سوره توبه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
== نام‌ها == | == نام‌ها == | ||
در نزد قرآن شناسان نام‌های متعددی برای این سوره گزارش شده است و پس از سوره‌های «[[فاتحه (سوره)|حمد]]» و «[[توحید (سوره)|اخلاص]]» دارای بیشترین تعداد نام سوره است. از جمله این قرآن شناسان؛ [[مجدالدین فیروزآبادی|فیروز آبادی]] ۸ نام،<ref>فیروز آبادی، مجدالدین؛ بصائر ذوی التمییز؛ محقق: محمد علی النجار؛ احیاء التراث الاسلامیة، قاهره؛ (۱۴۱۶ ق) ج ۱؛ ص ۲۲۸–۲۲۷.</ref> [[شیخ طبرسی|طبرسی]] ۱۰ نام،<ref>طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان؛ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت(۱۴۱۵ ق) ج ۵؛ ص۵.</ref> [[زمخشری]] ۱۲ نام<ref>زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ قاهره(۱۳۶۶ ق) ج ۲؛ ص ۲۴۱.</ref> و [[شهاب‌الدین آلوسی|آلوسی]]<ref>آلوسی، محمود؛ تفسیر روح المعانی؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ج ۱۰؛ ص ۴۰.</ref> و [[محمد الطاهر بن عاشور|ابن عاشور]] ۱۴ نام<ref>ابن عاشور، محمد طاهر؛ التحریر و التنویر؛ تونس (۱۹۸۴ م) ج ۱۰؛ ص ۹۷–۹۵.</ref> را همراه با علت نام‌گذاری در کتاب‌هایشان نام برده‌اند. طبق گزارش [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]، مشهورترین این نام‌ها «برائت» و «توبه» است که برخی از مفسران نام اصلی سوره را «برائت» و نام دوم آن را «توبه» دانسته‌اند. «فاضحه» به معنی رسواگر، «مُبَعْثِرة» به معنای افشاگر و «بَحوث» کاوشگر؛ از نام‌های دیگر این سوره به‌شمار می‌آید. بقاعی علت نام‌گذاری سوره به نام‌های دیگر را بازگشت مفهوم همه این نام‌ها به نام اصلی سوره (برائت) می‌داند.<ref>بقاعی، ابراهیم بن عمر؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور؛ دار الکتاب الاسلامی، قاهره؛ ج ۸؛ ص ۳۵۰.</ref><ref name=":0">لسانی فشارکی، محمد علی؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ج ۹؛ ص ۱۲۴.</ref> | در نزد قرآن شناسان نام‌های متعددی برای این سوره گزارش شده است و پس از سوره‌های «[[فاتحه (سوره)|حمد]]» و «[[توحید (سوره)|اخلاص]]» دارای بیشترین تعداد نام سوره است. از جمله این قرآن شناسان؛ [[مجدالدین فیروزآبادی|فیروز آبادی]] ۸ نام،<ref>فیروز آبادی، مجدالدین؛ بصائر ذوی التمییز؛ محقق: محمد علی النجار؛ احیاء التراث الاسلامیة، قاهره؛ (۱۴۱۶ ق) ج ۱؛ ص ۲۲۸–۲۲۷.</ref> [[شیخ طبرسی|طبرسی]] ۱۰ نام،<ref>طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان؛ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت(۱۴۱۵ ق) ج ۵؛ ص۵.</ref> [[زمخشری]] ۱۲ نام<ref>زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ قاهره(۱۳۶۶ ق) ج ۲؛ ص ۲۴۱.</ref> و [[شهاب‌الدین آلوسی|آلوسی]]<ref>آلوسی، محمود؛ تفسیر روح المعانی؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ج ۱۰؛ ص ۴۰.</ref> و [[محمد الطاهر بن عاشور|ابن عاشور]] ۱۴ نام<ref>ابن عاشور، محمد طاهر؛ التحریر و التنویر؛ تونس (۱۹۸۴ م) ج ۱۰؛ ص ۹۷–۹۵.