مزورانه انگلیسی‌ها در این حادثه سخن گفته‌اند و تمام منابع از نقش دولت روس و ارتباط با آشوب‌گران یاد کرده‌اند.[۳۵] به عقیده رسول جعفریان، این رویداد از دو منشأ منازعات روس و انگلیس، رویدادهای مربوط به مشروطه ریشه گرفته است.[۳۶] بعدها با شِکوِه یوسف هراتی به سفارت بریتانیا در خصوص حق‌ناشناسی کنسولگری روس در موضوع آشوب مشهد، دست داشتن روسها در این آشوب فاش شد و سرآخر منجر شد تا یوسف هراتی توسط عوامل حکومتی و با تشویق روسها، کشته شود. طالب الحق نیز بعدها در کربلا توسط عثمانی‌ها دستگیر و به جرم همکاری و جاسوسی برای روسها، اعدام شد. بر اساس تحلیل‌ها، روسها با هدف بیان ضعف حکومت مرکزی در تأمین امنیت، به چنین اقدامی دست‌زدند.[۳۷]
پس از به بارآمدن خرابی‌ها، میرزا نیرالدوله، والی خراسان، با کمک نیکوکاران، اقدام به رفع خرابی‌ها کرد.[۳۸][۳۹] در کتیبه این واقعه، از کمک‌های مرتضی‌قلی‌خان نائینی، متولی وقت حرم، برای بازسازی یاد شده است.[۴۰] با وجود مرمت‌ها، اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلوله‌ها قابل رویت است.[۴۱]
در فرهنگ، هنر، ادبیات و رسانه
در منابع نزدیک به واقعه، از این عبارت با عنوان‌های «فتنه کبری» و «آشوب آخرالزمان» و «عاشورای ثانی» یاد کرده‌اند.[۴۲] این واقعه تأثیر عمیقی بر روح، فکر و جان ایرانیان مسلمان گذاشت و تا دست کم ۲۰ سال بعد از واقعه، مردم از این واقعه با عنوان فاجعه‌ای دینی یاد و یادش را با سرودن اشعار و برگزاری مراسم سینه‌زنی و مراسم‌های نوحه‌خوانی حفظ می‌کردند.[۴۳] پس از این واقعه، سنگی حجاری شد و رویدادها و عوامل و افراد درگیر در این واقعه یا پس از آن را به صورت شعر، دربر گرفت تا بر دیوار حرم امام رضا نصب گردد. این سنگ عرض ۷۵ و طول ۱۴۶ سانتی‌متر دارد و در سال ۱۳۳۰ حجاری شده است. خط آن نستعلیق، کاتب آن غلامحسین کیمیاقلم و شاعر شعر آن هاشم هاشم‌نسب است.[۴۴]
اشعار بسیاری با موضوع این واقعه سروده شده است که در چند شماره از نشریه حبل‌المتین به چاپ رسیده است. ملک‌الشعراء بهار از جمله شاعرانی است که چندبندی را در این واقعه سروده است که به نام مصائب رضویه مشهور شد.[۴۵] دو قصیده شکوائیه و تشکریه، نیز دو قصیده تاریخی در این زمینه هستند که توسط جلال‌الدین محمد شیرازی ملقب به جلال‌المحققین سروده شده است. قصیده اول در شکایت از واقعه حرم امام رضا بود و در آن خطاب به حجت بن الحسن از انتقام این رویداد سخن گفته شده است. در قصیده دوم که بعدها سروده شده است، تشکر از بابت انتقامی است که از نظر شاعر، توسط حجت بن الحسن گرفته شده است. منظور از انتقام در این شعر، بروز جنگ جهانی بوده است. این دو قصیده به زبان عربی و توامان با ترجمه فارسی منتشر شده است.[۴۶] نسیم شمال در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعری با مطلع «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:[۴۷]
| این قبر غریب‌الغربا، خسرو طوس است | این قبر معین‌الضعفا، شمس شموس است | |
| خاک در او ملجاء ارواح و نفوس است | باید زره صدق بر این خاک درافتاد | |
با آل علی هر که درافتاد برافتاد | ||
کتاب‌شناسی
