پنجره فولاد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
== پیش‌زمینه == | == پیش‌زمینه == | ||
== نام پنجره‌ها == | == نام پنجره‌ها == | ||
پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم امام رضا گفته می‌شود۔ این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> در این میان، از پنجره منصوب در صحن انقلاب (قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا) در اسناد قدیمی، به عنوان پنجره فولاد یاد شده‌است که مشهورترین و احتمالا قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضاست۔ از نام این پنجره، دو مرتبه در وقف‌نامه نادرشاه افشار با عبارت «پنجره مبارکه فولادی» یاد شده‌است۔ امروزه با وجود تعویض پنجره قدیمی با پنجره برنجی و با روکش آب‌طلا، همچنان این پنجره به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم امام رضا گفته می‌شود۔ این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> در این میان، از پنجره منصوب در صحن انقلاب (قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا) در اسناد قدیمی، به عنوان پنجره فولاد یاد شده‌است که مشهورترین و احتمالا قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضاست۔ از نام این پنجره، دو مرتبه در وقف‌نامه نادرشاه افشار با عبارت «پنجره مبارکه فولادی» یاد شده‌است۔ امروزه با وجود تعویض پنجره قدیمی با پنجره برنجی و با روکش آب‌طلا، همچنان این پنجره به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
== تاریخچه == | == تاریخچه == | ||
[[پرونده:سرنوشته پنجره فولاد.jpg|بندانگشتی|261x261پیکسل|سرنوشت پنجره فولاد (صحن گوهر شاد)]]از پنجره‌های قدیمی منصوب در حرم، می‌توان به پنجره آهنی ضلع شرقی گنبد حاتم خانی، چنجره نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض و پنجره میان گنبد الله‌وردیخان، پنجره میان صفه مقبره عباس‌میرزا در دارالحفاظ و مسجد گوهرشاد و گنبد حاتم‌خانی اشاره کرد۔ از این میان، پنجره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض که از جنس نقره بود، در دوره پهلوی برچیده شد۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | [[پرونده:سرنوشته پنجره فولاد.jpg|بندانگشتی|261x261پیکسل|سرنوشت پنجره فولاد (صحن گوهر شاد)]]از پنجره‌های قدیمی منصوب در حرم، می‌توان به پنجره آهنی ضلع شرقی گنبد حاتم خانی، چنجره نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض و پنجره میان گنبد الله‌وردیخان، پنجره میان صفه مقبره عباس‌میرزا در دارالحفاظ و مسجد گوهرشاد و گنبد حاتم‌خانی اشاره کرد۔ از این میان، پنجره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض که از جنس نقره بود، در دوره پهلوی برچیده شد۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> احتمال داده شده‌است که قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضا، پنجره فولادی نصب شده در صحن انقلاب باشد۔ این پنجره، پیش از دوره افشار نصب بوده‌است و در اسناد متعلق به صفویه نیز به آن اشاره شده‌است۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> بنابر گزارش‌هایی، برای نخستین بار، در قرن نهم، به پیشنهاد ملامحسن فیض کاشانی، پنجره کوچکی از جنس فولاد در نزدیک‌ترین مکان ممکن به ضریح ساخته شد تا کسانی که به خاطر عذر شرعی نمی‌توانند به نزدیک ضریح برسند، از این مکان که ضریح قابل رویت است، زیارت‌نامه بخوانند۔<ref>{{پک|1=خان‌محمدی|2=۱۴۰۰|ک=فرهنگ رضوی|ف=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد}}</ref><ref>{{پک|1=بیگ‌زاده|2=پروین|3=۱۳۹۵|ک=فرهنگ و ادبیات عامه|ف=جلوه‌های سیمای امام رضا}}</ref> بعدها در روزگار ناصرالدین‌شاه، پنجره بزرگ‌تری از جنس برنز، جایگزین پنجره قدیمی شد۔<ref>{{پک|1=خان‌محمدی|2=۱۴۰۰|ک=فرهنگ رضوی|ف=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد}}</ref> از دوره قاجار تا جمهوری اسلامی، این پنجره ساده برنجی با سه دهانه و یک خفنگ بزرگ که تمام دهانه صفه کنار ایوان طلا را می‌پوشانید، در این مکان قرار داشت۔ در دوره پهلوی، خفنگ بالای پنجره برداشته شد و تنها قسمت اصلی آن باقی ماند۔ در دوره جمهوری اسلامی نیز پنجره قدیمی با پنجره جدید تعویض شد و پنجره قدیمی به موزه منتقل شد۔ پس از پنجره فولاد صحن انقلاب، پنجره دیگری در صحن جمهوری اسلامی در امتداد ضریح قرار گرفت۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
