امیرخسرو دهلوی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
|امضا = | |امضا = | ||
}} | }} | ||
'''حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود''' معروف به '''امیرخسرو دهلوی''' | '''حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود''' معروف به '''امیرخسرو دهلوی''' {{تتم||۶۵۱|[[پتیالی]]، [[هند]]||۷۲۵|[[دهلی]]|ق}} شاعر پارسی‌گوی [[هندوستان]] بود. | ||
او یکی از دو شاعر مهم اوایل قرن هشتم است که سایر سخنوران پارسی‌گوی هند را تحت‌الشعاع قرار دادند و در ادوار بعد هم نفوذی دامنه‌دار در میان شعرای ایران و [[هند]] داشتند. آن دو امیرخسرو، و [[حسن دهلوی]] بودند. امیرخسرو به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی و هندی چیرگی داشت و به «سعدی هند''»'' معروف بود و او در اوایل حال به «سلطانی» و سپس به «طوطی» تخلص می‌کرد. | |||
== نام و تبار == | |||
نام او را حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود معروف به امیرخسرو دهلوی گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> او را به نام‌های مختلفی گزارش کرده‌اند که می‌توان از این بین به ابوالحسن، ابوالحسن بن امیر، امیر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیر سیف‌الدین، ابوالحسن یمین‌الدین، امیر یمین‌الدین خسرو بن محمود و ابوالحسن یمین‌الدین اشاره کرد۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
پدرش را از مردمان ترک از شهر کِش در ترکستان دانسته‌اند۔ نام پدرش سیف‌الدین بود و از رئیسان قبیله خود و حکومت کالپی شناخته شده‌است۔ همو در دوران حمله مغول، به نواحی بلخ و از آنجا به غوربند رفت۔ او سرانجام به هند گریخت در دوران شمس‌الدین التُتمِش در پتیالی به سر برد۔ او در همانجا با دختر یکی از امیران به نام عمادالملک ازدواج کرد۔ عمادالملک را از صاحب‌منصبان زمان خود می‌دانستند که خانه او همواره مرکز تجمع شاعران و موسیقی‌دانان بود۔ برای امیرخسرو، دو برادر به نام‌های عزالدین شاه و نصیرالدین محمود گزارش شده‌است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> منابع، امیرخسرو را [[مردمان هزاره|هزاره]] تبار و هندی‌زاد می‌دانند که کلمات ترکی و هندی در شعرش بسیار استفاده می‌کرد.<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> | |||
== | == سرگذشت == | ||
امیرخسرو | به گزارش سدارنگانی، ابوالحسن امیرخسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی گوی [[هندوستان]] در سال ۶۳۲ ه۔ش مصادف با ۶۵۱ ه۔ق در [[پتیالی]] [[هند]] زاده شد۔<ref>{{پک|1=سدارنگانی|2=۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> سال تولد او را منابع دیگر ۶۵۲ و ۶۵۳ ه۔ق و در دایرةالمعارف آریانا سال ولادتش را ۶۵۰ ه۔ق نیز گزارش کرده‌اند۔ منابع محل تولد او را نیز با اختلاف در دهلی، قندوز و غوربند دانسته‌اند۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | ||
وی در | امیرخسرو از کودکی به تعلیم علوم نزد پدرش پرداخت و خط را نزد سعدالدین خطاط آموخت۔ او پدر خود را در سن ۷، ۸ یا ۹ سالگی از دست داد۔ منابع پدرش را کشته شده در یک جنگ گزارش می‌کنند۔ با مرگ پدر، عمادالملک، جد مادری او، کفالتش را برعهده می‌گیرد۔ امیرخسرو در خانه عمادالملک با علوم مختلف آشنا شد و به سرودن شعر پرداخت۔ در ابتدا تخلص او «سلطانی» بود و بعدها به «طوطی» تغییر کرد۔ با به سلطنت رسیدن غیاث‌الدین بَلبَن، برخی از امرای او به حمایت از شاعران و موسیقی‌دانان پرداختند۔ سرانجام امیرخسرو توانست در دربار ناصرالدین بغرا خان پسر غیاث‌الدین بلبن ورود کند و از ملازمان او باشد۔ او در سفر بغرا خان به همراه غیاث‌الدین، به بنگاله رفت و پس از آنکه بغرا خان به حکومت بنگاله دست یافت، امیرخسرو از آنجا به دهلی بازگشت و پیشنهاد ماندن در بنگاله را رد کرد۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | ||
پس از بازگشت به دهلی، محمد قاآن پسر غیاث‌الدین نیز به دهلی آمد و با شنیدن آوازه امیرخسرو، او را به عنوان شاعر خاص خود استخدام کرد۔ بعدها محمد قاآن به حکومت ملتان منصوب شد و امیرخسرو را با خود همراه کرد۔ کمی بعد در سال ۶۸۳ ه۔ق تیمورخان به ملتان حمله کرد و هرچند شکست خورد، اما محمد قاآن کشته و امیرخسرو به اسارت مغولان درآمد۔ دوران اسارت امیرخسرو دو سال به طول انجامید که در بلخ گذرانده می‌شد۔ او پس از خلاصی از زندان، به دهلی بازگشت۔ در آن دوران سلسلۀ جدید خلجیان بر سر قدرت آمده بود و از آنجا که فیروز شاه خلجی (۶۸۹-۶۹۴ ق / ۱۲۹۰-۱۲۹۵ م) پادشاهی مقتدر و شعردوست بود، امیرخسرو به دربار او پیوست۔ این سلسله در اواخر حیات امیرخسرو منقرض شد و سلسله جدید تغلقیه به روی کار آمد که پادشاه آنان غیاث‌الدین تغلق بود۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
