مذهب حافظ: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (یک نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{حافظ (نوار کناری)|expanded=all}} | {{حافظ (نوار کناری)|expanded=all}} | ||
خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به «حافظ»، غزلسرای شیرازی شعر و ادب فارسیست. حافظ مسلمان و حافظ قرآن بوده است. | '''مذهب حافظ'''، یا '''نگرش مذهبی حافظ'''، یکی از اختلاف‌ها در زمینه حافظ‌پژوهی است. برخی او را مسلمان شیعی، برخی او را مسلمان سنی و برخی نیز او را تصوف نسبت داده‌اند. | ||
== شخصیت حافظ == | |||
خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به «حافظ»، غزلسرای شیرازی شعر و ادب فارسیست. حافظ مسلمان و حافظ قرآن بوده است. اهالی فارس در زمان [[حافظ]] [[مذهب اهل سنت|سنی مذهب]] بودند. از سوی دیگر، [[محمد خدابنده اولجایتو|اولجایتو]]، پادشاه [[ایلخانان|ایلخانی]]، یک سال قبل از تولد حافظ مذهب رسمی ایران را [[شیعه]] قرار داده بود.<ref>{{پک|معین|۱۳۷۸|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۳۶۰|رف=شیرین۱}}</ref> این که حافظ پیرو کدام مذهب یا فرقهٔ اسلامی بود، مورد اختلاف صاحب‌نظران و حافظ‌پژوهان است.<ref>{{پک|معین|۱۳۷۸|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۳۵۹|رف=شیرین۱}}</ref> [[علی دشتی]]، حافظ را [[خداباوری|خداپرست]]، [[مسلمان]] و متدین می‌داند و معتقد است اگرچه به‌طور رسمی سنی و [[شافعی|شافعی مذهب]] است، اما نمی‌توان او را در قالب معتقدات مذاهب و ادیان محدود کرد.<ref>{{پک|دشتی|ک=کاخ ابداع|ص=۱۷|رف=دشتی}}</ref> [[سید عبدالرحیم خلخالی]]، حافظ‌پژوه و تصحیح‌کنندهٔ دیوان حافظ می‌گوید که مذهب حافظ از روی تحقیقات بر او معلوم نشده است و [[محمد قزوینی]]، پژوهشگر ادبی نیز جز چند «قصیده و غزل مشکوک»، دلیلی بر سنی یا شیعه بودن حافظ نیافته است.<ref>{{پک|معین|۱۳۷۸|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۳۵۰|رف=شیرین۱}}</ref> [[جامی]] هم که در زمانی نزدیک‌تر به عصر حافظ می‌زیست، تعیین مذهب او را ممکن ندانسته است.<ref>{{پک|ریپکا|۱۳۸۳|ک=تاریخ ادبیات ایران|ج=۱|ص=۴۸۴|رف=ریپکا۱}}</ref> [[محمد معین]]، پژوهشگر ادبیات فارسی معتقد است که حافظ هر مسلکی که داشته، از آزادی فکر برخوردار بوده و بدون کراهت با بزرگان فرقه‌های مختلف در ارتباط و معاشرت بوده است.<ref>{{پک|معین|۱۳۷۸|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۳۵۹|رف=شیرین۱}}</ref> | |||
== تصوف و عرفان == | == تصوف و عرفان == | ||
| خط ۱۰: | خط ۱۳: | ||