همچنین پنجره دیگری هم چند سال قبل در صحن گوهر شاد نصب شده که دارای طراحی زیبایی است، این پنجره دارای سه شبکه است و در بالای آن کتیبه‌ای آبی رنگ قرار دارد که [[سوره حمد]] روی آن نوشته شده‌است. پنجره صحن گوهر شاد دارای دو کتیبه کوچک آبی رنگ بین سه شبکه است که بر روی آنها ذکرهای «یا رحمن» و «یا سبحان» نوشته شده‌است.<ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=درخواست حرم علی بن موسی الرضا، رضا (ع) دربارهٔ مکانی که قرار بود گناهکاران وارد آن نشوند/ ماجرای ساخت پنجره فولاد چه بود؟|نشانی=http://www.yjc.news/fa/news/7380824|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۹/۰۳/۱۸–۰۹:۵۹|بازبینی=2022-06-23|کد زبان=fa|نام=خبرگزاری باشگاه خبرنگاران {{!}} آخرین اخبار ایران و جهان {{!}}|نام خانوادگی=YJC}}</ref> | |||
غیر از پنجره‌های موجود در صحن‌ها، پنجره‌هایی در رواق‌ها نیز وجود دارد۔ پنجره دارالاجابه که در ضلع جنوب شرقی رواق دارالاجابه قرار دارد، از جمله آنهاست۔ پنجره دیگر در دارالسیاده قرار دارد که قدمت آن به دوره قاجار باز می‌گردد۔ این پنجره تا پیش از دوره جمهوری اسلامی، در بین مسجد بالاسر و دارالسیاده قرار داشت و بعدا به میان رواق‌های دارالسیاده و دارالشرف منتقل شد۔ پنجره دارالولایه که در امتداد بالاسر ضریح قرار دارد، بین دارالولایه و دارالاخلاص قرار دارد۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | غیر از پنجره‌های موجود در صحن‌ها، پنجره‌هایی در رواق‌ها نیز وجود دارد۔ پنجره دارالاجابه که در ضلع جنوب شرقی رواق دارالاجابه قرار دارد، از جمله آنهاست۔ پنجره دیگر در دارالسیاده قرار دارد که قدمت آن به دوره قاجار باز می‌گردد۔ این پنجره تا پیش از دوره جمهوری اسلامی، در بین مسجد بالاسر و دارالسیاده قرار داشت و بعدا به میان رواق‌های دارالسیاده و دارالشرف منتقل شد۔ پنجره دارالولایه که در امتداد بالاسر ضریح قرار دارد، بین دارالولایه و دارالاخلاص قرار دارد۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
در برخی از نوشته‌ها آمده‌است ابتدا قرار بوده در این مکان دری نصب شود و حتی آن در هم طراحی و ساخته شده بود و در ایامی که شیخ بهایی حضور نداشته معمار صحن قصد می‌کند که در را در جایش نصب کند. این معمار همان شب علی بن موسی الرضا را در خواب می‌بیند که به او امر می‌کند در را نصب نکند، این معمار سه شب این خواب را می‌بیند تا اینکه شیخ از سفر بازمی‌گردد و معمار ماجرای خواب را برای شیخ بازگو می‌کند. شیخ بهایی با شنیدن این روایت با تضرع به درگاه علی بن موسی الرضا طلب بخشش می‌کند. هنگامی که ماجرا را از او می‌پرسند، پاسخ می‌دهد: من در این نقطه متن و دعایی نصب کرده بودم تا افراد گناه‌کار وارد حرم نشوند. به این ترتیب در نقطه کنونی در نصب نمی‌شود و با پیشنهاد ملا محسن فیض کاشانی پنجره‌ای در این نقطه نصب می‌شود تا افرادی که عذری دارند یا روی وارد شدن به حرم حرم علی بن موسی الرضا، رضا را ندارند از این نقطه با علی بن موسی الرضا درد و دل کنند. در ادامه و در دوره [[شاهرخ|شاهرخ میرزای تیموری]]، همسر گوهر شاد خانم، پنجره‌ای از جنس [[فولاد]] ساخت و در این مکان نصب کردند. تا این که در دوره [[ایران قاجاری|قاجاریه]] و با دستور [[ناصرالدین‌شاه]] پنجره‌ای از برنز طراحی، ساخته و نصب شد و پنجره قبلی هم به موزه انتقال داده شد که این پنجره هنوز هم موجود است.<ref name=":0" /> | |||