</ref> را همراه با علت نام‌گذاری در کتاب‌هایشان نام برده‌اند. طبق گزارش [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]، مشهورترین این نام‌ها «برائت» و «توبه» است که برخی از مفسران نام اصلی سوره را «برائت» و نام دوم آن را «توبه» دانسته‌اند. «فاضحه» به معنی رسواگر، «مُبَعْثِرة» به معنای افشاگر و «بَحوث» کاوشگر؛ از نام‌های دیگر این سوره به‌شمار می‌آید. بقاعی علت نام‌گذاری سوره به نام‌های دیگر را بازگشت مفهوم همه این نام‌ها به نام اصلی سوره (برائت) می‌داند.<ref>بقاعی، ابراهیم بن عمر؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور؛ دار الکتاب الاسلامی، قاهره؛ ج ۸؛ ص ۳۵۰.</ref><ref name=":0">لسانی فشارکی، محمد علی؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ج ۹؛ ص ۱۲۴.</ref> در فرهنگنامه علوم قرآن، علاوه بر نام‌های بحوث و فاضحه، به اسامی «حافره»، «سيف»، «عذاب»، «مثيره»، «مخزيه»، «مدمدمه»، «مشرده»، «مُشَقْشِقَه یا مُقَشْقِشِه»، «مُنَقَّره» و «منَکَّله» به عنوان نام‌های سوره اشاره شده است.<ref>{{پک|دفتر تبلیغات اسلامی|۱۳۹۰|ک=فرهنگنامه علوم قرآن|ص=۷۸۷|ج=۱}}</ref> | ||
== محتوا و ساختار == | == محتوا و ساختار == | ||
بنا به گزارش ''[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]'' سوره توبه دارای ۱۲۹ آیه و ۲۴۹۷ کلمه و ۱۰۷۸۷ حرف است. از [[سوره‌های طوال قرآن]] و در ترتیب نزول آخرین سوره [[سوره مدنی|مدنی]] به‌شمار می‌آید. در ترتیب مصحف پیش از «[[یونس (سوره)|سوره یونس]]» و پس از «[[سوره انفال]]» آمده است. | بنا به گزارش ''[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]'' سوره توبه دارای ۱۲۹ آیه و ۲۴۹۷ کلمه و ۱۰۷۸۷ حرف است. از [[سوره‌های طوال قرآن]] و در ترتیب نزول آخرین سوره [[سوره مدنی|مدنی]] به‌شمار می‌آید. در ترتیب مصحف پیش از «[[یونس (سوره)|سوره یونس]]» و پس از «[[سوره انفال]]» آمده است. پرداختن به مسئله توبه و بیان نکات تربیت و هدایتی آن با توجه به تکرار فراوان واژه توبه در این سوره، محور موضوعی آن تلقی می‌شود. از عهد و روزگار پیامبر _ آیه ۱۲۲ سوره ـ به آیه نفر معروف بوده است. بر اساس این آیه علمای اسلام حکم وجوب کفایی مهاجرت گروهی از مسلمانان در هر زمان و در هر شهر از شهرهای اسلام به منظور فراگیری علوم اسلامی را استنباط کرده‌اند. همچنین تشکیل [[حوزه‌های علمیه]] اسلامی در ممالک گوناگون اسلامی بر مبنای این آیه در طول تاریخ بوده است.<ref name=":0"/> | ||
== شأن نزول == | == شأن نزول == | ||
آیات ابتدای سوره برائت در سال نهم هجری نازل شده است که در مضمون آن خداوند بیزاری خود را از مشرکان اعلام داشته است و به آنان اخطار نموده که پس از امسال دیگر حق نزدیک شدن به مسجدالحرام را نخواهند داشت. از آنجا که این پیام باید به مشرکان ابلاغ شود و مهلت الهی به آنان اعلام گردد، پیامبر اسلام در ابتدا به ابوبکر مأموریت داد تا به همراه چهل نفر از مسلمانان به مکّه اعزام شود و ضمن به جای آوردن مراسم حج، آیات سوره برائت را در جمع مشرکان بخواند؛ زیرا پس از [[فتح مکه]] در سال هشتم، هنوز قبایل مشرکی در نقاط دور عربستان وجود داشتند و آنان برای انجام