مرتضوی با توجه با ابیاتی از حافظ در پذیرش [[جبرگرایی|جَبر]] و طرد [[عقل]] و [[فلسفه]] — که وسیلهٔ اهل تعقل و [[معتزله|مُعتَزِله]] است — او را [[اشاعره|اَشعَری‌مشرب]] می‌داند، اما اشعری بودنی که برتر از خشکی و جُمود و قِشری‌گراییِ اشاعره هم است.<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۹۵|ک=مکتب حافظ|ج=۱|ص=۱۳۵–۱۶۵|رف=مکتب۱}}</ref> محمد معین با استناد به بیت‌هایی از ''دیوان حافظ''، او را معتقد به مفاهیم دینی اسلام از جمله [[معاد|رستخیز]] توجه دانسته است. با این حال، بیت‌هایی را نیز برمی‌شمارد که به نظر وی، از سر شور و جوانی سروده شده است و می‌توان از آنها، بی‌اعتقاد بودن به معاد را برداشت کرد؛ چنان‌که یکی از این ابیات، باعث دردسر و مزاحمت برای حافظ در زمان حیاتش نیز شده بود.{{یاد|ببینید: {{پک|حافظ|۱۳۷۵|ک=حافظ، به سعی سایه|ص=۵۵۹|رف=سایه}}<!--ابر-->{{شعر}}{{ب|گر مسلمانی ازین‌است که حافظ دارد|آه اگر از پیِ امروز بوَد فردایی}}{{پایان شعر}}<!--/ابر-->}}<ref>{{پک|معین|۱۳۷۸|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۳۶۲–۳۶۵|رف=شیرین۱}}</ref> علی دشتی می‌گوید شاه شجاع برای شوراندن مردم علیه حافظ، همین بیت را دستاویز قرار داد.<ref>{{پک|دشتی|ک=کاخ ابداع|ص=۱۸|رف=دشتی}}</ref> بر اساس بعضی روایت‌های تأییدنشده، بعد از مرگ حافظ، عده‌ای او را [[ملحد]] دانستند و با [[خاکسپاری|خاکسپاری]] اسلامی او مخالفت کردند.<ref>{{پک|ثبوت |۱۳۹۳| ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|رف=جهان‌اسلام}}</ref> یان ریپکا، این گزارش‌ها را ساختگی می‌داند.<ref>{{پک|ریپکا|۱۳۸۳|ک=تاریخ ادبیات ایران|ج=۱|ص=۴۸۴|رف=ریپکا۱}}</ref> | مرتضوی با توجه با ابیاتی از حافظ در پذیرش [[جبرگرایی|جَبر]] و طرد [[عقل]] و [[فلسفه]] — که وسیلهٔ اهل تعقل و [[معتزله|مُعتَزِله]] است — او را [[اشاعره|اَشعَری‌مشرب]] می‌داند، اما اشعری بودنی که برتر از خشکی و جُمود و قِشری‌گراییِ اشاعره هم است.<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۹۵|ک=مکتب حافظ|ج=۱|ص=۱۳۵–۱۶۵|رف=مکتب۱}}</ref> محمد معین با استناد به بیت‌هایی از ''دیوان حافظ''، او را معتقد به مفاهیم دینی اسلام از جمله [[معاد|رستخیز]] توجه دانسته است. با این حال، بیت‌هایی را نیز برمی‌شمارد که به نظر وی، از سر شور و جوانی سروده شده است و می‌توان از آنها، بی‌اعتقاد بودن به معاد را برداشت کرد؛ چنان‌که یکی از این ابیات، باعث دردسر و مزاحمت برای حافظ در زمان حیاتش نیز شده بود.{{یاد|ببینید: {{پک|حافظ|۱۳۷۵|ک=حافظ، به سعی سایه|ص=۵۵۹|رف=سایه}}<!--ابر-->{{شعر}}{{ب|گر مسلمانی ازین‌است که حافظ دارد|آه اگر از پیِ امروز بوَد فردایی}}{{پایان شعر}}<!--/ابر-->}}<ref>{{پک|معین|۱۳۷۸|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۳۶۲–۳۶۵|رف=شیرین۱}}</ref> علی دشتی می‌گوید شاه شجاع برای شوراندن مردم علیه حافظ، همین بیت را دستاویز قرار داد.<ref>{{پک|دشتی|ک=کاخ ابداع|ص=۱۸|رف=دشتی}}</ref> بر اساس بعضی روایت‌های تأییدنشده، بعد از مرگ حافظ، عده‌ای او را [[ملحد]] دانستند و با [[خاکسپاری|خاکسپاری]] اسلامی او مخالفت کردند.<ref>{{پک|ثبوت |۱۳۹۳| ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام|رف=جهان‌اسلام}}</ref> یان ریپکا، این گزارش‌ها را ساختگی می‌داند.<ref>{{پک|ریپکا|۱۳۸۳|ک=تاریخ ادبیات ایران|ج=۱|ص=۴۸۴|رف=ریپکا۱}}</ref> | ||