برای امیرخسرو پسری به نام ملک محمد که در نقد شعر شهرت داشت و دختری به نام عفیفه گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
=== درگذشت === | |||
وی به سال ۷۲۴ ه۔ق مصادف با ۱۳۲۴ م به همراه تغلق شاه به لکهنو و اوده عزیمت کرد۔ او در همین سفر خبر درگذشت نظام‌الدین اولیا را شنید۔ او با شنیدن این خبر، اعلام کرد که مرگ او نیز نزدیک است و به همین بهانه، ترک خدمت سلطان کرده و به دهلی بازگشت۔ وی در طول چند ماهی که در دهلی ماند، هرچه داشت به نیازمندان بخشید و سرانجام در ۲۹ ذیقعدۀ ۷۲۵ ه۔ق مصادف با ۶ نوامبر ۱۳۲۵ م در سن ۷۱ تا ۷۴ سالگی، درگذشت۔ در روز و ماه درگذشت او اختلاف‌هایی وجود دارد اما در سال درگذشتش، کمتر اختلافی گزارش شده‌است۔ او را در کنار قبر نظام‌الدین اولیا دفن کردند۔ برخی منابع محل دفن او را پایین مقبره شکرگنج دانسته‌اند۔ در ۸۹۷ ه۔ق مصادف با ۱۴۹۲ م مقبره‌ای برای او ساخته شد و در ۱۰۱۴ ه۔ق، محمد عماد حسن بن سلطان‌علی سبزواری سنگ مرمری بر مزار او گذاشت۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> آرامگاه او در یکی از محله‌های شلوغ و پرتراکم دهلی که بنام نظام‌الدین اولیاء معروف است و نزدیک به ایستگاه [[متروی بمبئی|قطار شهری بمبئی]] به نام ایستگاه قطار نظام‌الدین و در نزدیکی [[آرامگاه همایون]] واقع شده میزبان جمع کثیری از مردم و زیارتگاه مسلمانان و اهل تصوف است. | |||
== دین و مذهب == | |||
امیرخسرو در خانواده‌ای مسلمان به دنیا آمده بود۔ گزارش شده است که وی از کودکی به نظام‌الدین اولیاء ارادت داشته‌است و پس از سن بلوغ به شاگردی این عارف رفته است۔ این واقعه را به سال ۶۷۱ ه۔ق گزارش کرده‌اند۔ همچنین گفته شده‌است که امیرخسرو از دست نظام‌الدین اولیا، خرقه گرفته است۔ نظام‌الدین نیز امیرخسرو را «مفتاح السماع» دانسته است و به وی لقب «ترک الله» داده بود۔ همچنین به وی «کاسه لیس» به معنای کاسه لیس قیامت داده شده بود۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> امیر خسرو نیز مانند استادش نظام‌الدین اولیاء خود پیرو سلسلهٔ عرفان [[چشتیه]] بود.[[پرونده:Nezamaldin complex 11-2010 (16).JPG|بندانگشتی|مقبرهٔ امیر خسرو دهلوی در مجموعهٔ درگاه [[نظام‌الدین اولیا]]، [[دهلی]]، [[هندوستان]]]] | |||
== شبک شعری و موسیقایی == | |||
امیرخسرو به سبب آشنایی با زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و هندی اطلاعات نسبتاً خوبی داشت و اشعار فراوانی در زمینه‌های مختلف سروده‌است. موسیقی هندی و ایرانی را به‌خوبی می‌شناخت. شعرش لحن و لطافتی خاص دارد و چون ترک‌نژاد و هندی‌زاد بود کلمات ترکی و هندی نیز در شعر او دیده می‌شود<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref><ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> و به عقیده معین، می‌توان سبک وی را «طلیعهٔ [[سبک هندی]]» به‌شمار آورد.<ref>محمد معین، «امیرخسرو دهلوی»، ص۱۲.</ref> او نخستین شاعر فارسی گوی هند بود که در اشعار فارسی، لغات هندی را به کار می‌بست۔ اشعار او به زبان هندی، دو برابر اشعارش به زبان فارسی است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
گزارش شده است که وی در دوران جوانی، با [[سعدی]] ملاقاتی داشته است و همواره به او افتخار می‌کرده‌است؛ همچنین گزارش شده است که سعدی نیز برای ملاقات با امیرخسرو سفری به هند داشته است۔ در ''[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]''، این دیدارها به افسانه تشبیه شده‌است که از برخی از اشعار این دو شاعر اقتباس شده است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> به هر روی، وی در غزل‌سرایی پیرو [[سعدی]] بود و غالباً مضامین عشقی و مسایل عرفانی را به زبان ساده و پرسوز در بحرهای کوتاه و لطیف بیان کرده و از الفاظ و معانی شاعران متصوف ایرانی سود می‌جست. خمسه‌اش از خمسه‌های تمام مقلدین نظامی نسبتاً بهتر و برتر است۔<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> او در اشعارش [[نظامی گنجوی|نظامی]] را به‌عنوان استادی مسلط به فن ستوده‌است: | |||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۶۹: | خط ۸۳: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
