گنبدنما

گنبدنما یا گمبدنما، محلی است زائر برای اولین مرتبه گنبد محل زیارتش را مشاهده می‌کند و همچنین به انعامی که راننده یا شاگرد او از زائران به محض رسیدن به چنین مکانی گرفته می‌شود نیز گنبدنما گفته می‌شود.

در لغت و اصطلاح

به گزارش دهخدا در فرهنگ لغاتش، گنبدنما یا گمبدنما، محلی است زائر برای اولین مرتبه گنبد محل زیارتش را مشاهده می‌کند. همچنین به انعامی که راننده یا شاگرد او از زائران به محض رسیدن به چنین مکانی گرفته می‌شود نیز گنبدنما گفته می‌شود. مصطفی طهرانی از سفرنامه‌نویسان عصر قاجار، در کنار عبارت «گنبدنما»، واژه «سلامتانه» نیز به کار برده‌است.

در فرهنگ

از قدیم‌الایام مرسوم بوده‌است که رانندگان یا قافله سالاران، از زائران برای رسیدن به محلی که گنبد محل زیارت نمایان می‌شد، انعامی را دریافت می‌کردند. هانری رنه آلمانی در سفرنامه‌اش از خراسان تا بختیاری، که در دوران قاجار نوشته شده‌است، گزارش می‌کند که در سفرش به مشهد، وقتی به نزدیکی مشهد رسیده‌است، بر بالای تپه، هنگامی که حرم امام رضا را مشاهده کرده‌است، زائران به نشانه احترام سلام می‌کردند و چند تکه سنگ را روی هم به صورت هرم قرار می‌دادند. سلام دادن در این ناحیه، به معنای سلامتی و حاصل شدن مقصود نیز بوده‌است. هوتم شیندلر، سفرنامه نویس انگلیسی نیز در سفری که به سال ۱۲۹۳ ه‍.ق به مشهد داشته‌است، از وجود یک سنگ سیاه بزرگ در تپه موسوم به تپه سلام یاد می‌کند که بر روی آن زیارت علی بن موسی الرضا حکاکی شده‌است و زائران در آنجا زیارت می‌خواندند. علاوه بر خواندن زیارت‌نامه منقش بر سنگ، زائران هفت مرتبه نیز به علی بن موسی الرضا سلام می‌کردند. فاصله تپه سلام تا حرم امام رضا را سه فرسخ گزارش کرده‌اند. تپه سلام، جایی است که از آنجا گنبد حرم امام رضا برای اولین بار برای زائرانی که از سمت تهران به مشهد عزیمت دارند، دیده می‌شود. این تپه در راه قدیم تهران به مشهد واقع بود اما مکان‌های دیگری با همین کارکرد نیز در جاهای دیگر گزارش شده‌است. منابع پیش از عصر قاجار از این تپه یادی نکرده‌اند. در عصر معاصر، با توجه به اینکه زیرساخت‌های حمل و نقل تغییر کرده‌اند، همچنان زائران پس از مشاهده گنبد حرم امام رضا، سلام فرستاده یا صلوات سر می‌دهند. در بلاد خراسان مرسوم است که با دیدن گنبد، یک دو بیتی با نام فراقی یا چار مصراعی می‌خوانند. نمونه‌ای از این اشعار عبارتند:

به مشهد می‌روم قصد زیارت		زنم چهچه در آن طاق و عمارت
زنم چهچه خلایق جمع گردد		همه گویند به هم شیر تو رحمت

اهمیت مشاهده گنبد از راه دور برای زائران، حتی بر معماری و شهرسازی نیز تاثیر گذاشته‌است، برای نمونه، در زمان تکمیل پروژه ساخت راه شوسه تهران به قم در دوره قاجار، گنبدنما بودن جاده از مسیری دور مورد توجه مهندسان قرار گرفته بود۔ همچنین در ساخت رواق امام خمینی، مهدسان سعی داشتند تا دیواره‌های رواق هم ارتفاع با دیواره‌های اطراف در نظر گرفته شود تا مانع دیده شدن گنبد حرم امام رضا نشود۔