== یادداشت‌ها == | == پانویس == | ||
=== یادداشت‌ها === | |||
{{کوچک}}{{یادداشت}}{{پایان کوچک}} | {{کوچک}}{{یادداشت}}{{پایان کوچک}} | ||
== | === ارجاعات === | ||
{{پانویس|۳}} | {{پانویس|۳}} | ||
== منابع == | === منابع === | ||
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ثبوت | نام = اکبر | نام خانوادگی۲ = روح‌الامینی | نام۲ = محمود | نام خانوادگی۳ = عطارزاده | نام۳ = عبدالکریم | نام خانوادگی۴ = مجتبایی | نام۴ = فتح‌الله | نام خانوادگی۵ = گروه فلسفه و عرفان | ویراستار = [[غلامعلی حداد عادل]] | مدخل = حافظ شمس الدین محمد | پیوند مدخل = https://rch.ac.ir/article/Details?id=9348 | دانشنامه = [[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهان اسلام]] | رف = جهان‌اسلام | جلد = ۱۲ | عنوان جلد = | سال = ۱۳۹۳ | ناشر = [[بنیاد دائرةالمعارف اسلامی]] | مکان = تهران | شابک =}} | * {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ثبوت | نام = اکبر | نام خانوادگی۲ = روح‌الامینی | نام۲ = محمود | نام خانوادگی۳ = عطارزاده | نام۳ = عبدالکریم | نام خانوادگی۴ = مجتبایی | نام۴ = فتح‌الله | نام خانوادگی۵ = گروه فلسفه و عرفان | ویراستار = [[غلامعلی حداد عادل]] | مدخل = حافظ شمس الدین محمد | پیوند مدخل = https://rch.ac.ir/article/Details?id=9348 | دانشنامه = [[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهان اسلام]] | رف = جهان‌اسلام | جلد = ۱۲ | عنوان جلد = | سال = ۱۳۹۳ | ناشر = [[بنیاد دائرةالمعارف اسلامی]] | مکان = تهران | شابک =}} | ||
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = دشتی | نام = علی | پیوند نویسنده = علی دشتی | عنوان = کاخ ابداع | سال = ۱۳۵۲ | ناشر = سازمان انتشارات جاویدان | رف = دشتی | مکان = تهران}} | * {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = دشتی | نام = علی | پیوند نویسنده = علی دشتی | عنوان = کاخ ابداع | سال = ۱۳۵۲ | ناشر = سازمان انتشارات جاویدان | رف = دشتی | مکان = تهران}} | ||
| خط ۲۵: | خط ۳۰: | ||
{{حافظ}} | {{حافظ}} | ||
{{دین در ایران}} | {{دین در ایران}} | ||
{{مستند کردن}} | {{مستند کردن}} | ||
[[رده:حافظ|*]] | [[رده:حافظ|*]] | ||
[[رده:نگرش مذهبی بر پایه فرد]] | [[رده:نگرش مذهبی بر پایه فرد]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۱۶
| از سلسله مقالات دربارهٔ |
| حافظ |
|---|
| آثار |
| هنر و اندیشه |
|
مذهب حافظ، یا نگرش مذهبی حافظ، یکی از اختلاف‌ها در زمینه حافظ‌پژوهی است. برخی او را مسلمان شیعی، برخی او را مسلمان سنی و برخی نیز او را تصوف نسبت داده‌اند.