طواف- به همان رسم جاهلیت- در ماه‌های حج به مکه وارد می‌شدند. ابوبکر پس از دریافت آیات سوره برائت به طرف مکه به راه افتاد. اما هنوز به منطقه ذوالحُلَیفه نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و به پیامبر گفت: «لَا یُودّی عنکَ إلّا أنتَ أو رَجُل مِنک» یعنی: «کسی نمی‌تواند به جای تو دستور الهی را به مردم برساند؛ مگر خودت یا کسی که از تو باشد.» پیامبر پس از آمدن پیام جدید خداوند، به [[علی بن ابی‌طالب]] فرمان داد تا در پی ابوبکر روان شود و پس از دریافت آیات سوره برائت، به مکه رفته، آن را در جمع مشرکان قرائت کند. علی به راه افتاد و پس از دریافت این آیات از ابوبکر به مکه رهسپار شد و آیات آغازین سوره را در جمع مشرکان ابلاغ کرد. هنگامی که ابوبکر به مدینه مراجعت کرد و علت امر را جویا گردید. پیامبر به او گفت: «جبرئیل از جانب خدای عزوجل نازل شد و به من گفت: در عوض تو کسی نمی‌تواند تبلیغ رسالت کند؛ مگر خودت یا مردی که از تو باشد. و چون تنها علی از من است و من از اویم، لذا در عوض من کسی ادای رسالت نتواند کرد مگر علی». در مورد چگونگی انجام این مأموریت چنان‌که مورخان ذکر کرده‌اند: علی بن ابی‌طالب وارد مکه شد و در روز دهم ذی حجه بالای جمره عقبه، سیزده آیه از سوره برائت را قرائت کرد. سپس فرمان خداوند را که در این باره آمده بود را در جمع مشرکان بیان کرد: «از این سال به بعد هیچ مشرکی نباید وارد مکه شود و کسی هم نباید عریان به طواف خانه خدا رود. هر کس با پیامبر عهد و پیمانی دارد تا پایان مدتش بر آن عهد بماند.» پس از ابلاغ آیات سوره برائت و اتمام حجت‌های بعدی، مشرکان متوجه شدند که تنها چهار ماه فرصت دارند که نسبت به پذیرش اسلام تصمیم نهایی خود را بگیرند.<ref>طباطبایی؛ ترجمه تفسیر المیزان؛ ج ۹؛ ص ۲۱۵–۲۲۰.</ref> | آیات ابتدای سوره برائت در سال نهم هجری نازل شده است که در مضمون آن خداوند بیزاری خود را از مشرکان اعلام داشته است و به آنان اخطار نموده که پس از امسال دیگر حق نزدیک شدن به مسجدالحرام را نخواهند داشت. از آنجا که این پیام باید به مشرکان ابلاغ شود و مهلت الهی به آنان اعلام گردد، پیامبر اسلام در ابتدا به ابوبکر مأموریت داد تا به همراه چهل نفر از مسلمانان به مکّه اعزام شود و ضمن به جای آوردن مراسم حج، آیات سوره برائت را در جمع مشرکان بخواند؛ زیرا پس از [[فتح مکه]] در سال هشتم، هنوز قبایل مشرکی در نقاط دور عربستان وجود داشتند و آنان برای انجام طواف- به همان رسم جاهلیت- در ماه‌های حج به مکه وارد می‌شدند. ابوبکر پس از دریافت آیات سوره برائت به طرف مکه به راه افتاد. اما هنوز به منطقه ذوالحُلَیفه نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و به پیامبر گفت: «لَا یُودّی عنکَ إلّا أنتَ أو رَجُل مِنک» یعنی: «کسی نمی‌تواند به جای تو دستور الهی را به مردم برساند؛ مگر خودت یا کسی که از تو باشد.» پیامبر پس از آمدن پیام جدید خداوند، به [[علی بن ابی‌طالب]] فرمان داد تا در پی ابوبکر روان شود و پس از دریافت آیات سوره برائت، به مکه رفته، آن را در جمع مشرکان قرائت کند. علی به راه افتاد و پس از دریافت این آیات از