شیخ بهایی با شنیدن این روایت با تضرع به درگاه علی بن موسی الرضا طلب بخشش می‌کند. هنگامی که ماجرا را از او می‌پرسند، پاسخ می‌دهد: من در این نقطه متن و دعایی نصب کرده بودم تا افراد گناه‌کار وارد حرم نشوند. به این ترتیب در نقطه کنونی در نصب نمی‌شود و با پیشنهاد ملا محسن فیض کاشانی پنجره‌ای در این نقطه نصب می‌شود تا افرادی که عذری دارند یا روی وارد شدن به حرم حرم علی بن موسی الرضا، رضا را ندارند از این نقطه با علی بن موسی الرضا درد و دل کنند. | |||
در ادامه و در دوره [[شاهرخ|شاهرخ میرزای تیموری]]، همسر گوهر شاد خانم، پنجره‌ای از جنس [[فولاد]] ساخت و در این مکان نصب کردند. تا این که در دوره [[ایران قاجاری|قاجاریه]] و با دستور [[ناصرالدین‌شاه]] پنجره‌ای از برنز طراحی، ساخته و نصب شد و پنجره قبلی هم به موزه انتقال داده شد که این پنجره هنوز هم موجود است.<ref name=":0" / | |||
== مشخصات == | == مشخصات == | ||
| خط ۳۵: | خط ۲۲: | ||
پنجره موجود در دارالحجه، از جنس نقره و طلاست و دارای ابعاد 3.41 متر عرض و 4.13 متر ارتفاع است۔ سبک این پنجره، همچون ضریح شیر و شکر، سبکی هندی است۔ پنجره دارالسیاده نیز با ابعاد 3.45 متر ارتفاع و 3.26 متر عرض، دارای سه دهانه است که جنس آن از نقره و چوب بود۔ پنجره دارالولایه که از نقره ساخته شده است، با طلا، تزئین شده و ارتفاع آن 4.61 متر است۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | پنجره موجود در دارالحجه، از جنس نقره و طلاست و دارای ابعاد 3.41 متر عرض و 4.13 متر ارتفاع است۔ سبک این پنجره، همچون ضریح شیر و شکر، سبکی هندی است۔ پنجره دارالسیاده نیز با ابعاد 3.45 متر ارتفاع و 3.26 متر عرض، دارای سه دهانه است که جنس آن از نقره و چوب بود۔ پنجره دارالولایه که از نقره ساخته شده است، با طلا، تزئین شده و ارتفاع آن 4.61 متر است۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
== | == در فرهنگ، ادبیات، هنر و رسانه == | ||
بسیاری از زائران حرم امام رضا، پنجره فولاد حرم امام رضا که در صحن انقلاب قرار دارد را، نماد کرامت و حل مشکلات می‌دانند۔ از همین‌رو این مکان را برای دعا، درخواست اجابت درخواست‌ها و رفع مشکلات خود انتخاب می‌کنند۔ زائرانی که در ساعات پس از بسته شدن درب‌های حرم برای زیارت به صحن می‌آمدند نیز می‌توانستند از کنار این پنجره، اعمال زیارت خود را انجام دهند۔ این مکان از تقدس خاصی نزد زائران برخوردار است و با وجود مسقف نبودن، قرار گرفتن به سمت قبله، کم موونه بودن برای حضور و نزدیکی به نمادهای احساس برانگیزی چون سقاخانه، گنبد، نقاره‌خانه و ۔۔۔ جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌است۔<ref>{{پک|1=خان‌محمدی|2=۱۴۰۰|ک=فرهنگ رضوی|ف=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد}}</ref> بستن دخیل به شبکه‌های پنجره فولاد، از فرهنگ‌های عامیانه در خصوص این مکان است که به منظور گرفتن حاجت و شفاعت صورت می‌گیرد۔ نوع دخیل بستن در این مکان، بسته به قوم، نژاد و رسوم هر فرد، متفاوت است۔ دخیل بستن و دعا نمودن در پشت پنجره فولاد، حتی در لالایی‌های برخی مناطق ایران، گزارش شده‌است۔<ref>{{پک|1=بیگ‌زاده|2=پروین|3=۱۳۹۵|ک=فرهنگ و ادبیات عامه|ف=جلوه‌های سیمای امام رضا}}</ref> | |||
کتاب‌های متنوعی با موضوع پنجره فولاد نوشته شده‌است۔ از این میان می‌توان به کتاب داستانی ''چهل پنجره'' اشاره کرد که به داستان شفا گرفتن دختری به نام نقره در کنار پنجره فولاد پرداخته‌است۔<ref>{{پک|1=قندهاری|2=۱۳۷۸|ک=کتاب ماه کودک و نوجوان|ف=نقره کنار پنجره فولاد}}</ref> مجموعه داستانی دخیل بر پنجره فولاد از امیرحسین چهل‌تن دیگر اثر داستانی در این خصوص است۔<ref>{{پک|1=اجاکیانس|2=۱۳۸۲|ک=نامه فرهنگستان|ف=تهران، شهر بی آسمان}}</ref> | |||