شخصیت حافظ
خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به «حافظ»، غزلسرای شیرازی شعر و ادب فارسیست. حافظ مسلمان و حافظ قرآن بوده است. اهالی فارس در زمان حافظ سنی مذهب بودند. از سوی دیگر، اولجایتو، پادشاه ایلخانی، یک سال قبل از تولد حافظ مذهب رسمی ایران را شیعه قرار داده بود.[۱] این که حافظ پیرو کدام مذهب یا فرقهٔ اسلامی بود، مورد اختلاف صاحب‌نظران و حافظ‌پژوهان است.[۲] علی دشتی، حافظ را خداپرست، مسلمان و متدین می‌داند و معتقد است اگرچه به‌طور رسمی سنی و شافعی مذهب است، اما نمی‌توان او را در قالب معتقدات مذاهب و ادیان محدود کرد.[۳] سید عبدالرحیم خلخالی، حافظ‌پژوه و تصحیح‌کنندهٔ دیوان حافظ می‌گوید که مذهب حافظ از روی تحقیقات بر او معلوم نشده است و محمد قزوینی، پژوهشگر ادبی نیز جز چند «قصیده و غزل مشکوک»، دلیلی بر سنی یا شیعه بودن حافظ نیافته است.[۴] جامی هم که در زمانی نزدیک‌تر به عصر حافظ می‌زیست، تعیین مذهب او را ممکن ندانسته است.[۵] محمد معین، پژوهشگر ادبیات فارسی معتقد است که حافظ هر مسلکی که داشته، از آزادی فکر برخوردار بوده و بدون کراهت با بزرگان فرقه‌های مختلف در ارتباط و معاشرت بوده است.[۶]
تصوف و عرفان
در تفسیر و برداشت از اشعار حافظ، بیش‌تر از هر شاعر دیگری اختلاف نظر وجود دارد. با اینکه حافظ عرفان را به خوبی می‌شناخت، اما اهل دستگیری و ارشاد نبود؛ نه مرید کسی بود و نه مریدی داشت. او حتی در بسیاری از اشعارش کنایه و زخم زبان‌هایی به خرقه‌پوشی و صوفی‌گری زده است.[۷] حتی شاید کسی در طول تاریخ عرفان با این درجه از صراحت و زیبایی و طنز از کژروی‌های اهل عرفان انتقاد نکرده باشد.[۸] مرتضوی معتقد است که او مسلماً بدان مفهوم که در روزگار او متداول بود، صوفی و خانقاهی نبود؛ چون در اشعار او می‌توان مضمون‌های فلسفی حاوی بدبینی، انکار و مغتنم دانستنِ وقت یافت که با افکار تصوف و عرفان سازگاری ندارد.[۹] مرتضوی همچنین با اشاره به مضمون‌های صریح عرفانی، مشرب اخلاقی او را با اصول اخلاقی بنیادین عارفان و صوفیان سازگار می‌داند.[۱۰]
حافظ از صوفیان دوری کرد. شطح و طاماتِ آنان برای او «ملغمه‌ای از پریشان‌گویی» است[الف] او ابیات تندی علیه ریاکاریِ واعظ و محتسب و شیخ و فقیه و قاضی دارد؛ اما به‌طور ویژه نسبت به ریاکاریِ صوفیانِ زمانِ خویش بسیار حساس است. او از اینکه می‌بیند آنها «مستِ زهد» شده‌اند، ناراحت است.[ب] حافظ واقعاً از صوفی بودن بیزار نیست؛ او می‌داند که برخی از صوفیان حجابی پیشِ چشم ندارند.[پ] نکتهٔ مهم این است که صیقل‌دهندهٔ دل، یک جواهر است.[ت] آن جواهر، عشق است و رنجِ عشق به‌عنوان نشانه‌ای از صیقل‌یافتگی است. این سرِّ غم و اندوه است[ث] که به‌وضوح در تجربهٔ حافظ وجود دارد. تجربهٔ او این بینش را برایش به ارمغان می‌آورد، و او به نوبهٔ خود آن را سفارش می‌کند که بی راهنما، به کویِ عشق نباید قدم نهاد.[ج][۱۱]
دیدگاه‌ها
مرتضوی با توجه با ابیاتی از حافظ در پذیرش جَبر و طرد عقل و فلسفه — که وسیلهٔ اهل تعقل و مُعتَزِله است — او را اَشعَری‌مشرب می‌داند، اما اشعری بودنی که برتر از خشکی و جُمود و قِشری‌گراییِ اشاعره هم است.[۱۲] محمد معین با استناد به بیت‌هایی از دیوان حافظ، او را معتقد به مفاهیم دینی اسلام از جمله رستخیز توجه دانسته است. با این حال، بیت‌هایی را نیز برمی‌شمارد که به نظر وی، از سر شور و جوانی سروده شده است و می‌توان از آنها، بی‌اعتقاد بودن به معاد را برداشت کرد؛ چنان‌که یکی از این ابیات، باعث دردسر و مزاحمت برای حافظ در زمان حیاتش نیز شده بود.[چ][۱۳] علی دشتی می‌گوید شاه شجاع برای شوراندن مردم علیه حافظ، همین بیت را دستاویز قرار داد.[۱۴] بر اساس بعضی روایت‌های تأییدنشده، بعد از مرگ حافظ، عده‌ای او را ملحد دانستند و با خاکسپاری اسلامی او مخالفت کردند.[۱۵] یان ریپکا، این گزارش‌ها را ساختگی می‌داند.[۱۶]
پانویس
یادداشت‌ها
- ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۴۴۱.