ابوبکر به مکه رهسپار شد و آیات آغازین سوره را در جمع مشرکان ابلاغ کرد. هنگامی که ابوبکر به مدینه مراجعت کرد و علت امر را جویا گردید. پیامبر به او گفت: «جبرئیل از جانب خدای عزوجل نازل شد و به من گفت: در عوض تو کسی نمی‌تواند تبلیغ رسالت کند؛ مگر خودت یا مردی که از تو باشد. و چون تنها علی از من است و من از اویم، لذا در عوض من کسی ادای رسالت نتواند کرد مگر علی». در مورد چگونگی انجام این مأموریت چنان‌که مورخان ذکر کرده‌اند: علی بن ابی‌طالب وارد مکه شد و در روز دهم ذی حجه بالای جمره عقبه، سیزده آیه از سوره برائت را قرائت کرد. سپس فرمان خداوند را که در این باره آمده بود را در جمع مشرکان بیان کرد: «از این سال به بعد هیچ مشرکی نباید وارد مکه شود و کسی هم نباید عریان به طواف خانه خدا رود. هر کس با پیامبر عهد و پیمانی دارد تا پایان مدتش بر آن عهد بماند.» پس از ابلاغ آیات سوره برائت و اتمام حجت‌های بعدی، مشرکان متوجه شدند که تنها چهار ماه فرصت دارند که نسبت به پذیرش اسلام تصمیم نهایی خود را بگیرند.<ref>طباطبایی؛ ترجمه تفسیر المیزان؛ ج ۹؛ ص ۲۱۵–۲۲۰.</ref> برطبق گزارش برخی از روایات [[شأن نزول]]، آیاتی از سوره پیش از [[غزوه بدر]] در [[مکه]] نازل شده است و همچنین دو آیه پایانی سوره را برخی از مفسران [[سوره مکی|مکی]] گزارش کرده‌اند.<ref name=":0" /> | ||
== فضیلت سوره == | == فضیلت سوره == | ||
نسخهٔ ۱۳ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۹:۰۹
| توبه | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| دسته‌بندی | مدنی | ||||
| اطلاعات آماری | |||||
| شمارهٔ نزول | ۱۱۴ | ||||
| جزء | ۱۱ | ||||
| شمار آیه‌ها | ۱۲۹ | ||||
| شمار واژه‌ها | ۲۴۴۰ | ||||
| شمار حرف‌ها | ۱۱۴۲۸ | ||||
| متن سوره | |||||
 | |||||
|
|
||||
سورهٔ توبه سورهٔ نهم قرآن است، ۱۲۹ آیه دارد، و سوره‌ای مدنی است. مفسران بیشتر از ۱۰ نام برای این سوره ذکر کرده‌اند که از همه معروف‌تر برائت، توبه و فاضحه است. نام برائت به این دلیل انتخاب شده است که آغاز سوره سخن از اعلان برائت خداوند و پیامبر از مشرکان است. نام توبه به دلیل مباحث این سوره پیرامون توبه انتخاب شده و فاضحه نیز به این دلیل انتخاب شده که در آیاتی از این سوره اهداف منافقان آشکار شده است.[۱]
از نظر ترتیب زمانی، این سوره از آخرین سوره‌های قرآن است که از سال نهم هجرت و پیش از غزوه تبوک آغاز شده است و مربوط به زمان قدرت گرفتن مسلمانان در شبه‌جزیره عربستان است.[۱]
بخش‌هایی از سوره پیرامون لغو پیمان‌های مسلمانان با مشرکان به دلیل نقض آن، منافقان و توصیف آنان، جهاد، نکوهش اهل کتاب، زکات، انتقاد از مال اندوزی و ترغیب به تحصیل دانش است.[۱]
این سوره به دلیل آنکه با اعلام جنگ به دشمنان مسلمانان آغاز می‌گردد، با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع نمی‌شود. برخی نیز این سوره را ادامهٔ سورهٔ انفال می‌دانند و این نکته را دلیل آغاز نشدن سوره با «بسم‌الله الرحمن الرحیم» می‌دانند.[۱]
نام‌ها
