حسین بن روح نوبختی: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «'''ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر''' مشهور به '''حسین بن روح نوبختی'''، نائب سوم از نواب اربعه است که از دیدگاه شیعه امامیه، جایگاه والایی پس از مقام امام معصوم را داراست. سال میلاد او مشخص نیست اما در سال 326 ه.ق درگذشته است. بنابر تحلیل منابع، احتم...» ایجاد کرد) |
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح ارقام، اصلاح سجاوندی، اصلاح املا، ابرابزار، اصلاح نشانی وب) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر''' مشهور به '''حسین بن روح نوبختی'''، نائب سوم از نواب اربعه است که از دیدگاه شیعه | '''ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر''' مشهور به '''حسین بن روح نوبختی'''، نائب سوم از [[نواب اربعه]] است که از دیدگاه [[شیعه]] [[امامیه]]، جایگاه والایی پس از مقام [[امام|امام معصوم]] را داراست. سال میلاد او مشخص نیست اما در سال ۳۲۶ ه.ق درگذشته است. بنابر تحلیل منابع، احتمالاً در بین سال‌های ۳۱۲ تا ۳۱۷ ه.ق در زندان [[خلیفه]] به سر می‌برد. دوران نیابت ۲۵ ساله او به جهت ارتباطش با خاندان نوبختی که جایگاه ویژه‌ای در دستگاه خلافت عباسی داشتند، در آرامش و احترام سپری شده است. | ||
== نام و تبار == | ==نام و تبار== | ||
نام او را ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر مشهور به حسین بن روح نوبختی گزارش کرده‌اند. لقب او روحی نیز گزارش | نام او را ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر مشهور به حسین بن روح نوبختی گزارش کرده‌اند. لقب او روحی نیز گزارش شده است. به گزارش [[دانشنامه جهان اسلام|''دانشنامه جهان اسلام'']]، او به نوبختی شهرت دارد و انتسابش به [[خاندان نوبختی]]، می‌تواند از سوی مادرش باشد.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | ||
== سرگذشت == | ==سرگذشت== | ||
===دوران پیش از نیابت === | |||
سال و محل تولد وی مشخص نیست، اما در ''دانشنامه جهان اسلام''، با توجه به آشنایی او با گویش فارسی اهالی آبه (از حوالی ساوه) و ارتباطش با مردم آن ناحیه، احتمال قمی بودن او تقویت شده است. از زندگانی او پیش از دوران نیابت، اطلاعاتی در منابع شیعی گزارش شده است. [[ابن شهرآشوب]] و [[اقبال آشتیانی]]، وی را از نزدیکان و [[باب]] [[حسن عسکری]] گزارش کرده‌اند، هرچند با توجه به سال درگذشت حسن عسکری و حسین بن روح نوبختی در سال‌های ۲۶۰ و ۳۲۶ ه. ق، پذیرش این خبر، دشوار است.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
به گزارش منابع شیعی، وی دو یا سه سال پیش از نیابت، عامل مالی [[حجت بن الحسن]] و مسئول حفاظت اموال و ارتباط میان او دیر عاملانش را برعهده داشت. از [[ام‌کلثوم بنت ابوجعفر]] — دختر نایب دوم — گزارش شده است که حسین بن روح، سال‌های وکالت [[ابوجعفر عمری]] — نایب دوم از نواب اربعه — را عهده‌دار بود و در جریان مسائل خصوصی زندگی او بوده است. ابوجعفر نیز علاوه بر [[وجوهات]] معمول، مقرری ویژه‌ای برای حسین بن روح در نظر گرفته بود که نشانه توجه فراوان نایب دوم به او بوده است.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
به گزارش منابع | ===دوران پس از نیابت=== | ||
==== انتصاب به نیابت==== | |||
