فهرست رواق‌های حرم امام رضا

رواق‌های حرم امام رضا، مکان‌های مسقف اطراف روضه در حرم امام رضا را گوید که بیشتر جنبه رفاهی و زیارتی دارند۔ این مکان‌ها محل رسیدن به روضه هستند و برای رسیدن به ضریح، باید از یکی از رواق‌ها عبور کرد۔ قدیمی‌ترین رواق‌های حرم امام رضا، رواق دارالسیاده و دارالسلام هستند که به عصر تیموری مربوط می‌شوند۔ کوچکترین رواق، دارالاخلاص با ۴۴ متر مساحت و بزرگترین آنها، رواق دارالحجه با ۱۵ هزار متر مربع مساحت است۔

رواق‌های حرم امام رضا

رواق به معنای پیش‌خانه و سایبان است۔ در ادبیات آستان قدس رضوی، به هر مکان مسقف پوشیده‌ای، رواق گفته می‌شود۔ به عبارت دیگر، به مکان‌های سرپوشیده اطراف صحن‌ها که بیشتر برای عبادت زائران تهیه شده‌است، رواق گفته می‌شود۔ ماده ساخت رواق‌ها در حرم امام رضا، غالبا یکسان هستند و همگی از سنگ مرمر سنگ‌فرش شده‌اند۔ ازاره‌ها — سنگ‌هایی که در دیواره‌ها به کار می‌رود — از ارتفاع یک و نیم متر تا نزدیک به سقف، مختلف هستند۔ ارتفاع و مساحت رواق‌ها با یکدیگر متفاوتند۔

در برخی منابع از آرامگاه‌های حرم به عنوان رواق یاد شده‌است، این در حالیست که در ادبیات آستان قدس، چنین مواردی، آرامگاه یا حجره خطاب می‌شوند۔ از جمله این موارد، آرامگاه حر عاملی، آرامگاه شیخ بهایی و آرامگاه شیخ طوسی است۔