خیز تا خرقهٔ صوفی به خرابات بریم شطح و طامات به بازارِ خرافات بریم - ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۲۴۷.
ز خانقاه به میخانه می‌رود حافظ مگر ز مستیِ زهد و ریا به‌هوش آمد - ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۸۶.
صوفی بیا که آینه صافی‌ست جام را تا بنگری صفایِ میِ لعل‌فام را - ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۳۷۶.
دل از جواهرِ مهرت چو صیقلی دارد بوَد ز زنگِ حوادث هرآینه مصقول - ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۱۸۳.
غیرتِ عشق زبانِ همه خاصان ببرید کز کجا سرِّ غمش در دهنِ عام افتاد - ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۲۴۰.
به‌کویِ عشق منه بی‌دلیلِ راه قدم که من به‌خویش نمودم صد اهتمام و نشد - ↑ ببینید: حافظ، حافظ، به سعی سایه، ۵۵۹.
گر مسلمانی ازین‌است که حافظ دارد آه اگر از پیِ امروز بوَد فردایی
ارجاعات
- ↑ معین، حافظ شیرین‌سخن، ۱: ۳۶۰.
- ↑ معین، حافظ شیرین‌سخن، ۱: ۳۵۹.
- ↑ دشتی، کاخ ابداع، ۱۷.
- ↑ معین، حافظ شیرین‌سخن، ۱: ۳۵۰.
- ↑ ریپکا، تاریخ ادبیات ایران، ۱: ۴۸۴.
- ↑ معین، حافظ شیرین‌سخن، ۱: ۳۵۹.
- ↑ مجتبائی، «حافظ»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ خرمشاهی، چهارده روایت، ۸.
- ↑ مرتضوی، مکتب حافظ، ۱: ۱۱۷.
- ↑ مرتضوی، مکتب حافظ، ۱: ۱۱۸–۱۲۰.
- ↑ de Fouchécour, “Hāfiz”, Encyclopedia of Islam 3.
- ↑ مرتضوی، مکتب حافظ، ۱: ۱۳۵–۱۶۵.
- ↑ معین، حافظ شیرین‌سخن، ۱: ۳۶۲–۳۶۵.
- ↑ دشتی، کاخ ابداع، ۱۸.
- ↑ ثبوت، «حافظ»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ ریپکا، تاریخ ادبیات ایران، ۱: ۴۸۴.
منابع
- ثبوت، اکبر؛ روح‌الامینی، محمود؛ عطارزاده، عبدالکریم؛ مجتبایی، فتح‌الله؛ گروه فلسفه و عرفان (۱۳۹۳). «حافظ شمس الدین محمد». در غلامعلی حداد عادل. دانشنامهٔ جهان اسلام. ج. ۱۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
- دشتی، علی (۱۳۵۲). کاخ ابداع. تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
- ریپکا، یان (۱۳۸۳). تاریخ ادبیات ایران. ج. ۱. ترجمهٔ ابوالقاسم سری. تهران: سخن. شابک ۹۶۴-۳۷۲-۰۴۰-۳.
- مرتضوی، منوچهر (۱۳۹۵). مکتب حافظ. ج. ۱. تهران: توس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۵-۶۹۱-۶.
- معین، محمد (۱۳۷۸). حافظ شیرین‌سخن. ج. ۱. به کوشش مهیندخت معین. تهران: صدای معاصر. شابک ۹۶۴-۹۱۴۵۱-۰-۹.
| آثار و کتابها | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| یادمان | |||||
| اماکن | |||||
| حافظ شناسی | |||||
| حافظ پژوهان |
| ||||
| افراد مرتبط | |||||
| فیلم و موسیقی | |||||
| جستار وابسته | |||||
| ادیان |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سایر ادیان | |||||||||||
| رایج در ایران باستان | |||||||||||
| نقضِ حقوقِ دینی | |||||||||||
| نزدِ نامآوران | |||||||||||