و مطلع «مرآه | و مطلع «مرآه الصّفا»ی امیرخسرو: | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
{{ب|دلم طفل است و پیر عشق استاد زباندانش|سواد الوجه سَبق و مسکنت کنج دبستانش}} | {{ب|دلم طفل است و پیر عشق استاد زباندانش|سواد الوجه سَبق و مسکنت کنج دبستانش}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
شاعران فراوانی از سبک و شیوه و به‌خصوص ابداعات و نوآوری‌های امیرخسرو پیروی کرده‌اند. در میان شعرای ایران نیز نفوذ داشته و بسیاری از آنها مخصوصاً در حکایات و مثنویات عشق‌انگیز سبک او را تقلید کرده‌اند.<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> با توجه به بعضی از غزل‌های [[حافظ]]، مشخص می‌شود که وی با اشعار و غزلیات خسرو آشنایی داشته و تا حدی تحت تأثیر او بوده‌است. آورده‌اند که نورالدین [[عبدالرحمان جامی]] (درگذشته ۸۹۸ هـ. ق) بیش از دیگر شاعران ایرانی، با امیرخسرو دهلوی و آثار او انس و الفت داشته و «همیشه آرزوی جامی آن بوده‌است که به پای او برسد».<ref>سعید نفیسی، مجلهٔ ارمغان شمارهٔ ۸–۹، سال ۱۳۰۸، ص۵۷۴.</ref> در | شاعران فراوانی از سبک و شیوه و به‌خصوص ابداعات و نوآوری‌های امیرخسرو پیروی کرده‌اند. در میان شعرای ایران نیز نفوذ داشته و بسیاری از آنها مخصوصاً در حکایات و مثنویات عشق‌انگیز سبک او را تقلید کرده‌اند.<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> با توجه به بعضی از غزل‌های [[حافظ]]، مشخص می‌شود که وی با اشعار و غزلیات خسرو آشنایی داشته و تا حدی تحت تأثیر او بوده‌است. آورده‌اند که نورالدین [[عبدالرحمان جامی]] (درگذشته ۸۹۸ هـ. ق) بیش از دیگر شاعران ایرانی، با امیرخسرو دهلوی و آثار او انس و الفت داشته و «همیشه آرزوی جامی آن بوده‌است که به پای او برسد».<ref>سعید نفیسی، مجلهٔ ارمغان شمارهٔ ۸–۹، سال ۱۳۰۸، ص۵۷۴.</ref> [[جامی]] معتقد است که امیرخسرو در سرودن قصیده و غزل و مثنوی به کمال رسیده است و در اینباره، غزلیاتش بر غزلیات خاقانی برتری دارد۔ به عقیده جامی، بهترین پاسخ به خمسه نظامی، توسط امیرخسرو صورت گرفته‌است۔ نظام‌الدین اولیا، در مقایسه‌ای بین اشعار امیرخسرو و ناصر خسرو، امیرخسرو را برتر از اشعار ناصر خسرو می‌داند۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> یان ریپکا دربارهٔ خمسه امیرخسرو معتقد است، «اهمیت آثار امیرخسرو در ادبیات فارسی از این جهت چشمگیر است که در خمسهٔ او داستان‌های رمانتیک برجسته و اشعار حماسی ممتازی دیده می‌شود که موضوع‌های آنها را از نظامی اقتباس کرده‌است. شاعر کم و بیش، رویدادها را به شکل‌های گوناگون تصویر کرده و چنان با سخنوری و [[بلاغت]] موضوع‌ها را پرورانده که گویی در مهارت و استادی دست کمی از نظامی نداشته‌است؛ اما او به ژرفای فلسفه زندگی و مسایل حاد اجتماعی توجهی نکرده در عین حال تردیدی نیست که این تنزل سطح با سلیقهٔ مردم زمان خسرو هماهنگ بوده‌است.» | ||
او یکی از دو شاعر مهم اوایل قرن هشتم است که سایر سخنوران پارسی‌گوی هند را تحت‌الشعاع قرار دادند و در ادوار بعد هم نفوذی دامنه‌دار در میان شعرای ایران و [[هند]] داشتند. آن دو امیرخسرو، و [[حسن دهلوی]] بودند.<ref>{{پک|سدارنگانی|۱۳۴۵|ک=پارسی‌گویان هند و سند|ص=}}</ref> | |||
== آثار == | == آثار == | ||
[[پرونده:Basawan - Alexander Visits the Sage Plato.jpg|بندانگشتی|صحنهٔ دیدار [[اسکندر مقدونی]] از [[افلاطون]]، از کتاب ''[[خمسهٔ نظامی]]'' امیر خسرو دهلوی]] | [[پرونده:Basawan - Alexander Visits the Sage Plato.jpg|بندانگشتی|صحنهٔ دیدار [[اسکندر مقدونی]] از [[افلاطون]]، از کتاب ''[[خمسهٔ نظامی]]'' امیر خسرو دهلوی]] | ||
امیرخسرو با عمر طولانی خود، توانست موفقیت آثارش را ببیند و در گردآوری آنها، فرصت و موفقیت داشت۔ گروهی از دوستان او نیز در این امر وی را یاری کردند۔ در منابع آمده است که امیرخسرو، ۹۹ کتاب تصنیف کرده است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> در تذکره‌ها دربارهٔ تعداد آثار امیر خسرو روایت‌های اغراق‌آمیزی نقل کرده‌اند و از قول او نوشته‌اند که شمار اشعارش نزدیک به نیم میلیون بیت است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> آثار منظوم فارسی او عبارت است از: | |||
== | * [[تحفةالصغر|''تحفة الصّغر'']]: سروده‌های ۱۶ تا ۱۹ سالگی؛ شامل ۳۵ قصیده‌ها، ۵ ترجیع‌بند و ترکیب‌بند و تعدادی قطعه کوتاه است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | ||