تئاتر ''پنجره فولاد''، به نویسندگی [[مهدی توسلی]] و کارگردانی [[جواد هاشمی]]، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که با نام و موضوع پنجره فولاد به نمایش گذاشته شده‌است۔ این اثر روایتگر ماجرایی در کنار پنجره فولاد در واقعه [[بمب‌گذاری حرم امام رضا|بمب‌گذاری حرم امام رضاست]]۔<ref>{{پک|1=دهقان|2=۱۳۸۶|ک=کتاب صحنه|ف=پروپاگاندایی از ته دل}}</ref> | |||
در ساخت این پنجره‌ها، از هنرهای مختلف استفاده شده‌است۔ معماران، خوشنویسان، طراحان، قلم‌زنان و میناکاران از هنرمندانی هستند که برای ساخت این پنجره‌ها به کار گرفته شده‌اند۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | در ساخت این پنجره‌ها، از هنرهای مختلف استفاده شده‌است۔ معماران، خوشنویسان، طراحان، قلم‌زنان و میناکاران از هنرمندانی هستند که برای ساخت این پنجره‌ها به کار گرفته شده‌اند۔<ref>{{پک|1=کمندلو|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=پنجره‌ها حرم}}</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۵۲: | خط ۳۸: | ||
=== منابع === | === منابع === | ||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=اجاکیانس|نام=آناهید|عنوان=تهران، شهر بی آسمان|ژورنال=نامه فرهنگستان|مکان=تهران|شماره=۳۵|تاریخ=۱۳۸۲|صفحه=۱۶۴_۱۷۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/48958|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=خلیل|نام=بیگ‌زاده|نام خانوادگی۲=پروین|نام۲=نادر|عنوان=جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه|ژورنال=فرهنگ و ادبیات عامه|مکان=تهران|شماره=۹|تاریخ=۱۳۹۵|صفحه=۱۲۵_۱۴۷|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1134416|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=خان‌محمدی|نام=کریم|عنوان=بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد مشهدالرضا (ع)|ژورنال=فرهنگ رضوی|مکان=مشهد|شماره=۳۵|تاریخ=۱۴۰۰|صفحه=۱۲۳_۱۵۲|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1806757|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=دهقان|نام=نیما|عنوان=پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)|ژورنال=کتاب صحنه|مکان=تهران|شماره=۶۱|تاریخ=۱۳۸۶|صفحه=۷۵_۷۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/230025|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=قندهاری|نام=شقایق|عنوان=نقد و بررسی: نقره کنار پنجره فولاد|ژورنال=کتاب ماه کودک و نوجوان|مکان=تهران|شماره=۲۴|تاریخ=۱۳۷۸|صفحه=۲۴–۲۳|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/130242/|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=کمندلو|نام=حسین|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=پنجره‌های حرم|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=کمندلو|نام=حسین|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=پنجره‌های حرم|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | ||
[[رده:مکان‌های مقدس شیعه دوازده‌امامی]] | [[رده:مکان‌های مقدس شیعه دوازده‌امامی]] | ||
[[رده:جاذبه‌های گردشگری ایران]] | [[رده:جاذبه‌های گردشگری ایران]] | ||
[[رده:حرم امام رضا]] | [[رده:حرم امام رضا]] | ||
[[رده:پنجره‌ها]] | |||
[[رده:فرهنگ در ایران]] | |||
نسخهٔ ۲۶ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۵:۴۱
.jpg){kind=link}
پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم امام رضا گفته می‌شود۔ این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود۔
معروف‌ترین پنجره حرم که به بیش از باقی پنجره‌ها به پنجره فولاد مشهور است، واقع در صحن انقلابِ حرم علی بن موسی الرضا است که معروف‌ترین و قدیمی‌ترین پنجره این حرم نیز می‌باشد۔. ساخت این پنجره مربوط به دوران صفویه است. هدف از ساخت پنجره فولاد این است که کسانی که نمی‌توانند وارد حرم شوند، در این نقطه علی بن موسی الرضا را زیارت کنند. پنجره فولاد از جنس طلاست، اما به دلیل اینکه ابتدا با فولاد ساخته شده‌است اسم «پنجره فولاد» تا به الان روی آن مانده‌است.