در نزد قرآن شناسان نام‌های متعددی برای این سوره گزارش شده است و پس از سوره‌های «حمد» و «اخلاص» دارای بیشترین تعداد نام سوره است. از جمله این قرآن شناسان؛ فیروز آبادی ۸ نام،[۲] طبرسی ۱۰ نام،[۳] زمخشری ۱۲ نام[۴] و آلوسی[۵] و ابن عاشور ۱۴ نام[۶] را همراه با علت نام‌گذاری در کتاب‌هایشان نام برده‌اند. طبق گزارش دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مشهورترین این نام‌ها «برائت» و «توبه» است که برخی از مفسران نام اصلی سوره را «برائت» و نام دوم آن را «توبه» دانسته‌اند. «فاضحه» به معنی رسواگر، «مُبَعْثِرة» به معنای افشاگر و «بَحوث» کاوشگر؛ از نام‌های دیگر این سوره به‌شمار می‌آید. بقاعی علت نام‌گذاری سوره به نام‌های دیگر را بازگشت مفهوم همه این نام‌ها به نام اصلی سوره (برائت) می‌داند.[۷][۸] در فرهنگنامه علوم قرآن، علاوه بر نام‌های بحوث و فاضحه، به اسامی «حافره»، «سيف»، «عذاب»، «مثيره»، «مخزيه»، «مدمدمه»، «مشرده»، «مُشَقْشِقَه یا مُقَشْقِشِه»، «مُنَقَّره» و «منَکَّله» به عنوان نام‌های سوره اشاره شده است.[۹]
محتوا و ساختار
بنا به گزارش دائرةالمعارف بزرگ اسلامی سوره توبه دارای ۱۲۹ آیه و ۲۴۹۷ کلمه و ۱۰۷۸۷ حرف است. از سوره‌های طوال قرآن و در ترتیب نزول آخرین سوره مدنی به‌شمار می‌آید. در ترتیب مصحف پیش از «سوره یونس» و پس از «سوره انفال» آمده است. پرداختن به مسئله توبه و بیان نکات تربیت و هدایتی آن با توجه به تکرار فراوان واژه توبه در این سوره، محور موضوعی آن تلقی می‌شود. از عهد و روزگار پیامبر _ آیه ۱۲۲ سوره ـ به آیه نفر معروف بوده است. بر اساس این آیه علمای اسلام حکم وجوب کفایی مهاجرت گروهی از مسلمانان در هر زمان و در هر شهر از شهرهای اسلام به منظور فراگیری علوم اسلامی را استنباط کرده‌اند. همچنین تشکیل حوزه‌های علمیه اسلامی در ممالک گوناگون اسلامی بر مبنای این آیه در طول تاریخ بوده است.[۸]
شأن نزول
آیات ابتدای سوره برائت در سال نهم هجری نازل شده است که در مضمون آن خداوند بیزاری خود را از مشرکان اعلام داشته است و به آنان اخطار نموده که پس از امسال دیگر حق نزدیک شدن به مسجدالحرام را نخواهند داشت. از آنجا که این پیام باید به مشرکان ابلاغ شود و مهلت الهی به آنان اعلام گردد، پیامبر اسلام در ابتدا به ابوبکر مأموریت داد تا به همراه چهل نفر از مسلمانان به مکّه اعزام شود و ضمن به جای آوردن مراسم حج، آیات سوره برائت را در جمع مشرکان بخواند؛ زیرا پس از فتح مکه در سال هشتم، هنوز قبایل مشرکی در نقاط دور عربستان وجود داشتند و آنان برای انجام طواف- به همان رسم جاهلیت- در ماه‌های حج به مکه وارد می‌شدند. ابوبکر پس از دریافت آیات سوره برائت به طرف مکه به راه افتاد. اما هنوز به منطقه ذوالحُلَیفه نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و به پیامبر گفت: «لَا یُودّی عنکَ إلّا أنتَ أو رَجُل مِنک» یعنی: «کسی نمی‌تواند به جای تو دستور الهی را به مردم برساند؛ مگر خودت یا کسی که از تو باشد.» پیامبر پس از آمدن پیام جدید خداوند، به علی بن ابی‌طالب فرمان داد تا در پی ابوبکر روان شود و پس از دریافت آیات سوره برائت، به مکه رفته، آن را در جمع مشرکان قرائت کند. علی به راه افتاد و پس از دریافت این