* [[ | * [[وسط الحیات|''وسط الحیوة'']]: سروده‌های شاعر از ۲۰ تا حدود ۳۴ سالگی، شامل ۵۸ قصیده‌ها، ۸ ترجیع‌بند و چند قطعه‌ها و رباعی که مجموعا ۸۴۴۱ بیت را در بر می‌گیرد۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | ||
* [[غره الکمال|''غرّة الکمال'']]: سروده‌های ۳۴ تا ۴۳ سالگی شاعر، با مقدمه‌ای مبسوط که در آن شرح زندگانی او به تفصیل آمده‌است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
* [[بقیه نقیه|''بقیة نقیّه'']]: سروده‌های دوران پیری شاعر، که در سال ۷۱۶ ه۔ق سروده شده‌اند۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
* [[نهایه الکمال|''نهایة الکمال'']]: سروده‌های واپسین سال‌های حیات شاعر، که پس از مرگ غیاث‌الدین تغلق سروده شده‌است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
== | * ''[[قران السعدین|قران السعدین]]'': اولین مثنوی بلند امیرخسرو که شامل محتوای تاریخی است۔ این اثر مشتمل بر شرح دیدار معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغرا خان است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | ||
* [[مفتاح الفتوح|''مفتاح‌الفتوح'']]: دومین مثنوی امیرخسرو است که با موضوع تاریخ نوشته شده‌است۔ تاریخ سروده شدن آن را ۲ جمادی‌الآخر ۶۹۰ ه۔ق دانسته‌اند۔ موضوع این کتاب، شرح فتوحات جلال‌الدین فیروز شاه است۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
از دیگر آثار امیرخسرو می‌توان به دیوان ''[[عشیقه]]'' مشتمل بر داستان عشق خضرخان و شاهزاده دول‌دی اشاره کرد۔ ''[[نه سپهر]]''، ''[[تغلق‌نامه]]''، ''[[مطلع الانوار]]''، ''[[مجنون و لیلی]]''، ''[[شیرین و خسرو]]''، ''[[آیینۀ سکندری]]''، ''[[هشت بهشت]]'' از آثار امیرخسرو در زمینه مثنوی است۔ کتاب ''جواهر خسروی'' مجموعه‌ای از اشعار منسوب به امیرخسرو است که در انتساب اشعار و کتاب به شاعر، تردیدهایی مطرح شده‌است۔ از میان آثار منثور امیرخسرو، می‌توان به ''رسائل الاعجاز'' یا ''اعجاز خسروی''، ''تاریخ علایی'' یا ''خزاین الفتوح'' و ''افضل الفواید'' اشاره کرد۔ غیر از زمینه شعری، برای او سه دفتر در موسیقی نیز گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=بینش|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=دهلوی، امیر خسرو}}</ref> | |||
دیوان غزلیات، که چند بار جمع‌آوری شده و در [[هند]] و [[پاکستان]] به چاپ رسیده‌است. نخستین چاپ آن در ۱۸۷۱ م؛ و بار دوم در ۱۳۹۲ هجری در [[لاهور]] منتشر شد. دیوان امیر خسرو بارها در [[هند]] و [[ایران]] تصحیح و چاپ شده‌است. | |||
== پانویس == | |||
=== ارجاعات === | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
== منابع == | === منابع === | ||
* {{یادکرد | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=بینش|نام=تقی|پیوند نویسنده=|ویراستار=|مقاله=دهلوی، امیرخسرو|دانشنامه=[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|سال=۱۳۶۷|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979|نام۲=توفیق|نام خانوادگی۲=هاشم‌پور سبحانی}} | ||
* فرهنگ فارسی [[معین]]، جلد پنجم، اعلام | * فرهنگ فارسی [[معین]]، جلد پنجم، اعلام | ||
* | * {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =سدارنگانی| نام =هرومل| عنوان = پارسی‌گویان هند و سند |ماه =| سال =۱۳۴۵| ناشر =بنیاد فرهنگ ایران| مکان انتشارات =تهران|شابک=}} | ||
== | |||
{{تصوف}} | {{تصوف}} | ||
{{تاریخ‌نگاران دوره اسلامی}} | {{تاریخ‌نگاران دوره اسلامی}} | ||
نسخهٔ ۱۹ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۴۵
امیرخسرو دهلوی | |
|---|---|
 امیرخسرو توسط مردان جوان احاطه شده‌است. مینیاتوری از یک نسخه خطی مجلس العشاق سروده حسین بایقرا | |
| نام اصلی | حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود |
| زاده | ۶۳۲ خورشیدی۶۵۱ پتیالی، هندوستان |
| درگذشته | ۷۰۳ خورشیدی ۷۲۵ دهلی، هندوستان |
| آرامگاه | در مجموعه درگاه نظام‌الدین اولیاء، دهلی |
| لقب | سعدی هند |
| تخلص | «سلطانی»، «طوطی» |
| زمینه کاری | شعر |
| سبک نوشتاری | عراقی |
| سال‌های فعالیت | غزل، قوالی، رباعی |
| کتاب‌ها | ثمانیهٔ خسرویه |
| دیوان اشعار | دیوان امیر خسرو |
حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود معروف به امیرخسرو دهلوی (زادهٔ ۶۵۱ در پتیالی، هند – درگذشتهٔ ۷۲۵ هجری قمری در دهلی) شاعر پارسی‌گوی هندوستان بود.