پیش‌زمینه
نام پنجره‌ها
پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم امام رضا گفته می‌شود۔ این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود۔[۱] در این میان، از پنجره منصوب در صحن انقلاب (قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا) در اسناد قدیمی، به عنوان پنجره فولاد یاد شده‌است که مشهورترین و احتمالا قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضاست۔ از نام این پنجره، دو مرتبه در وقف‌نامه نادرشاه افشار با عبارت «پنجره مبارکه فولادی» یاد شده‌است۔ امروزه با وجود تعویض پنجره قدیمی با پنجره برنجی و با روکش آب‌طلا، همچنان این پنجره به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود۔[۲]
تاریخچه
از پنجره‌های قدیمی منصوب در حرم، می‌توان به پنجره آهنی ضلع شرقی گنبد حاتم خانی، چنجره نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض و پنجره میان گنبد الله‌وردیخان، پنجره میان صفه مقبره عباس‌میرزا در دارالحفاظ و مسجد گوهرشاد و گنبد حاتم‌خانی اشاره کرد۔ از این میان، پنجره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض که از جنس نقره بود، در دوره پهلوی برچیده شد۔[۳] احتمال داده شده‌است که قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضا، پنجره فولادی نصب شده در صحن انقلاب باشد۔ این پنجره، پیش از دوره افشار نصب بوده‌است و در اسناد متعلق به صفویه نیز به آن اشاره شده‌است۔[۴] بنابر گزارش‌هایی، برای نخستین بار، در قرن نهم، به پیشنهاد ملامحسن فیض کاشانی، پنجره کوچکی از جنس فولاد در نزدیک‌ترین مکان ممکن به ضریح ساخته شد تا کسانی که به خاطر عذر شرعی نمی‌توانند به نزدیک ضریح برسند، از این مکان که ضریح قابل رویت است، زیارت‌نامه بخوانند۔[۵][۶] بعدها در روزگار ناصرالدین‌شاه، پنجره بزرگ‌تری از جنس برنز، جایگزین پنجره قدیمی شد۔[۷] از دوره قاجار تا جمهوری اسلامی، این پنجره ساده برنجی با سه دهانه و یک خفنگ بزرگ که تمام دهانه صفه کنار ایوان طلا را می‌پوشانید، در این مکان قرار داشت۔ در دوره پهلوی، خفنگ بالای پنجره برداشته شد و تنها قسمت اصلی آن باقی ماند۔ در دوره جمهوری اسلامی نیز پنجره قدیمی با پنجره جدید تعویض شد و پنجره قدیمی به موزه منتقل شد۔ پس از پنجره فولاد صحن انقلاب، پنجره دیگری در صحن جمهوری اسلامی در امتداد ضریح قرار گرفت۔[۸]
همچنین پنجره دیگری هم چند سال قبل در صحن گوهر شاد نصب شده که دارای طراحی زیبایی است، این پنجره دارای سه شبکه است و در بالای آن کتیبه‌ای آبی رنگ قرار دارد که سوره حمد روی آن نوشته شده‌است. پنجره صحن گوهر شاد دارای دو کتیبه کوچک آبی رنگ بین سه شبکه است که بر روی آنها ذکرهای «یا رحمن» و «یا سبحان» نوشته شده‌است.[۹]
غیر از پنجره‌های موجود در صحن‌ها، پنجره‌هایی در رواق‌ها نیز وجود دارد۔ پنجره دارالاجابه که در ضلع جنوب شرقی رواق دارالاجابه قرار دارد، از جمله آنهاست۔ پنجره دیگر در دارالسیاده قرار دارد که قدمت آن به دوره قاجار باز می‌گردد۔ این پنجره تا پیش از دوره جمهوری اسلامی، در بین مسجد بالاسر و دارالسیاده قرار داشت و بعدا به میان رواق‌های دارالسیاده و دارالشرف منتقل شد۔ پنجره دارالولایه که در امتداد بالاسر ضریح قرار دارد، بین دارالولایه و دارالاخلاص قرار دارد۔[۱۰]