فهرست رواق‌های حرم امام رضا

نام رواق	موقعیت	تاریخ (به شمسی)		مساحت (مترمربع)	توضیحات	نقشه	منبع
		شروع‌ساخت	بهره‌برداری
امام خمینی	جنوب شرقی حرم امام رضا	۱۳۸۱		۹۸۰۰	این رواق، از مسقف شدن صحن امام خمینی یا همان صحن موزه سابق تشکیل شده‌است۔ برای اجرای این رواق، ۲۴ ستون استفاده شده و در طبقه زیرین آن به صورت همزمان رواق دارالرحمه ساخته شده‌است۔ دیگر نام‌ها: صحن موزه، صحن امام خمینی۔
توحیدخانه	شمال روضه	ن/م	۱۰۴۰	۶۳	ساخت این رواق به ملامحسن فیض کاشانی منسوب است که در عصر صفوی می‌زیست۔ این رواق یک مرتبه به صورت کامل بازسازی شده‌است۔ پنجره فولادی نیز از صحن عتیق به این رواق باز می‌شود۔
دارالاجابه	طبقه زیرین دارالولایه در غرب روضه	۱۳۷۶	۱۳۷۹	۱۹۶۵	این رواق به شکل مختلف‌الاضلاع، بنایی زیرزمینی با ارتفاع ۴ متر و متشکل از ۱۰ ستون ساخته شده‌است۔ پنجره فولاد این صحن، نزدیک‌ترین مکان به مدفن علی بن موسی الرضا بعد از روضه است۔
دارالاخلاص	غرب حرم و بخش بالاسر و در میان سه رواق دارالسیاده، دارالشرف و دارالولایه	۱۳۴۲	۱۳۴۳	۴۴	کوچکترین رواق حرم امام رضا که یک پنجره فولادین و یک محراب دارد۔ به بخشی از این رواق در گذشته، دارالشرف گفته می‌شد۔ این رواق از به هم متصل شدن مسجد بالاسر و محل شمع و چلچراغ، در سال ۱۳۴۲ شکل گرفت۔ دیگر نام‌ها: مسجد بالاسر، مسجد حاج قاسم، صفه حاج قاسم۔
دارالحجه	طبقه زیرین صحن انقلاب	۱۳۸۱	۱۳۸۷	۱۵۰۰۰	از رواق‌های زیرزمینی با ۱۸۲ ستون و بعد از رواق امام خمینی، بزرگترین و جدیدترین رواق حرم امام رضا است۔
دارالحفّاظ	بین مسجد جامع گوهرشاد و روضه در جنوب غربی حرم امام رضا	ن/م	۸۲۱	۲۱۷	منابع قدیمی ساخت این رواق را به گوهرشاد نسبت داده‌اند۔ این رواق بارها مرمت شده‌است۔
دارالحکمه	شمال غربی صحن آزادی	۱۳۷۷	۱۳۸۲	۷۳۴	این رواق، امروزه از رواق‌های مخصوص زنان است۔
دارالذکر	جنوب شرقی روضه	۱۳۴۲	۱۳۵۵	۱۸۰	این فضا در گذشته، حیاط مدرسه علینقی میرزا بود که مسقف شده و به رواق مبدل شده‌است۔
دارالرحمه	جنوب غربی روضه	۱۳۶۹	۱۳۷۹	۵۳۶	امروزه این فضا، کاربردهای فرهنگی و آموزشی دارد۔
دارالزهد	جنوب شرقی روضه	۱۳۵۰	۱۳۵۲	۲۸۰	مراحل اولیه آماده‌سازی و ساخت رواق به سال ۱۳۴۸ می‌رسد۔
دارالسرور	جنوب شرقی روضه	۱۳۳۴-۱۳۳۸	۱۳۳۴-۱۳۳۸	۱۰۰	این مکان در اوایل دوره پهلوی و اواخر دوره قاجار، به صورت راهرو و حجره‌های متعلق به مدرسه علینقی میرزا بود؛ بعدها و پس از واقعه مسجد گوهرشاد، تغییر کاربری به بخش اداری حرم یافت و با انضمام بخشی از مدرسه علینقی، به رواق مبدل شد۔ بانی این بنا، شخصی با نام «دکتر شادمان» گزارش شده که به تناسب نام او، دارالسرور بر این نان نهاده شد۔
دارالسعاده	حد فاصل شرقی غربی ایوان طلای ناصری و گنبد حاتم‌خانی	۱۲۵۱	۱۲۵۱-۱۲۶۳	۱۶۲	در بین سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۰، سقف رواق برداشته و بازسازی شد۔
دارالسلام	جنوب شرقی روضه و در غرب دارالحفاظ	ن/م	۸۲۱	۲۲۷	منابع قدیمی ساخت این رواق را به گوهرشاد نسبت داده‌اند۔ این رواق بارها مرمت شده‌است و در این مرمت‌ها وسعت در مساحت و ارتفاع صورت گرفته است۔
دارالسیاده	جنوب غربی روضه	ن/م	۸۲۱	۳۷۳	منابع قدیمی ساخت این رواق را به گوهرشاد نسبت داده‌اند که بزرگترین رواق تا پایان دوره پهلوی در ایران بوده‌است۔ این بنا بارها مرمت ده‌است۔
دارالشرف	شمال غربی روضه	۱۳۴۳	۱۳۴۳	۱۳۰	در سال ۱۳۴۳، تغییراتی در رواق راهرو سقاخانه که دارالاخلاص نام دارد، صورت گرفت و رواق مستقلی با نام دارالشرف شکل گرفت۔
دارالشکر	شمال غربی روضه و شمال مسجد بالاسر	۱۳۴۲	۱۳۴۳	۷۳	این رواق، با اصلاحات انجام شده در قسمت‌های فضای پشت سر و قرآن‌خانه قدیم در شرق ایوان طلای نادری و تجمیع این دو مکان، به یک رواق مستقل تبدیل شد۔
دارالضیافه	شمال شرقی روضه	ن/م	۱۳۰۱	۱۷۰	این رواق در زمان ساخت صحن آزادی ساخته شده‌است و مساحت آن ۱۳۰ متر بدون احتساب فضاهای جانبی می‌باشد۔ این بنا با هزینه یک تاجر قزوینی و توسط میرزا شفیع قزوینی ساخته شد۔
دارالعباده	جنوب شرقی روضه	۱۳۵۳	۱۳۵۳	۱۵۸	این رواق به صورت مستطیل شکل، در پی تغییرات ساختمان‌های شرقی حرم امام رضا و صحن موزه شکل گرفت۔
دارالعزه	جنوب شرقی روضه	۱۳۴۲	۱۳۴۴	۷۳	این مکان سابقا کاربرد کشیک‌خانه خدام را به صورت حیاط داشته است تا آنکه در سال ۱۳۴۳ مسقف و تغییر کاربری داده شده و به عنوان دارالعزه نامگذاری و رواق شد۔
دارالفیض	شمال روضه		۱۳۴۶	۱۱۲	این رواق با به هم پیوستن مسجد ریاض و صفه شاه طهماسبی و فضاهای همجوار ضلع شمالی گنبدخانه، تاسیس شد۔ به علت همجواری با رواق توحیدخانه منسوب به ملامحسن فیض کاشانی، این رواق به درالفیض نامگذاری شده‌است۔
دارالکرامه	شمال شرقی صحن انقلاب			۲۰۰۰	این رواق، بیشتر به منظور برگزاری مراسم خاص خدام و استراحت‌گاه آنان استفاده می‌شود و از این جهت، تزئیناتی همچون سایر رواق‌ها ندارد۔
دارالرحمه	طبقه زیرین رواق امام خمینی	۱۳۸۱	۱۳۹۲	۷۹۰۰	این رواق زیرزمینی، همزمان با رواق امام خمینی ساخته شده‌است۔ و تزئینات آن از سال ۱۳۸۶ شروع و تا ۱۳۹۲ به پایان رسید۔
دارالولایه	غرب روضه	۱۳۶۵	۱۳۶۸	۱۹۶۵	این رواق تا پیش از ساخته شدن دو رواق امام خمینی و دارالحجه، بزرگترین رواق حرم بود و از به هم پیوستن بخشی از بازار زنجیر، تیمچه وزیر نظام و مدرسه بالاسر ساخته شد۔
دارالهدایه	ضلع شرقی صحن جمهوری اسلامی	۱۳۶۹	۱۳۷۱	۵۳۶	در اولین روز از سال ۱۳۷۱، این رواق بازگشایی شد۔
غدیر
کوثر
کودک
گنبد الله‌وردی‌خان	شمال شرقی بقعه	۹۸۳	۹۹۱	۱۷۱	معماری این بنا به دوران صفوی باز می‌گردد و بانی آن، الله‌وردی‌خان از رجال مشهور همان عصر است۔ این رواق بارها مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته‌است۔ نام‌های دیگر: دارالضیافه سرکار فیض‌آثار، گنبد مهمان‌خانه۔
گنبد حاتم‌خانی	در شرق روضه	ن/م	۹۸۰	۹۸	بانی ساخت این رواق، حاتم خان اردوبادی تبریزی، مشهور به اعتمادالدوله، وزیر شاه عباس صفوی بود۔ این بنا بعدها مورد مرمت قرار گرفت و یک مرتبه، سقف آن از نو بازسازی شد۔