او یکی از دو شاعر مهم اوایل قرن هشتم است که سایر سخنوران پارسی‌گوی هند را تحت‌الشعاع قرار دادند و در ادوار بعد هم نفوذی دامنه‌دار در میان شعرای ایران و هند داشتند. آن دو امیرخسرو، و حسن دهلوی بودند. امیرخسرو به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی و هندی چیرگی داشت و به «سعدی هند» معروف بود و او در اوایل حال به «سلطانی» و سپس به «طوطی» تخلص می‌کرد.
نام و تبار
نام او را حکیم ابوالحسن یمین‌الدین بن سیف‌الدین محمود معروف به امیرخسرو دهلوی گزارش کرده‌اند۔[۱] او را به نام‌های مختلفی گزارش کرده‌اند که می‌توان از این بین به ابوالحسن، ابوالحسن بن امیر، امیر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیر سیف‌الدین، ابوالحسن یمین‌الدین، امیر یمین‌الدین خسرو بن محمود و ابوالحسن یمین‌الدین اشاره کرد۔[۲]
پدرش را از مردمان ترک از شهر کِش در ترکستان دانسته‌اند۔ نام پدرش سیف‌الدین بود و از رئیسان قبیله خود و حکومت کالپی شناخته شده‌است۔ همو در دوران حمله مغول، به نواحی بلخ و از آنجا به غوربند رفت۔ او سرانجام به هند گریخت در دوران شمس‌الدین التُتمِش در پتیالی به سر برد۔ او در همانجا با دختر یکی از امیران به نام عمادالملک ازدواج کرد۔ عمادالملک را از صاحب‌منصبان زمان خود می‌دانستند که خانه او همواره مرکز تجمع شاعران و موسیقی‌دانان بود۔ برای امیرخسرو، دو برادر به نام‌های عزالدین شاه و نصیرالدین محمود گزارش شده‌است۔[۳] منابع، امیرخسرو را هزاره تبار و هندی‌زاد می‌دانند که کلمات ترکی و هندی در شعرش بسیار استفاده می‌کرد.[۴]
سرگذشت
به گزارش سدارنگانی، ابوالحسن امیرخسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی گوی هندوستان در سال ۶۳۲ ه۔ش مصادف با ۶۵۱ ه۔ق در پتیالی هند زاده شد۔[۵] سال تولد او را منابع دیگر ۶۵۲ و ۶۵۳ ه۔ق و در دایرةالمعارف آریانا سال ولادتش را ۶۵۰ ه۔ق نیز گزارش کرده‌اند۔ منابع محل تولد او را نیز با اختلاف در دهلی، قندوز و غوربند دانسته‌اند۔[۶]
امیرخسرو از کودکی به تعلیم علوم نزد پدرش پرداخت و خط را نزد سعدالدین خطاط آموخت۔ او پدر خود را در سن ۷، ۸ یا ۹ سالگی از دست داد۔ منابع پدرش را کشته شده در یک جنگ گزارش می‌کنند۔ با مرگ پدر، عمادالملک، جد مادری او، کفالتش را برعهده می‌گیرد۔ امیرخسرو در خانه عمادالملک با علوم مختلف آشنا شد و به سرودن شعر پرداخت۔ در ابتدا تخلص او «سلطانی» بود و بعدها به «طوطی» تغییر کرد۔ با به سلطنت رسیدن غیاث‌الدین بَلبَن، برخی از امرای او به حمایت از شاعران و موسیقی‌دانان پرداختند۔ سرانجام امیرخسرو توانست در دربار ناصرالدین بغرا خان پسر غیاث‌الدین بلبن ورود کند و از ملازمان او باشد۔ او در سفر بغرا خان به همراه غیاث‌الدین، به بنگاله رفت و پس از آنکه بغرا خان به حکومت بنگاله دست یافت، امیرخسرو از آنجا به دهلی بازگشت و پیشنهاد ماندن در بنگاله را رد کرد۔[۷]
