زیتون (شهر)

زیتون، نام قدیمی شهری بندری است در جنوب شرقی چین که جمع قابل توجه‌ای از آن شهر را مسلمانان شکل داده‌اند. بر اساس گزارش منابع تاریخی، دو تن از صحابه محمد برای تبلیغ دین اسلام به این شهر وارد شدند و پس از آن، جمعیت‌های بسیاری در آن شهر از مسلمانان شکل گرفتند. در این مسجد، 7 مسجد گزارش شده‌است که از آن میان تنها یکی باقی مانده‌است.

نام و موقعیت جغرافیایی

این شهر، در جنوب شرقی چین به صورت بندرگاهی در کنار رود جين‌جيانگ واقع شده است. گزارش شده‌است که این بندر در كنار رودخانه و خليجى كوچک و نيز حصار خراب‌شده شهر به‌دست تاتارها قرار داشته‌است. ابوالفداء از این بندر با نام زیتون و شنجو (جوان‌جو) یاد کرده‌است. چوان‌جو امروزه در استان فوجيان بر ساحل درياى چين جنوبى و مقابل جزيره تايوان قرار دارد.

تاریخچه

زیتونه، از نخستین شهرهای محل اقامت مسلمانان در سرزمین جنوبی چین بوده‌است. مرکز تجارت دریایی چین بودن در قرن های ششم تا هشتم ه.ق، سبب شهرت و اهمیت این بندر بود. قدمت این شهر ه چندین قرن پیش از میلاد می‌رسد و تاسیس آن را به سال 260 میلادی نسبت داده‌اند. در ابتدا شهرکی با نام دونگ‌آن ساخته شد و در سال 564 میلادی نامش به نان‌آن و پس از آن به فنگ‌جو و فوجو تغییر نام داده‌شد. بعدها در سال 711 میلادی، نام این بندر به چوان‌جو تغییرنام داده شد. احتمال داد می‌شود که در قرن هفتم، مسلمانان مقیم این بندر، نام زیتون را که شباهتی به واژه سی‌تونگ دارد به این بندر گذاشته‌اند. تنوع دینی در این شهر، سبب شد تا در قرن چهاردهم ه.ق، این شهر به موزه ادیان جهان ملقب شود.

وضعیت مسلمانان در زیتون

در اینکه مسلمانان چه زمانی و چگونه به این شهر ورود کردند، اطلاعاتی در دست نیست؛ اما بر اساس برخی منابع چینی، در قرن اول ه.ق چهار نفر از صحابه محمد برای تبلیغ اسلام به این بندر وارد شدند. در همین سده بود که تجارت ایرانیان با دیگر مسلمانان در چهار بندر بزرگ چین رونق گرفت و مسلمانان بسیاری از راه دریا، به سواحل شرقی چین وارد شدند. ابن‌بطوطه در سفرنامه خود، اطلاعاتی را درباره اوضاع مسلمانان در شهر زیتون به تفصیل بیان کرده‌است.

در 760 میلادی، شورشی در تيان شِن‌گونگ و کشتاری در يانگ‌جو صورت گرفت و شورش دیگری نیز به همراه قتل‌عامی در سال 878 میلادی در هوانگ چائو و گوانگ‌جو، سبب مهاجرت مسلمانان ایرانی و عرب از این مناطق به زیتون شد. به نظر می‌رسد ابن‌سعید مغربی، نخستین جغرافی‌نویس مسلمان بوده‌است که در قرن هفتم، از این بندر یاد کرده‌است. ابن بطوطه، در گزارش خود از شهر زیتون، به برهان‌الدين كازرونى (د ۷۷۲ ه.ق / ۱۳۷۰ م)، به عنوان یکی از تجار و مشايخ شهر اشاره شده‌است. وی در سال 712 ه.ق، وارد زیتون شده‌است و سال‌ها امام جماعت مسجد اصحاب بوده‌است. او در سال 750 توانست مسجد اصحاب را بازسازی کند و شیخ‌الاسلام مسلمانان زیتون شود. پو شوگِنگ و فرزندان و نوادگانش (خاندان پو) از صاحبان قدرت بر این منطقه تجاری بودند و سهم عمده‌ای در توسعه شهر و گسترش اسلام در منطقه داشتند. اَجل اميرعمر طُغانشاه، از ديگر مسلمانان، مدتى در بندر زيتون داروغه بود.