رسول جعفریان در مقاله سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته است. ابراهیم زنگنه نیز در مقاله حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن، به بررسی تاریخچه حرم از دیلمیان تا به امروز پرداخته است. مقاله دیگر در اینباره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری. مقاله سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده است. عکس‌هایی که سایکس از گنبد و باقی ابنیه حرم که با گلوله‌های توپ دچار آسیب شده‌اند، هم‌اکنون موجود است.[۴۸] نشریه دیگری که با موضوع این واقعه در کرمان چاپ شده است، مصیبت‌نامه نام دارد که در سال ۱۳۴۶، یعنی ۱۶ سال پس از واقعه بمباران حرم، منتشر شده است. در نشریه حبل‌المتین نیز گزارش‌هایی از این رویداد به چاپ رسیده است.[۴۹]
برای مطالعهٔ بیشتر
- اشعار موسوم به مصیبت‌نامه در وصف ماجرای هجوم به حرم امام رضا (انتشار یافته در نشریه مشکات)
پانویس
ارجاعات
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۱۷.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۴–۷۶.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ جلالی، «سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا»، مشکوة.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۴–۷۶.
- ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ جلالی، «سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا»، مشکوة.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
- ↑ جعفریان، «دو قصیده در واقعه حمله روسها به حرم امام رضا»، مقالات و رسالات تاریخی.
- ↑ خیری و اکبری، «مهدویت در اشعار مشروطه»، عصر آدینه.
- ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهشنامه تاریخ.
- ↑ جعفریان، «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس»، پیام بهارستان.
منابع
- پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ (۱۳۴۸). اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: شرکت کتاب.
- جعفریان، رسول (۱۳۸۸). «حرکات اسلامیت بر باد کن دولت روس، شامل گزارش‌های خبری مربوط به واقعه حمله روسها به حرم امام رضا علیه السلام در دهم ربیع الثانی ۱۳۳۰». پیام بهارستان. تهران (۶): ۱۵_۴۲ – به واسطهٔ نورمگز.
- جعفریان، رسول (۱۳۹۶). «دو قصیده در واقعه حمله روسها به حرم امام رضا (ع)». مقالات و رسالات تاریخی. تهران (۴): ۲۶۵_۲۸۲ – به واسطهٔ نورمگز.
- جلالی، میثم (۱۳۹۱). «سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا علیه السلام». مشکوة. مشهد (۱۱۷): ۱۳۱_۱۳۶ – به واسطهٔ نورمگز.
- خیری، ملیحه؛ اکبری، منوچهر (۱۳۹۵). «مهدویت در اشعار دوره مشروطه». عصر آدینه. قم (۱۸): ۳۵_۶۶ – به واسطهٔ نورمگز.
سجادی، صادق (۱۳۶۷). «آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. به کوشش موسوی بجنوری، محمدکاظم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷.
- سوهانیان حقیقی، محمد (۱۳۹۳). «توپ‌بندی حرم». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- سیدبنکدار، مسعود؛ محمدی‌آیین، شهرزاد (۱۳۹۵). «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم مطهر امام رضا در سال ۱۳۳۰ ق/۱۹۱۲ م بر اساس اسناد نویافته» (PDF). پژوهشنامه تاریخ اسلام (۲۳): ۸۷_۱۰۹.
- زنگنه، ابراهیم (۱۳۷). «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن». مشکوة. مشهد (۵۷ و ۵۶): ۱۶۵–۱۸۸ – به واسطهٔ نورمگز.
- عالم‌زاده، بزرگ (۱۳۹۴). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: به نشر. شابک ۹۸۷۹۶۴۰۲۲۲۷۰۶.