پس از بازگشت به دهلی، محمد قاآن پسر غیاث‌الدین نیز به دهلی آمد و با شنیدن آوازه امیرخسرو، او را به عنوان شاعر خاص خود استخدام کرد۔ بعدها محمد قاآن به حکومت ملتان منصوب شد و امیرخسرو را با خود همراه کرد۔ کمی بعد در سال ۶۸۳ ه۔ق تیمورخان به ملتان حمله کرد و هرچند شکست خورد، اما محمد قاآن کشته و امیرخسرو به اسارت مغولان درآمد۔ دوران اسارت امیرخسرو دو سال به طول انجامید که در بلخ گذرانده می‌شد۔ او پس از خلاصی از زندان، به دهلی بازگشت۔ در آن دوران سلسلۀ جدید خلجیان بر سر قدرت آمده بود و از آنجا که فیروز شاه خلجی (۶۸۹-۶۹۴ ق / ۱۲۹۰-۱۲۹۵ م) پادشاهی مقتدر و شعردوست بود، امیرخسرو به دربار او پیوست۔ این سلسله در اواخر حیات امیرخسرو منقرض شد و سلسله جدید تغلقیه به روی کار آمد که پادشاه آنان غیاث‌الدین تغلق بود۔[۸]
برای امیرخسرو پسری به نام ملک محمد که در نقد شعر شهرت داشت و دختری به نام عفیفه گزارش کرده‌اند۔[۹]
درگذشت
وی به سال ۷۲۴ ه۔ق مصادف با ۱۳۲۴ م به همراه تغلق شاه به لکهنو و اوده عزیمت کرد۔ او در همین سفر خبر درگذشت نظام‌الدین اولیا را شنید۔ او با شنیدن این خبر، اعلام کرد که مرگ او نیز نزدیک است و به همین بهانه، ترک خدمت سلطان کرده و به دهلی بازگشت۔ وی در طول چند ماهی که در دهلی ماند، هرچه داشت به نیازمندان بخشید و سرانجام در ۲۹ ذیقعدۀ ۷۲۵ ه۔ق مصادف با ۶ نوامبر ۱۳۲۵ م در سن ۷۱ تا ۷۴ سالگی، درگذشت۔ در روز و ماه درگذشت او اختلاف‌هایی وجود دارد اما در سال درگذشتش، کمتر اختلافی گزارش شده‌است۔ او را در کنار قبر نظام‌الدین اولیا دفن کردند۔ برخی منابع محل دفن او را پایین مقبره شکرگنج دانسته‌اند۔ در ۸۹۷ ه۔ق مصادف با ۱۴۹۲ م مقبره‌ای برای او ساخته شد و در ۱۰۱۴ ه۔ق، محمد عماد حسن بن سلطان‌علی سبزواری سنگ مرمری بر مزار او گذاشت۔[۱۰] آرامگاه او در یکی از محله‌های شلوغ و پرتراکم دهلی که بنام نظام‌الدین اولیاء معروف است و نزدیک به ایستگاه قطار شهری بمبئی به نام ایستگاه قطار نظام‌الدین و در نزدیکی آرامگاه همایون واقع شده میزبان جمع کثیری از مردم و زیارتگاه مسلمانان و اهل تصوف است.
دین و مذهب
امیرخسرو در خانواده‌ای مسلمان به دنیا آمده بود۔ گزارش شده است که وی از کودکی به نظام‌الدین اولیاء ارادت داشته‌است و پس از سن بلوغ به شاگردی این عارف رفته است۔ این واقعه را به سال ۶۷۱ ه۔ق گزارش کرده‌اند۔ همچنین گفته شده‌است که امیرخسرو از دست نظام‌الدین اولیا، خرقه گرفته است۔ نظام‌الدین نیز امیرخسرو را «مفتاح السماع» دانسته است و به وی لقب «ترک الله» داده بود۔ همچنین به وی «کاسه لیس» به معنای کاسه لیس قیامت داده شده بود۔[۱۱] امیر خسرو نیز مانند استادش نظام‌الدین اولیاء خود پیرو سلسلهٔ عرفان چشتیه بود.
