نحلیه

نحلیه
سال تاسیس	قرن سوم
مکان تاسیس	آفریقای شمالی
وضعیت	منقرض شده
پیروان	بنی‌لماس
منشعب شده از	کیسانیه یا امامیه
دیگر نام‌ها	بجلیه
دین اصلی	اسلام

نحلیه یا بجلیه، از فرقه‌های منشعب شده از شیعیان کیسانیه یا امامیه هستند که در آفریقای شمالی و مرکزی حضور داشتند۔ رهبر این فرقه، حسن بن علی نحلی یا بجلی گزارش شده‌است۔ عقاید این فرقه را شبیه به عقاید شیعه امامیه گزارش کرده‌اند با این تفاوت که امامت را در فرزندان حسن مجتبی می‌دانستند۔

از عقاید دقیق این فرقه، اطلاعاتی در دست نیست جز اینکه اذان مخصوص شیعی داشتند و برخی نماز آنان را غیر از نماز مسلمین و آنها را به حلیت ربا و سب صحابه متهم کرده‌اند۔ پیروان این فرقه، دست کم تا ۲ قرن در منطقه حضور داشتند و پس از آن با حمله مرابطون به سوس (مرکز این فرقه) از بین رفتند۔

مشخصات فرقه

نحلیه یکی از فرقه‌های منشعب شده از شیعه است که بیشتر پیروانش در آفریقای شمالی و مرکزی می‌زیستند۔ حسن خمینی این فرقه را منشعب شده از کیسانیه می‌داند و این نظر را از ابن حزم در کتاب الفصل فی الملل و الاهوا و النحل نقل می‌کند۔ منابع دیگری چون اللباب فی تهذیب الانساب، نام این فرقه بجلیه گزارش شده‌است۔ خمینی بر این باور است که یکی از دو لغت بجلیه یا نحلیه، تصحیف و اشتباه کاتب است۔ در دایرةالمعارف الاسلامیه آمده‌است که عبدالله بن یاسین با این گروه جنگید و آنان را از بین برد۔ حمله مرابطون به سوس در ربیع‌الآخر ۴۴۸ ه۔ق صورت گرفت۔ مادلونگ این حمله را به معنای از بین رفتن کامل این فرقه نمی‌داند۔ این فرقه بیش از ۲ قرن در محدوده جغرافیایی مغرب حضور داشتند۔ برخی منابع نیز این فرقه را با عنوان «رافضی» خوانده‌اند۔ این گروه فاقد هرگونه قدرت سیاسی و نظام حکومتی بوده‌اند۔

رهبر فرقه

رهبر این فرقه، حسن بن علی نحلی گزارش شده‌است۔ نام کامل او را حسن بن علی بن ورضند (ورسند یا ورصند) نحلی دانسته‌اند۔ آنان که نام فرقه را بجلی گزارش می‌کنند، نام رهبر فرقه را با پسوند بجلی گزارش کرده‌اند۔ مادلونگ، رهبر فرقه را علی بن ورصند گزارش می‌کند۔ دیگر منابع از او با عناوینی چون محمد، عبدالله و علی بن عبدالله نیز یاد کرده‌اند۔

نحلی، اهل منقطه‌ای به نام نفطه (از اعمال قفصه و مطیلیه) عنوان شده‌است۔ وی در بلاد سوس (از بلاد مصامده) قیام کرد۔ ورود او به آفریقا، قبل از ابوعبدالله شیعی (قبل از ۲۸۰ ه۔ق) عنوان شده‌است۔ نحلی برای قیامش، پس از ورود به شهر سوس، حاکم آنجا، احمد بن ادریس بن یحیی بن ادریس را به عقاید خود دعوت کرد و جمع زیادی از شهر، به عقاید او باور پیدا کردند و این منطقه، به مرکز این فرقه تبدیل شد۔ تعداد بسیار پیروان او را از بنی‌لماس برشمرده‌اند۔ در خصوص او، ابن حوقل می‌نویسد که وی بعدها به امامت موسی کاظم باور پیدا کرد۔ «رساندن امامت به موسی کاظم»، می‌تواند گواهی باشد که دو فرقه با نام بجلیه وجود داشته‌اند که یکی از آنها منشعب از کیسانیه و دیگری فرقه‌ای منشعب از امامیه بوده‌است۔ با این وجود منابعی از عدم تفاوت عقاید این فرقه با شیعه امامیه سخن گفته‌اند۔

عقاید

پیروان این فرقه بر این باور بودند که امامت، در اولاد حسن مجتبی در جریان است۔ از دیگر عقاید این فرقه، ممنوعیت خوردن هر میوه‌ایست که به درخت آن کود داده باشند (خشک شده باشد) است۔ شیوه نماز خواندن این فرقه توسط ابن حزم، «غیر از نماز مسلمین» توصیف شده‌است۔ سب صحابه، حلیت ربا و تحلیل محرمات از دیگر عقایدی است که به رهبر این فرقه نسبت داده شده‌است۔ سبکی در طبقات الشافعیه الکبری گزارش می‌کند که عقاید پیروان حسن بن فضل که به بجلیه مشهورند، شفاف نیست و گمان می‌رود که آنان ایمان را معرفت قلب می‌دانند و اسلام را نطق به شهادتین و دیگر از این‌ها را ایمان و اسلام نمی‌نامند۔

جابری‌زاده در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، به بررسی منطقه ظهور و سکونت این فرقه پرداخته‌است و با توجه به همسایگان مالکی مذهب و وجود درگیری‌هایی بین آنها، دیدگاهی که سب صحابه را به آنها نسبت داده‌است، رد می‌کند و این را در تعارض با شرایط زندگی آنان در کنار مالکی‌مذهبان می‌داند۔ وی به بررسی گزارش‌های ابن حزم از این فرقه پرداخته‌است و دیدگاه‌های او در خصوص عبارت «نمازشان غیر از نماز مسلمانان است» او با دید تردید نگریسته و آن را ناشی از افراط دانسته‌است۔ او منظور از تحلیل محرماتی که ابوعبید بکری به این مذهب نسبت داده‌است، همان حلال کردن ربا می‌داند که تحت عنوان بیع محلل تشریح شده بود۔ جابری‌زاده این احتمال را مطرح می‌کند که ابوعبید بکری در این انتساب‌ها، از اشراف کافی برخوردار نبوده‌است و خود نیز به صحت اطلاعاتش، مطمئن نبوده‌است۔

کتاب‌شناسی

در خصوص بجلیه، دو تحقیق مستقل وجود دارد۔ کتاب «نکاتی درباره تشیع غیر اسماعیلی در مغرب» که ویلفرد مادلونگ آن را نوشته‌است و «الشیعه الجبلیه فی المغرب الاقصی» اثر وداد قاضی۔ همچنین دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخلی را با عنوان «بجلیه» دارد که توسط عبدالامیر جابری‌زاده نوشته شده‌است۔

پانویس

منابع

• جابری‌زاده، عبدالامیر (۱۳۶۷). «بجلیه». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. به کوشش موسوی بجنوری، محمدکاظم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ‎۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)
• خمینی، حسن (۱۳۹۶). «نحلیه». فرهنگ جامع فرق اسلامی. تهران: اطلاعات. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۲۳-۹۲۳-۶.
• مشکور، محمدجواد (۱۳۷۲). حسینی، محمدجواد، ویراستار. فرهنگ فرق اسلامی. به کوشش مدیرشانه‌چی، کاظم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• هیئت تحریریه (۱۳۷۵). «بجلیه». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.