اوج شکوفایی این بندر، در دوران سلسله سونگ و سلسله مغول یوان بود. جمعیت این بندر در این دوران را دویست‌هزار نفر گزارش شده‌است. در منابع چینی، از این میان، ده‌هزار نفر عرب و ایرانی توصیف شده‌اند. غیر از مسلمانان، عده‌ای از بوداییان، هندوها، مسیحیان، دائویی‌ها، یهودیان و مانوی‌مدهبان نیز در زیتون حاضر بودند. در سال 733 ه.ق، قشونی به نام قاپوچی، از جانب طغان‌تیمور (از خان‌های مغول)، در منطقه زیتون مستقر شدند تا از مسلمانان در برابر شورش یکی از شاهزادگان ساکن در شهر، محافظت کنند. در نهایت، در یک سلسله شورش‌ها در منطقه که بعضی از آنها 10 سال به طول انجامیده بود، اهمیت و جایگاه تجاری شهر بندری زیتون، از دست رفت. تلاش‌های برای بازگردانی شکوفایی سابق به این شهر صورت گرفت اما موفق نبود. با سقوط سلسله یوان، جمعی از مسلمانان این منطقه، به مناطق اطراف گریختند و بعضا، هویت اسلامی خود را مخفی کردند. خاندان شيا از نوادگان شيخ‌برهان‌الدين، از نخستين گروه‌های مسلمان بودند که پس از بازگشت آرامش به شهر، به زیتون برگشتند و منصب موروثی امامت مسجد اصحاب را عهده‌دار شدند. طبق مُفاد دو شجره‌نامۀ معروف چينى، اغلب مسلمانان زيتون از خاندان دينگ و خاندان گو بودند كه خود را ايرانى‌تبار، و به‌ترتيب از نسل دينگ شن‌سى، از نوادگان سيّداجل شمس‌الدين*، و گوزى‌هونگ، نواده ابن‌قدس دَقّاق‌نام، مى‌دانند. خاندان‌هاى مسلمان لى و لين، از ازدواج برخی از طایفه‌های شیعی با بومیان شکل گرفت و همین موضوع سبب شد تا «لى» مخفف على دانسته شود. با توجه به سنگ‌قبرهای قدیمی یافت شده در این شهر، نام‌هایی چونسیرافی، شیرازی، خراسانی، همدانی، قزوینی، گیلانی و گرگانی در میان ساکنان این شهر حضور داشته‌است.

بر اساس آمارهای سال 2015 میلادی، جمعیت این منطقه ۸،۵۱۰،۰۰۰ تن بوده‌است كه از اين ميان، حدود  ۶۳،۰۰۰ تن مسلمان بودند.

آثار باستانی

در شهر زیتون، کشفیات باستان‌شناسی برای شناخت بیشتری از مسلمانان وجود دارد. آثار اسلامی موجود همچون کتیبه‌ها، سنگ‌قبرها و مساجد و گورستان‌های قدیمی مسلمانان، از جمله این آثار باستانی محسوب می‌شوند. بیشتر این یافته‌ها در موزه تاریخ ارتباطات دریایی چوان‌جو نگهداری می‌شوند. قدیمی‌ترین سند مکتوب به فارسی یافت شده در این شهر که نام زیتون در آن به کار رفته‌است، متعلق به سنگ قبری است متعلق به 722 ه.ق. آرامگاه لینگ‌شان، قدیمی‌ترین قبرستان اسلامی این شهر است که دو تن از صحابه محمد در آن دفن شده‌اند. این دو با نام‌های وقاص و سعید شناخته می‌شوند.

مساجد

هفت مسجد در زیتون بنا شده‌است. مسجد اصحاب (مشهور به نام‌هاى چينى شنگ‌يوسى، چينگ‌جينگ‌سى و چى‌لين‌سى) تنها مسجد باقی‌مانده در این منطقه است. براساس كتيبۀ چينىِ «چينگ‌جينگ‌سى‌جى»، مسجد اصحاب در ۴۰۰ ه.ق بنا شد. نخستین مرمت این مسجد توسط احمد بن محمد قدسى بازسازى شد و تا دوره معاصر، هفت مرتبه ديگر مرمت و بازسازى شده‌است.

پانویس

منابع

• مرادزاده، رضا (۱۳۷۵). «زیتون». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.