.JPG)
شبک شعری و موسیقایی
امیرخسرو به سبب آشنایی با زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و هندی اطلاعات نسبتاً خوبی داشت و اشعار فراوانی در زمینه‌های مختلف سروده‌است. موسیقی هندی و ایرانی را به‌خوبی می‌شناخت. شعرش لحن و لطافتی خاص دارد و چون ترک‌نژاد و هندی‌زاد بود کلمات ترکی و هندی نیز در شعر او دیده می‌شود[۱۲][۱۳] و به عقیده معین، می‌توان سبک وی را «طلیعهٔ سبک هندی» به‌شمار آورد.[۱۴] او نخستین شاعر فارسی گوی هند بود که در اشعار فارسی، لغات هندی را به کار می‌بست۔ اشعار او به زبان هندی، دو برابر اشعارش به زبان فارسی است۔[۱۵]
گزارش شده است که وی در دوران جوانی، با سعدی ملاقاتی داشته است و همواره به او افتخار می‌کرده‌است؛ همچنین گزارش شده است که سعدی نیز برای ملاقات با امیرخسرو سفری به هند داشته است۔ در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، این دیدارها به افسانه تشبیه شده‌است که از برخی از اشعار این دو شاعر اقتباس شده است۔[۱۶] به هر روی، وی در غزل‌سرایی پیرو سعدی بود و غالباً مضامین عشقی و مسایل عرفانی را به زبان ساده و پرسوز در بحرهای کوتاه و لطیف بیان کرده و از الفاظ و معانی شاعران متصوف ایرانی سود می‌جست. خمسه‌اش از خمسه‌های تمام مقلدین نظامی نسبتاً بهتر و برتر است۔[۱۷] او در اشعارش نظامی را به‌عنوان استادی مسلط به فن ستوده‌است:
| نظامی که‌استاد این فن وی است | در این بزمگه شمع روشن وی است | |
| ز ویرانهٔ گنجه شد گنج سنج | رسانید گنج سخن را به پنج | |
| چو خسرو به آن پنج هم‌پنجه شد | وز آن بازوی فکرتش رنجه شد |
امیرخسرو با سنایی و خاقانی نیز الفتی داشته‌است و در قصاید که از غزل‌هایش متین‌تر است[۱۸] از سخنگویان بزرگ مانند کمال‌الدین اسماعیل و خاقانی و انوری پیروی کرده‌است.[۱۹] به‌عنوان نمونه به اقتفای «مرآه النظر» خاقانی قصیدهٔ «مرآه الصفا» را ساخته‌است که از همان روزها در میان اهل ادب شهرتی یافته و بعضی از دیگر شاعران هم از آن پیروی کرده‌اند. قصیدهٔ خاقانی چنین آغاز می‌شود:[۲۰]
| دل من پیر تعلیم است و من طفل زباندانش | دم تسلیم سرعشر و سر زانو دبستانش |
و مطلع «مرآه الصّفا»ی امیرخسرو:
| دلم طفل است و پیر عشق استاد زباندانش | سواد الوجه سَبق و مسکنت کنج دبستانش |
شاعران فراوانی از سبک و شیوه و به‌خصوص ابداعات و نوآوری‌های امیرخسرو پیروی کرده‌اند. در میان شعرای ایران نیز نفوذ داشته و بسیاری از آنها مخصوصاً در حکایات و مثنویات عشق‌انگیز سبک او را تقلید کرده‌اند.[۲۱] با توجه به بعضی از غزل‌های حافظ، مشخص می‌شود که وی با اشعار و غزلیات خسرو آشنایی داشته و تا حدی تحت تأثیر او بوده‌است. آورده‌اند که نورالدین عبدالرحمان جامی (درگذشته ۸۹۸ هـ. ق) بیش از دیگر شاعران ایرانی، با امیرخسرو دهلوی و آثار او انس و الفت داشته و «همیشه آرزوی جامی آن بوده‌است که به پای او برسد».[۲۲] جامی معتقد است که امیرخسرو در سرودن قصیده و غزل و مثنوی به کمال رسیده است و در اینباره، غزلیاتش بر غزلیات خاقانی برتری دارد۔ به عقیده جامی، بهترین پاسخ به خمسه نظامی، توسط امیرخسرو صورت گرفته‌است۔ نظام‌الدین اولیا، در مقایسه‌ای بین اشعار امیرخسرو و ناصر خسرو، امیرخسرو را برتر از اشعار ناصر خسرو می‌داند۔[۲۳] یان ریپکا دربارهٔ خمسه امیرخسرو معتقد است، «اهمیت آثار امیرخسرو در ادبیات فارسی از این جهت چشمگیر است که در خمسهٔ او داستان‌های رمانتیک برجسته و اشعار حماسی ممتازی دیده می‌شود که موضوع‌های آنها را از نظامی اقتباس کرده‌است. شاعر کم و بیش، رویدادها را به شکل‌های گوناگون تصویر کرده و چنان با سخنوری و بلاغت موضوع‌ها را پرورانده که گویی در مهارت و استادی دست کمی از نظامی نداشته‌است؛ اما او به ژرفای فلسفه زندگی و مسایل حاد اجتماعی توجهی نکرده در عین حال تردیدی نیست که این تنزل سطح با سلیقهٔ مردم زمان خسرو هماهنگ بوده‌است.»