در برخی از نوشته‌ها آمده‌است ابتدا قرار بوده در این مکان دری نصب شود و حتی آن در هم طراحی و ساخته شده بود و در ایامی که شیخ بهایی حضور نداشته معمار صحن قصد می‌کند که در را در جایش نصب کند. این معمار همان شب علی بن موسی الرضا را در خواب می‌بیند که به او امر می‌کند در را نصب نکند، این معمار سه شب این خواب را می‌بیند تا اینکه شیخ از سفر بازمی‌گردد و معمار ماجرای خواب را برای شیخ بازگو می‌کند. شیخ بهایی با شنیدن این روایت با تضرع به درگاه علی بن موسی الرضا طلب بخشش می‌کند. هنگامی که ماجرا را از او می‌پرسند، پاسخ می‌دهد: من در این نقطه متن و دعایی نصب کرده بودم تا افراد گناه‌کار وارد حرم نشوند. به این ترتیب در نقطه کنونی در نصب نمی‌شود و با پیشنهاد ملا محسن فیض کاشانی پنجره‌ای در این نقطه نصب می‌شود تا افرادی که عذری دارند یا روی وارد شدن به حرم حرم علی بن موسی الرضا، رضا را ندارند از این نقطه با علی بن موسی الرضا درد و دل کنند. در ادامه و در دوره شاهرخ میرزای تیموری، همسر گوهر شاد خانم، پنجره‌ای از جنس فولاد ساخت و در این مکان نصب کردند. تا این که در دوره قاجاریه و با دستور ناصرالدین‌شاه پنجره‌ای از برنز طراحی، ساخته و نصب شد و پنجره قبلی هم به موزه انتقال داده شد که این پنجره هنوز هم موجود است.[۹]
مشخصات
پنجره‌های حرم امام رضا غالبا به صورت محرابی‌شکل و از جنس فلزاتی چون برنج، ورشو، نقره و مس هستند که بعضی از آنها با طلا آبکاری شده‌اند۔ پنجره موجود در صحن انقلاب (مشهور به پنجره فولاد) امروزه از سه دهانه محرابی شکل ساخته شده‌است که در بالای هر دهانه، قابی مستطیل شکل قرار دارد۔ ارتفاع این پنجره 4.41 متر و عرض آن 4.55 است۔ پنجره صحن انقلاب نیز از جنس برنج است که از ورقه‌های مس و طلا برای آبکاری آن استفاده شده‌است۔ این پنجره در سمت چپ ایوان طلای صحن جمهوری قرار دارد۔ ارتفاع آن تا نوک تیزه 5.42 و عرض آن چهار متر است۔ طرح کلی آن، همچون طرح پنجره فولاد صحن انقلاب است۔[۱۱]
پنجره موجود در دارالحجه، از جنس نقره و طلاست و دارای ابعاد 3.41 متر عرض و 4.13 متر ارتفاع است۔ سبک این پنجره، همچون ضریح شیر و شکر، سبکی هندی است۔ پنجره دارالسیاده نیز با ابعاد 3.45 متر ارتفاع و 3.26 متر عرض، دارای سه دهانه است که جنس آن از نقره و چوب بود۔ پنجره دارالولایه که از نقره ساخته شده است، با طلا، تزئین شده و ارتفاع آن 4.61 متر است۔[۱۲]
در فرهنگ، ادبیات، هنر و رسانه
بسیاری از زائران حرم امام رضا، پنجره فولاد حرم امام رضا که در صحن انقلاب قرار دارد را، نماد کرامت و حل مشکلات می‌دانند۔ از همین‌رو این مکان را برای دعا، درخواست اجابت درخواست‌ها و رفع مشکلات خود انتخاب می‌کنند۔ زائرانی که در ساعات پس از بسته شدن درب‌های حرم برای زیارت به صحن می‌آمدند نیز می‌توانستند از کنار این پنجره، اعمال زیارت خود را انجام دهند۔ این مکان از تقدس خاصی نزد زائران برخوردار است و با وجود مسقف نبودن، قرار گرفتن به سمت قبله، کم موونه بودن برای حضور و نزدیکی به نمادهای احساس برانگیزی چون سقاخانه، گنبد، نقاره‌خانه و ۔۔۔ جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌است۔[۱۳] بستن دخیل به شبکه‌های پنجره فولاد، از فرهنگ‌های عامیانه در خصوص این مکان است که به منظور گرفتن حاجت و شفاعت صورت می‌گیرد۔ نوع دخیل بستن در این مکان، بسته به قوم، نژاد و رسوم هر فرد، متفاوت است۔ دخیل بستن و دعا نمودن در پشت پنجره فولاد، حتی در لالایی‌های برخی مناطق ایران، گزارش شده‌است۔[۱۴]