منابع

• امیرآبادی، مجید (۱۳۹۳). «دارالولایه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• امیرآبادی، مجید (۱۳۹۳). «امام خمینی، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• پوراصفهانی، آیدا؛ پوراصفهانی، آیلین؛ مجرد کاهلی، ابراهیم (۱۳۹۰). «وجه تسمیه برخی از اماکن متبرکه «حرم مطهر رضوی»» (PDF). پژوهشنامه خراسان بزرگ (۵): ۸۷–۱۰۵.
• جهان‌پور، زهرا؛ نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «گنبد الله‌وردی‌خان». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• حسینی، حسن (۱۳۹۳). «دارالاجابه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• حسینی، حسن (۱۳۹۳). «دارالحفاظ، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• حسینی، حسن (۱۳۹۳). «دارالسلام، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• حسینی، محسن (۱۳۹۳). «دارالسیاده، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• حسینی، محسن (۱۳۹۳). «توحیدخانه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• تقی‌پور، فاطمه (۱۳۹۳). «دارالاخلاص، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• تقی‌پور، فاطمه (۱۳۹۳). «دارالکرامه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کفیلی، حشمت (۱۳۹۳). «دارالحکمه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کمال هاشمی، رضا (۱۳۹۳). «دارالرحمه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کمال هاشمی، رضا (۱۳۹۳). «دارالسرور، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کمال هاشمی، رضا (۱۳۹۳). «دارالشرف، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کمال هاشمی، رضا (۱۳۹۳). «دارالضیافه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کمال هاشمی، رضا (۱۳۹۳). «دارالعزه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالحجه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالذکر، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالزهد، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالسعاده، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالشکر، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالرحمه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• نعمتی، بهزاد (۱۳۹۳). «دارالهدایه، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.