در خاطرات

• در یادداشت‌های عباس مسعودی — مدیر مسئول و مؤسس روزنامه اطلاعات — در سال ۱۳۱۱، وقتی کاروان اعزامی از تهران به منطقه کوهستانی نزدیک مشهد رسید، به ناگهان مینی‌بوس ایستاد و کاپیتان شروع به طلب گنبدنما کرد. به نقل از عباس مسعودی، در این ماجرا هیچ صحنه‌ای عجیب‌تر از این نبود که کاپیتان از مکانیکی آلمانی در میان مسافران نیز اصرار به طلب گنبدنما داشت. تبعه آلمانی، از چنین درخواستی در میان بیابان شوکه شده بود و در نهایت با اصرار کاپیتان، انعامی پرداخت کرد.
• عبدالله مستوفی (۱۲۵۵ - تهران ۱۳۲۹) از دولتمردان دوره قاجار، در زندگینامه و سفرنامه شخصی خودش، با نام شرح زندگانی من، از سفر خود به مشهد در سال ۱۳۱۶ یاد می‌کند و در بخشی از این سفرنامه، از سنت انعام برای گنبدنما گزارش می‌کند. به گفته او، وقتی کاروان اعزامی از تهران، به تپه‌های نزدیک مشهد می‌رسند، چراغ حرم امام رضا نمایان می‌شود و مردم با دیدن چراغ، به سلام و صلوات مشغول می‌شوند و کاروان‌کشان از زائران، انعام گنبدنما طلب می‌کنند.
• عبدالحسین دستغیب به نقل از شاه‌چراغیان مشهور به حاج مؤمن، گزارش می‌کند که در سفری که به مشهد داشته‌است، در کوه‌های طرق، اتومبیل نگاه داشت و زائران پیاده شدند و رو به گنبد حرم امام رضا، سلام دادند و شاگرد راننده به مطالبه گنبدنما مشغول شد.
• علی‌محمد سجادی، در خاطره‌ای که در مقدمه‌اش بر کتاب در برف پیری نوشته‌است، می‌نویسد که پس از رسیدن به تپه سلام در مشهد، زائران پیاده می‌شدند، مدتی تنها بودند، اما با صدای شوفر، باید سوار ماشین می‌شدند؛ ولی شرط ورود به ماشین، پرداخت انعام گنبدنما بود۔ او می‌نویسد: «و این، از جمله وجوهی بود که زائر از صمیم قلب تقدیم می‌کرد»۔

منابع

منابع مکتوب

• آلمانی، هانری رنه (۱۳۳۵). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. تهران: امیرکبیر.
• امیرآبادی، مجید (۱۳۹۳). «امام خمینی، رواق». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• باغشاهی، فاطمه (۱۳۹۹). «کتابشناسی امام رضا (ع)». خبرگزاری سلامت. گنبدنما؛ اولین محل سلام زائر.
• بیگ‌زاده، خلیل؛ پروین، نادر (۱۳۹۵). «جلوه‌های سیمای امام رضا (ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه». فرهنگ و ادبیات عامه. تهران (۹): ۱۲۵-۱۴۷ – به واسطهٔ نورمگز.
• دستغیب، عبدالحسین (۱۳۸۹). داستان‌های شگفت. قم: دفتر انتشارات اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۷۰۱۷۳۳.
• دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۹۰). لغتنامه دهخدا. تهران: موسسه انتشارات و چاپ.
• طالبیان، محمد؛ ارشادسرابی، اصغر؛ سوهانیان، محمد (۱۳۸۴). «آشنایی با دائرة المعارف آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی». آینه پژوهش. قم (۹۶): ۵۱-۵۵ – به واسطهٔ نورمگز.
• طالبیان، محمد (۱۳۹۳). «تپه سلام». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• طهرانی، مصطفی (۱۳۸۵). سفرنامه گوهر مقصود. به کوشش میرخانی، زهرا. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• عناصری، جابر (۱۳۸۳). «تأثیر تشیع بر ابنیه، اماکن و زیارتگاه‌های مذهبی ایران». شیعه‌شناسی. قم (۷): ۱۲۱-۱۴۶ – به واسطهٔ نورمگز.
• مستوفی، عبدالله (۱۳۴۳). شرح زندگی من. تهران: زوار. شابک ۹۶۴-۴۰۱-۰۴۴-۰.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)
• مسعودی، عباس؛ سید قطبی، مهدی (۱۳۹۳). «روایتی از وضعیت زندگی اجتماعی مردم، وسائل نقلیه و راه‌های مسیر تهران - مشهد در سال ۱۳۱۱ خورشیدی». پیام بهارستان. تهران (۲۳): ۲۶۶-۲۹۹ – به واسطهٔ نورمگز.
• مهدوی دامغانی، احمد (۱۳۹۶). در برف پیری: مجموعه‌ای از مقالات دکتر احمد مهدوی‌ دامغانی. به کوشش سجادی، علی‌محمد و واعظ، سعید. تهران: اطلاعات. شابک ۹۷۸۶۰۰۴۳۵۰۶۰۰.

منابع آنلاین

• قم‌نیوز (۱۳۹۹). «ورودی تاریخی شهر قم بازسازی می‌شود». qomnews.ir.

پیوند به بیرون

• پروین، نادر (۱۳۹۸). «اهمیت آیین های نمایدن و ادبیات عامه در بازشناسی شخصیت امام رضا (ع)». چهارمین همایش نگاهی نو به زبان و ادب عامه – به واسطهٔ سیلولیکا.