اهل‌بیت

اهل‌بیت
کاربرد
معنای اصطلاحی	خاندان محمد
معنای فارسی	اهالی خانه
قدمت کاربرد	صدر اسلام
تعداد کاربرد در قرآن	۳ مرتبه
تعداد کاربرد در روایات	متواتر
پراهمیت نزد	شیعه و سنی
کاربرد	کلام، فقه و تفسیر قرآن

اهل‌بیت یا اهل‌البیت واژه عربی و اصطلاحی قرآنی است که برای اشاره به خاندان پیامبر اسلام به‌کار می‌رود. این اصطلاح در احادیث و علم کلام نیز کاربرد دارد. اهل‌بیت ترکیبی اضافی و از دو کلمه «اهل» و «بیت» تشکیل شده است. لغت‌شناسان «اهل» را به خانواده و فرزندان و «بیت» را به خانه و محل سکونت معنا کرده‌اند. کلمه اهل‌بیت در سه آیه از آیه‌های قرآن آمده است که تنها در آیه ۳۳ سوره احزاب (آیه تطهیر) به خاندان پیامبر اسلام اشاره دارد. دربارهٔ مصادیق اهل‌بیت در این آیه، مباحث تفسیری و کلامی فراوانی در میان مسلمانان شکل گرفته و اختلاف نظرهایی در این موضوع گزارش شده است.

اهل‌بیت در لغت

اهل‌بیت مرکب از دو کلمه «اهل» و «بیت» که واژه اهل در لغت به معنای سزاوار و لایق، مختار و منتخب، خاندان و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت آمده است. بیت در زبان عربی به خانه و محل زندگی و سکونت گفته شده؛ بنابراین معنای این دو کلمه ساکنان خانه است. بنابر گزارش دانشنامه کلام اسلامی، «اهل» به پیوند و ارتباط بین انسان با انسان یا چیز دیگری دلالت می‌کند. بدین ترتیب همسر، فرزندان، امت یک پیامبر یا ساکنان شهر و آبادی از مصادیق اهل‌بیت به‌حساب می‌آیند؛ هرچند اهل‌بیت در میان مسلمانان معنای خاصی دارد و در بسیاری از منابع مقصود از آن خانواده نزدیک محمد پیامبر اسلام هستند. به گفته راغب اصفهانی از لغت‌شناسان اهل‌سنت، هرگاه اصطلاح اهل‌بیت به‌طور مطلق بیاید، منظور از آن خاندان پیامبر اسلام است. واژه «آل» نیز از واژگانی است که در قرآن برای اشاره به خاندان و خانواده به کار رفته است. این کلمه همان‌طور که در لسان العرب آمده است؛ در اصل «اهل» بوده که هاء تبدیل به همزه و سپس به الف مبدل شده است. دایره کاربرد «آل» محدودتر از «اهل» است و فقط برای انسان استفاده می‌شود. در قرآن هم تنها برای انسان‌هایی با ویژگی‌های خاص (اعم از مثبت و منفی) اضافه می‌گردد؛ مانند آل‌ابراهیم یا آل‌فرعون.

اهل‌بیت در قرآن

کلمه اهل‌بیت در قرآن در سه آیه از آن آمده است. نخست در آیه ۷۳ سوره هود که خطاب به ابراهیم و همسر اوست. آیه ۱۲ سوره قصص که مربوط به خاندان موسی است. سومین آیه هم آیه ۳۳ سوره احزاب که به آیه تطهیر مشهور است. خداوند در این آیه با خطاب به پیامبر و خاندان او، آنها را از هرگونه پلیدی و آلودگی منزه و پاکیزه می‌داند. دربارهٔ مصداق اهل‌بیت، در منابع اسلامی به‌طور کلی، احتمالات زیر در نظر گرفته شده است: به اعتقاد برخی از مفسران اهل‌سنت، با توجه به قرینه آیات قبل و بعد که در مورد همسران پیامبر است و با استناد به روایتی از ابن‌عباس، این آیه فقط شامل همسران او می‌شود. دسته دیگری از مفسران اهل‌سنت مصداق این آیه را همسران پیامبر اسلام، علی، فاطمه، حسن و حسین می‌دانند. گروه دیگری از مفسران اهل‌سنت از اهل‌بیت در آیه معنای عامی را برداشت کرده‌اند؛ لذا منظور از اهل‌بیت همهٔ خاندان پیامبر؛ یعنی همه همسران و فرزندان، نزدیکان و حتی غلامان و کنیزان او هستند. چهارمین مصداقی که بعضی از مفسران برای اهل‌بیت آورده‌اند، کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است که در این صورت منظور آل‌علی، آل‌عقیل، آل‌جعفر و آل‌عباس خواهند بود. در حالیکه تمام مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل‌سنت، به استناد قراین و روایات متعدد ،اصحاب کسا یعنی محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین را که این آیه در مورد آنها نازل شده است، اهل‌بیت معرفی کرده‌اند. از میان مفسران شیعه که معتقدند اصحاب کسا همان اهل‌بیت هستند، می‌توان از شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی و طبرسی نام برد که در کتاب‌های تفسیرشان به حدیث کسا و اختصاص این آیه به اصحاب کسا پرداخته‌اند. دانشنامه کلام اسلامی نیز برای معنای اهل‌بیت در این آیه سه کاربرد عام، خاص و اخص برمی‌شمرد. کاربرد عام آن شامل همه خویشاوندان نسبی پیامبر است که صدقه واجب بر آنها حرام است. کاربرد خاص مربوط به همسران پیامبر است. کاربرد اخص آن هم مخصوص گروهی از خانواده پیامبر است که دارای ویژگی عصمت هستند و بر طبق روایاتی که به شان نزول آیه مباهله و آیه تطهیر اشاره دارند، مراد اهل کسا هستند.

اهل‌بیت در روایات

اهل‌بیت در احادیث امامان شیعه به‌طور کلی، سه معنا دارد: اول در معنای عام که مقصود همه مؤمنان راستین هستند. در معنای خاص آن که مختص خویشان پیامبر است. در معنای اخص اهل‌بیت به آن دسته‌ای از خویشاوندان پیامبر اختصاص دارد که برخوردار از مقام و جایگاه بالایی (عصمت) هستند؛ گفتار و رفتارشان معیار حق و حقیقت است و هدایت‌کننده به راه حق می‌باشند. از میان این معانی در روایات و خصوصاً در کتاب‌های شیعی، دو معنای آخر رواج بیشتری دارد و هر وقت این کلمه بدون قرینه به‌کار رود، مقصود همان کاربرد و معنای اخص اهل‌بیت است.

منابع

• ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲). المفردات فی غریب القرآن. دمشق: دار القلم.
• فیروزآبادی، مجدالدین (۱۴۱۶). بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز. قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة.
• رفیعی، علی (۱۳۸۸). «اهل بیت». دائرة المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• جمعی از محققین (۱۳۸۷). «اهل بیت». دانشنامه کلام اسلامی. قم: موسسه امام صادق (علیه السلام).