به گزارش [[شیخ طوسی]]، بیشتر امامیه توقع داشتند تا [[جعفر بن احمد بن متیل قمی|جعفر بن احمد بن مُتَیل قمی]] یا [[احمد بن متیل قمی|پدرش]] یا متکلم مشهور، [[ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی]] جانشین نایب دوم بشود. با این وجود، منابع شیعی گزارش می‌کنند که ابوجعفر عمری، در حال [[احتضار]] بود که گروهی از بزرگان شیعه از جمله ابوسهل نوبختی، [[ابوعلی محمد بن همام اسکافی]] و [[ابوعبدالله بن محمد کاتب]] را فراخواند و در حضور آنان به صورت رسمی، حسین بن روح را نایب دوم اعلام کرد. ابوجعفر این اعلام را به عنوان تکلیف و مأموریت خود معرفی کرده است. در نتیجه، حسین بن روح، پس از درگذشت نایب دوم به سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ ه. ق، طی تشریفاتی رسمی در [[دارالنیابه]] بغداد، به مقام نیابت حجت بن الحسن رسید. [[شمس‌الدین ذهبی|ذهبی]] گزارش می‌کند که پس از آن بود که زکاء، خادم نایب دوم، عصا و کلید صندوقچه نایب دوم را بنابر وصیت خود او به حسین بن روح تحویل داد. بنابر عقیده شیعه، نخستین [[توقیع]] را در شوال ۳۰۵ ه.ق از حجت بن الحسن دریافت کرد. به نیابت رسیدن یک نوبختی، در حالی که اعضاء خاندان نوبختی در دستگاه خلافت، مناصب اداری و دیوانی داشتند، بر اوضاع و احوال جامعه شیعیان امامی بغداد، مؤثر بود. این افراد با حسین بن روح ارتباطات تنگاتنگی داشتند، تا جایی که این مناسبات، فرضیاتی در خصوص تأثیر عوامل خارجی در به نیابت رسیدن حسین بن روح را در پی داشت.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
=== دوران | ====وقایع دوران نیابت==== | ||
از اتفاقات صورت گرفته در دوران نیابت او، ادعای [[باب|بابیت]]، سپس [[نبوت]] و [[الوهیت]] از جانب ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی معروف به [[ابن‌عزاقر|ابن‌عَزاقِر]] بود. ابن عزاقر به عنوان یکی از عالمان شیعه در بغداد و نزدیکان حسین بن روح شناخته می‌شد و پیش از این ادعا، در ۵ سال حبس حسین بن روح، نائب او بود. حسین بن روح از زندان خود، پیغامی را به شیعیان ابلاغ کرد که از ارتباط با او منع می‌کرد. سرانجام در سال ۳۲۲ یا ۳۲۳ ه. ق، ابن‌غزاقر به دستور خلیفه، [[اعدام]] شد. طوسی گزارش می‌کند که کسانی چون [[محمد بن فضل موصلی]]، منکر نیابت حسین بن روح بودند که بعدها با ملاقات با حسین بن روح، به نیابت او باور پیدا کردند.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
زندگانی او در دوران نیابتش، با فراز و نشیب‌هایی همراه بود. وی ۲۵ سال مقام نیابت حجت بن الحسن را عهده‌دار بود. بیشتر این مدت در دوران خلافت [[مقتدر عباسی]] گذشت. او تا پیش از آغاز وزارت [[حامد بن عباس]] در بغداد، مورد احترام بود، اما با کنار رفتن [[آل فرات]] توسط حامد بن عباس، جایگاه حسین بن روح متزلزل شد. گزارش شده است که وی ۵ سال در بین سال‌های ۳۱۲ تا ۳۱۷ در بین مردم ظاهر نشد. دلیل این عدم حضور، مشخص نیست اما منابع، علت‌های گونانی را محتمل دانسته‌اند. احتمال زیاد داده می‌شود که وی به اتهامی مالی در زندان خلیفه مقتدر به سر می‌برد. ارتباط با [[قرمطیان]] دیگر اتهامی است که به وی نسبت داده شده است تا در زندان باشد. پس از آزادی از زندان، مجدد محبوبیت سابق را کسب کرد و با توجه به حضور نوبختیان در دستگاه خلافت، جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار بود. وی در سال‌های پایانی عمرش، اموال بسیاری از امامیه را در دسترس داشت که همین موضوع، توجه خلیفه [[راضی بالله]] را جلب کرده بود.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