آیات از ابوبکر به مکه رهسپار شد و آیات آغازین سوره را در جمع مشرکان ابلاغ کرد. هنگامی که ابوبکر به مدینه مراجعت کرد و علت امر را جویا گردید. پیامبر به او گفت: «جبرئیل از جانب خدای عزوجل نازل شد و به من گفت: در عوض تو کسی نمی‌تواند تبلیغ رسالت کند؛ مگر خودت یا مردی که از تو باشد. و چون تنها علی از من است و من از اویم، لذا در عوض من کسی ادای رسالت نتواند کرد مگر علی». در مورد چگونگی انجام این مأموریت چنان‌که مورخان ذکر کرده‌اند: علی بن ابی‌طالب وارد مکه شد و در روز دهم ذی حجه بالای جمره عقبه، سیزده آیه از سوره برائت را قرائت کرد. سپس فرمان خداوند را که در این باره آمده بود را در جمع مشرکان بیان کرد: «از این سال به بعد هیچ مشرکی نباید وارد مکه شود و کسی هم نباید عریان به طواف خانه خدا رود. هر کس با پیامبر عهد و پیمانی دارد تا پایان مدتش بر آن عهد بماند.» پس از ابلاغ آیات سوره برائت و اتمام حجت‌های بعدی، مشرکان متوجه شدند که تنها چهار ماه فرصت دارند که نسبت به پذیرش اسلام تصمیم نهایی خود را بگیرند.[۱۰] برطبق گزارش برخی از روایات شأن نزول، آیاتی از سوره پیش از غزوه بدر در مکه نازل شده است و همچنین دو آیه پایانی سوره را برخی از مفسران مکی گزارش کرده‌اند.[۸]
فضیلت سوره
در روایات فضائل السور آمده است: در هنگام نزول این سوره مانند سوره اخلاص هفتادهزار صف از فرشتگان آن را مشایعت کرده‌اند.[۱۱] بنا بر آنچه در تفسیر نمونه آمده است، روایتی از جعفر صادق گزارش شده است که هرکس دو سوره انفال و توبه را در هر ماه بخواند دچار نفاق نمی‌گردد و از پیروان راستین علی بن ابی‌طالب خواهد بود.[۱۲]
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ مکارم شیرازی، ناصر؛ جمعی از نویسندگان (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. ج. ۷. دارالکتب الاسلامیه. ص. ص ۲۷۱–۲۷۴سوره توبه، مقدمه
- ↑ فیروز آبادی، مجدالدین؛ بصائر ذوی التمییز؛ محقق: محمد علی النجار؛ احیاء التراث الاسلامیة، قاهره؛ (۱۴۱۶ ق) ج ۱؛ ص ۲۲۸–۲۲۷.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان؛ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت(۱۴۱۵ ق) ج ۵؛ ص۵.
- ↑ زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ قاهره(۱۳۶۶ ق) ج ۲؛ ص ۲۴۱.
- ↑ آلوسی، محمود؛ تفسیر روح المعانی؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ج ۱۰؛ ص ۴۰.
- ↑ ابن عاشور، محمد طاهر؛ التحریر و التنویر؛ تونس (۱۹۸۴ م) ج ۱۰؛ ص ۹۷–۹۵.
- ↑ بقاعی، ابراهیم بن عمر؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور؛ دار الکتاب الاسلامی، قاهره؛ ج ۸؛ ص ۳۵۰.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ لسانی فشارکی، محمد علی؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ج ۹؛ ص ۱۲۴.
- ↑ دفتر تبلیغات اسلامی، فرهنگنامه علوم قرآن، ۱: ۷۸۷.
- ↑ طباطبایی؛ ترجمه تفسیر المیزان؛ ج ۹؛ ص ۲۱۵–۲۲۰.
- ↑ زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ قاهره(۱۳۶۶ ق) ج ۲؛ ص ۳۲۵.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران، دارالکتب الاسلامیة؛ ج ۷؛ ص۳۳۰.