کتاب‌های متنوعی با موضوع پنجره فولاد نوشته شده‌است۔ از این میان می‌توان به کتاب داستانی چهل پنجره اشاره کرد که به داستان شفا گرفتن دختری به نام نقره در کنار پنجره فولاد پرداخته‌است۔[۱۵] مجموعه داستانی دخیل بر پنجره فولاد از امیرحسین چهل‌تن دیگر اثر داستانی در این خصوص است۔[۱۶]
تئاتر پنجره فولاد، به نویسندگی مهدی توسلی و کارگردانی جواد هاشمی، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که با نام و موضوع پنجره فولاد به نمایش گذاشته شده‌است۔ این اثر روایتگر ماجرایی در کنار پنجره فولاد در واقعه بمب‌گذاری حرم امام رضاست۔[۱۷]
در ساخت این پنجره‌ها، از هنرهای مختلف استفاده شده‌است۔ معماران، خوشنویسان، طراحان، قلم‌زنان و میناکاران از هنرمندانی هستند که برای ساخت این پنجره‌ها به کار گرفته شده‌اند۔[۱۸]
پانویس
ارجاعات
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ خان‌محمدی، «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد»، فرهنگ رضوی.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا»، فرهنگ و ادبیات عامه.
- ↑ خان‌محمدی، «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد»، فرهنگ رضوی.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ YJC، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان | (۱۳۹۹/۰۳/۱۸–۰۹:۵۹). «درخواست حرم علی بن موسی الرضا، رضا (ع) دربارهٔ مکانی که قرار بود گناهکاران وارد آن نشوند/ ماجرای ساخت پنجره فولاد چه بود؟». fa. دریافت‌شده در 2022-06-23. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
- ↑ خان‌محمدی، «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد»، فرهنگ رضوی.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا»، فرهنگ و ادبیات عامه.
- ↑ قندهاری، «نقره کنار پنجره فولاد»، کتاب ماه کودک و نوجوان.
- ↑ اجاکیانس، «تهران، شهر بی آسمان»، نامه فرهنگستان.
- ↑ دهقان، «پروپاگاندایی از ته دل»، کتاب صحنه.
- ↑ کمندلو، «پنجره‌ها حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
منابع
- اجاکیانس، آناهید (۱۳۸۲). «تهران، شهر بی آسمان». نامه فرهنگستان. تهران (۳۵): ۱۶۴_۱۷۲ – به واسطهٔ نورمگز.
- خلیل، بیگ‌زاده؛ پروین، نادر (۱۳۹۵). «جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه». فرهنگ و ادبیات عامه. تهران (۹): ۱۲۵_۱۴۷ – به واسطهٔ نورمگز.
- خان‌محمدی، کریم (۱۴۰۰). «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد مشهدالرضا (ع)». فرهنگ رضوی. مشهد (۳۵): ۱۲۳_۱۵۲ – به واسطهٔ نورمگز.
- دهقان، نیما (۱۳۸۶). «پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)». کتاب صحنه. تهران (۶۱): ۷۵_۷۶ – به واسطهٔ نورمگز.
- قندهاری، شقایق (۱۳۷۸). «نقد و بررسی: نقره کنار پنجره فولاد». کتاب ماه کودک و نوجوان. تهران (۲۴): ۲۴–۲۳ – به واسطهٔ نورمگز.
- کمندلو، حسین (۱۳۹۳). «پنجره‌های حرم». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.