==== | ====درگذشت==== | ||
وی در ۱۸ شعبان ۳۲۶ ه.ق در شهر بغداد درگذشت و در منطقه نوبختیه همین شهر دفن شد.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
==در منابع شیعه== | |||
او سومین نایب خاص از نواب اربعه حجت بن الحسن در دیدگاه شیعه امامیه است. نام او در منابع شیعی، نخستین بار در ''[[کمال‌الدین و تمام‌النعمه]]'' [[شیخ صدوق]] گزارش شده است. از وی در کتاب ''[[الغیبه (طوسی)|الغیبه]]'' طوسی نیز به صورت تفصیلی و تکمیلی سخن گفته شده است. منبع هر دو کتاب از سخنان وی، دو اثر قدیمی به نام‌های ''اخبار أبی عمرو و أبی‌جعفر العمریین'' نوشته ابونصر هبةاللّه بن احمد بن محمد معروف به ابن بَرنیة کاتب (زنده در سال ۴۰۰) و ''اخبار الوکلاء الاربعة'' نوشته احمد بن علی بن عباس بن نوح سیرافی است که امروزه اثری از آنها وجود ندارد. ابونصر نوبختی از مهمترین راویان حدیث از حسین بن روح تلقی شده است.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
ابوسهل نوبختی در پاسخ به سؤال جمعی از شیعیان که از او پرسیدند، چرا حسین بن روح به جای وی نائب شده است، چنین پاسخ می‌دهد که «من برای مناظره با خصم دائم در میان آنان رفت و آمد دارم و اگر آنچه حسین‌بن روح می‌داند می‌دانستم، ممکن بود برای اثبات وجود امام، محل اختفای او را آشکار سازم، اما او اگر قطعه قطعه هم بشود چنین کاری نخواهد کرد». طوسی همچنین حسین بن روح را از عاقل‌ترین مردم زمان خود می‌داند و اخباری در خصوص تقیه و مصلحت‌اندیشی او گزارش می‌کند. وی از جهت تسلط بر فقه، در میان شیعیان بغداد جایگاه ویژه‌ای داشت. او در کتاب ''[[التکلیف (شلمغانی)|التکلیف]]'' نوشته شلمغانی نظارت داشت و خود کتابی با عنوان ''[[التأدیب (نوبختی)|التأدیب]]'' نوشت.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
وی در | |||
وی در منابع شیعی، از محدثین شیعه تلقی می‌شود که روایاتی را از حسن عسکری و همینطور [[محمد بن زیاد]] نقل کرده است.<ref>{{پک|1=هوشنگی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=حسین بن روح}}</ref> | |||
==پانویس== | |||
===ارجاعات=== | |||
== پانویس == | |||
=== ارجاعات === | |||
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}} | {{پانویس|۳|اندازه=ریز}} | ||
=== منابع === | ===منابع=== | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=هوشنگی|نام=حسین|مدخل=حسین بن روح نوبختی|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://rch.ac.ir/article/Details/12309}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=هوشنگی|نام=حسین|مدخل=حسین بن روح نوبختی|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، | |||
نسخهٔ ۱۲ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۲:۰۱
ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر مشهور به حسین بن روح نوبختی، نائب سوم از نواب اربعه است که از دیدگاه شیعه امامیه، جایگاه والایی پس از مقام امام معصوم را داراست. سال میلاد او مشخص نیست اما در سال ۳۲۶ ه.ق درگذشته است. بنابر تحلیل منابع، احتمالاً در بین سال‌های ۳۱۲ تا ۳۱۷ ه.ق در زندان خلیفه به سر می‌برد. دوران نیابت ۲۵ ساله او به جهت ارتباطش با خاندان نوبختی که جایگاه ویژه‌ای در دستگاه خلافت عباسی داشتند، در آرامش و احترام سپری شده است.