او یکی از دو شاعر مهم اوایل قرن هشتم است که سایر سخنوران پارسی‌گوی هند را تحت‌الشعاع قرار دادند و در ادوار بعد هم نفوذی دامنه‌دار در میان شعرای ایران و هند داشتند. آن دو امیرخسرو، و حسن دهلوی بودند.[۲۴]
آثار
امیرخسرو با عمر طولانی خود، توانست موفقیت آثارش را ببیند و در گردآوری آنها، فرصت و موفقیت داشت۔ گروهی از دوستان او نیز در این امر وی را یاری کردند۔ در منابع آمده است که امیرخسرو، ۹۹ کتاب تصنیف کرده است۔[۲۵] در تذکره‌ها دربارهٔ تعداد آثار امیر خسرو روایت‌های اغراق‌آمیزی نقل کرده‌اند و از قول او نوشته‌اند که شمار اشعارش نزدیک به نیم میلیون بیت است۔[۲۶] آثار منظوم فارسی او عبارت است از:
- تحفة الصّغر: سروده‌های ۱۶ تا ۱۹ سالگی؛ شامل ۳۵ قصیده‌ها، ۵ ترجیع‌بند و ترکیب‌بند و تعدادی قطعه کوتاه است۔[۲۷]
- وسط الحیوة: سروده‌های شاعر از ۲۰ تا حدود ۳۴ سالگی، شامل ۵۸ قصیده‌ها، ۸ ترجیع‌بند و چند قطعه‌ها و رباعی که مجموعا ۸۴۴۱ بیت را در بر می‌گیرد۔[۲۸]
- غرّة الکمال: سروده‌های ۳۴ تا ۴۳ سالگی شاعر، با مقدمه‌ای مبسوط که در آن شرح زندگانی او به تفصیل آمده‌است۔[۲۹]
- بقیة نقیّه: سروده‌های دوران پیری شاعر، که در سال ۷۱۶ ه۔ق سروده شده‌اند۔[۳۰]
- نهایة الکمال: سروده‌های واپسین سال‌های حیات شاعر، که پس از مرگ غیاث‌الدین تغلق سروده شده‌است۔[۳۱]
- قران السعدین: اولین مثنوی بلند امیرخسرو که شامل محتوای تاریخی است۔ این اثر مشتمل بر شرح دیدار معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغرا خان است۔[۳۲]
- مفتاح‌الفتوح: دومین مثنوی امیرخسرو است که با موضوع تاریخ نوشته شده‌است۔ تاریخ سروده شدن آن را ۲ جمادی‌الآخر ۶۹۰ ه۔ق دانسته‌اند۔ موضوع این کتاب، شرح فتوحات جلال‌الدین فیروز شاه است۔[۳۳]
از دیگر آثار امیرخسرو می‌توان به دیوان عشیقه مشتمل بر داستان عشق خضرخان و شاهزاده دول‌دی اشاره کرد۔ نه سپهر، تغلق‌نامه، مطلع الانوار، مجنون و لیلی، شیرین و خسرو، آیینۀ سکندری، هشت بهشت از آثار امیرخسرو در زمینه مثنوی است۔ کتاب جواهر خسروی مجموعه‌ای از اشعار منسوب به امیرخسرو است که در انتساب اشعار و کتاب به شاعر، تردیدهایی مطرح شده‌است۔ از میان آثار منثور امیرخسرو، می‌توان به رسائل الاعجاز یا اعجاز خسروی، تاریخ علایی یا خزاین الفتوح و افضل الفواید اشاره کرد۔ غیر از زمینه شعری، برای او سه دفتر در موسیقی نیز گزارش کرده‌اند۔[۳۴]
دیوان غزلیات، که چند بار جمع‌آوری شده و در هند و پاکستان به چاپ رسیده‌است. نخستین چاپ آن در ۱۸۷۱ م؛ و بار دوم در ۱۳۹۲ هجری در لاهور منتشر شد. دیوان امیر خسرو بارها در هند و ایران تصحیح و چاپ شده‌است.
پانویس
ارجاعات
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محمد معین، «امیرخسرو دهلوی»، ص۱۲.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ محمد معین، «امیرخسرو دهلوی»، ص۱۳.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ خاقانی، دیوان خاقانی، ۲۰۹.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ سعید نفیسی، مجلهٔ ارمغان شمارهٔ ۸–۹، سال ۱۳۰۸، ص۵۷۴.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان هند و سند.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیر خسرو»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- بینش، تقی؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق (۱۳۶۷). «دهلوی، امیرخسرو». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- فرهنگ فارسی معین، جلد پنجم، اعلام
- سدارنگانی، هرومل (۱۳۴۵). پارسی‌گویان هند و سند. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- زادگان ۶۵۱ (قمری)
- درگذشتگان ۷۲۵ (قمری)
- افراد هندی افغانستانیتبار
- افراد هندی ایرانیتبار
- تلمیع
- چشتیه
- درگذشتگان ۱۳۲۵ (میلادی)
- زادگان ۱۲۵۳ (میلادی)
- سلطنت دهلی
- شاعران اهل اوتار پرادش
- شاعران اهل دهلی
- شاعران سبک هندی
- شاعران سده ۱۳ (میلادی) اهل هند
- شاعران سده ۱۴ (میلادی) اهل هند
- شاعران صوفی
- شاعران فارسی‌زبان اهل هند
- شاعران فارسی‌زبان سده ۷ (قمری)
- شاعران فارسی‌زبان سده ۸ (قمری)
- شاعران فارسی‌زبان
- شاعران مرد اهل هند
- صوفیان اهل هند
- فهرست افراد برروی تمبرها
- قوالی
- مسلمانان اهل هند
- مقالههای ویکیپدیا همراه شناسههای GND
- نویسندگان دوران قرون وسطی