نام و تبار
نام او را ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر مشهور به حسین بن روح نوبختی گزارش کرده‌اند. لقب او روحی نیز گزارش شده است. به گزارش دانشنامه جهان اسلام، او به نوبختی شهرت دارد و انتسابش به خاندان نوبختی، می‌تواند از سوی مادرش باشد.[۱]
سرگذشت
دوران پیش از نیابت
سال و محل تولد وی مشخص نیست، اما در دانشنامه جهان اسلام، با توجه به آشنایی او با گویش فارسی اهالی آبه (از حوالی ساوه) و ارتباطش با مردم آن ناحیه، احتمال قمی بودن او تقویت شده است. از زندگانی او پیش از دوران نیابت، اطلاعاتی در منابع شیعی گزارش شده است. ابن شهرآشوب و اقبال آشتیانی، وی را از نزدیکان و باب حسن عسکری گزارش کرده‌اند، هرچند با توجه به سال درگذشت حسن عسکری و حسین بن روح نوبختی در سال‌های ۲۶۰ و ۳۲۶ ه. ق، پذیرش این خبر، دشوار است.[۲]
به گزارش منابع شیعی، وی دو یا سه سال پیش از نیابت، عامل مالی حجت بن الحسن و مسئول حفاظت اموال و ارتباط میان او دیر عاملانش را برعهده داشت. از ام‌کلثوم بنت ابوجعفر — دختر نایب دوم — گزارش شده است که حسین بن روح، سال‌های وکالت ابوجعفر عمری — نایب دوم از نواب اربعه — را عهده‌دار بود و در جریان مسائل خصوصی زندگی او بوده است. ابوجعفر نیز علاوه بر وجوهات معمول، مقرری ویژه‌ای برای حسین بن روح در نظر گرفته بود که نشانه توجه فراوان نایب دوم به او بوده است.[۳]
دوران پس از نیابت
انتصاب به نیابت
به گزارش شیخ طوسی، بیشتر امامیه توقع داشتند تا جعفر بن احمد بن مُتَیل قمی یا پدرش یا متکلم مشهور، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی جانشین نایب دوم بشود. با این وجود، منابع شیعی گزارش می‌کنند که ابوجعفر عمری، در حال احتضار بود که گروهی از بزرگان شیعه از جمله ابوسهل نوبختی، ابوعلی محمد بن همام اسکافی و ابوعبدالله بن محمد کاتب را فراخواند و در حضور آنان به صورت رسمی، حسین بن روح را نایب دوم اعلام کرد. ابوجعفر این اعلام را به عنوان تکلیف و مأموریت خود معرفی کرده است. در نتیجه، حسین بن روح، پس از درگذشت نایب دوم به سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ ه. ق، طی تشریفاتی رسمی در دارالنیابه بغداد، به مقام نیابت حجت بن الحسن رسید. ذهبی گزارش می‌کند که پس از آن بود که زکاء، خادم نایب دوم، عصا و کلید صندوقچه نایب دوم را بنابر وصیت خود او به حسین بن روح تحویل داد. بنابر عقیده شیعه، نخستین توقیع را در شوال ۳۰۵ ه.ق از حجت بن الحسن دریافت کرد. به نیابت رسیدن یک نوبختی، در حالی که اعضاء خاندان نوبختی در دستگاه خلافت، مناصب اداری و دیوانی داشتند، بر اوضاع و احوال جامعه شیعیان امامی بغداد، مؤثر بود. این افراد با حسین بن روح ارتباطات تنگاتنگی داشتند، تا جایی که این مناسبات، فرضیاتی در خصوص تأثیر عوامل خارجی در به نیابت رسیدن حسین بن روح را در پی داشت.[۴]
وقایع دوران نیابت
از اتفاقات صورت گرفته در دوران نیابت او، ادعای بابیت، سپس نبوت و الوهیت از جانب ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن‌عَزاقِر بود. ابن عزاقر به عنوان یکی از عالمان شیعه در بغداد و نزدیکان حسین بن روح شناخته می‌شد و پیش از این ادعا، در ۵ سال حبس حسین بن روح، نائب او بود. حسین بن روح از زندان خود، پیغامی را به شیعیان ابلاغ کرد که از ارتباط با او منع می‌کرد. سرانجام در سال ۳۲۲ یا ۳۲۳ ه. ق، ابن‌غزاقر به دستور خلیفه، اعدام شد. طوسی گزارش می‌کند که کسانی چون محمد بن فضل موصلی، منکر نیابت حسین بن روح بودند که بعدها با ملاقات با حسین بن روح، به نیابت او باور پیدا کردند.[۵]
زندگانی او در دوران نیابتش، با فراز و نشیب‌هایی همراه بود. وی ۲۵ سال مقام نیابت حجت بن الحسن را عهده‌دار بود. بیشتر این مدت در دوران خلافت مقتدر عباسی گذشت. او تا پیش از آغاز وزارت حامد بن عباس در بغداد، مورد احترام بود، اما با کنار رفتن آل فرات توسط حامد بن عباس، جایگاه حسین بن روح متزلزل شد. گزارش شده است که وی ۵ سال در بین سال‌های ۳۱۲ تا ۳۱۷ در بین مردم ظاهر نشد. دلیل این عدم حضور، مشخص نیست اما منابع، علت‌های گونانی را محتمل دانسته‌اند. احتمال زیاد داده می‌شود که وی به اتهامی مالی در زندان خلیفه مقتدر به سر می‌برد. ارتباط با قرمطیان دیگر اتهامی است که به وی نسبت داده شده است تا در زندان باشد. پس از آزادی از زندان، مجدد محبوبیت سابق را کسب کرد و با توجه به حضور نوبختیان در دستگاه خلافت، جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار بود. وی در سال‌های پایانی عمرش، اموال بسیاری از امامیه را در دسترس داشت که همین موضوع، توجه خلیفه راضی بالله را جلب کرده بود.[۶]
درگذشت
وی در ۱۸ شعبان ۳۲۶ ه.ق در شهر بغداد درگذشت و در منطقه نوبختیه همین شهر دفن شد.[۷]
در منابع شیعه
او سومین نایب خاص از نواب اربعه حجت بن الحسن در دیدگاه شیعه امامیه است. نام او در منابع شیعی، نخستین بار در کمال‌الدین و تمام‌النعمه شیخ صدوق گزارش شده است. از وی در کتاب الغیبه طوسی نیز به صورت تفصیلی و تکمیلی سخن گفته شده است. منبع هر دو کتاب از سخنان وی، دو اثر قدیمی به نام‌های اخبار أبی عمرو و أبی‌جعفر العمریین نوشته ابونصر هبةاللّه بن احمد بن محمد معروف به ابن بَرنیة کاتب (زنده در سال ۴۰۰) و اخبار الوکلاء الاربعة نوشته احمد بن علی بن عباس بن نوح سیرافی است که امروزه اثری از آنها وجود ندارد. ابونصر نوبختی از مهمترین راویان حدیث از حسین بن روح تلقی شده است.[۸]
ابوسهل نوبختی در پاسخ به سؤال جمعی از شیعیان که از او پرسیدند، چرا حسین بن روح به جای وی نائب شده است، چنین پاسخ می‌دهد که «من برای مناظره با خصم دائم در میان آنان رفت و آمد دارم و اگر آنچه حسین‌بن روح می‌داند می‌دانستم، ممکن بود برای اثبات وجود امام، محل اختفای او را آشکار سازم، اما او اگر قطعه قطعه هم بشود چنین کاری نخواهد کرد». طوسی همچنین حسین بن روح را از عاقل‌ترین مردم زمان خود می‌داند و اخباری در خصوص تقیه و مصلحت‌اندیشی او گزارش می‌کند. وی از جهت تسلط بر فقه، در میان شیعیان بغداد جایگاه ویژه‌ای داشت. او در کتاب التکلیف نوشته شلمغانی نظارت داشت و خود کتابی با عنوان التأدیب نوشت.[۹]
وی در منابع شیعی، از محدثین شیعه تلقی می‌شود که روایاتی را از حسن عسکری و همینطور محمد بن زیاد نقل کرده است.[۱۰]
پانویس
ارجاعات
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ هوشنگی، «حسین بن روح»، دانشنامه جهان اسلام.
منابع
- هوشنگی، حسین (۱۳۷۵). «حسین بن روح نوبختی». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.