ابوجعفر خازن

محمد بن حسین صاغانی خراسانی (ح ۲۹۰-ح ۳۶۰ ه‍.ق/۹۳۰–۹۷۱ م)، مشهور به ابوجعفر خازن، یکی از بزرگ‌ترین ریاضیدانان و منجمان سده ۴ ه‍.ق بود. اگرچه از وی بسیار گزارش شده و نوشته‌های متعددی به وی نسبت داده شده است، اما از زندگی و برخی خصوصیات وی اطلاع دقیقی در دست نیست. احتمالاً ابوجعفر در صاغان قریه‌ای در حوالی مرو زاده شد. او را بیشتر با کنیه‌اش می‌شناختند. برخی منابع نام پدر او را حسن نوشته‌اند. حاجی خلیفه وی را خازنی نیز یاد می‌کند. ابوجعفر خازن و ابوجعفر محمد بن حسین که تا چندی پیش دو ریاضیدان انگاشته می‌شدند، بنا به تحقیق عادل انبوبا، در واقع یک نفرند. اولیری بدون ذکر مأخذی بر این باور است که ابوجعفر پیش از گرویدن به اسلام، صابئی بوده است. به گفته ویدمان، ابوجعفر نخست به فراگیری مسائل اعداد و ریاضیات پرداخت سپس نجوم آموخت و سرانجام به مسائل فلسفی روی آورد. از این رو ابوزید احمد بن سهل بلخی شرح آغاز کتاب السماء و العالم ارسطو را به نام وی تألیف کرد. وی آلات نجومی می‌ساخت و در به کار بردن آنها تبحر داشت. او در مثلثات نیز تحقیق می‌کرد. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب شکل القطاع خود در بحث از شکل مغنی و فروع و لواحق آن مطالبی دال بر این موضوع آورده است. خازن در سال ۳۴۸ ه‍.ق/ ۹۵۹ م در رصدی که ابوالفضل هروی در شهر ری انجام داد، نظارت داشت. وی نزد رکن الدوله منزلت ویژه‌ای داشت و از حمایت ابن‌عمید، وزیر او نیز برخوردار بود. در سال ۳۴۲ ه‍.ق آنگاه که میان ابوعلی بن محتاج چغانی، سپاهدار امیر نوح بن نصر سامانی و رکن‌الدوله دیلمی جنگ درگرفت، از جانب رکن‌الدوله برای عقد صلح مأمور شد و به تدبیر وی مقرر گردید که رکن‌الدوله سالانه ۲۰۰٫۰۰۰ دینار به امیر سامانی بپردازد، تا غائله خاتمه یابد. از آنجا که جز این واقعه تاریخی، مورد دیگری از مداخله وی در امور سیاسی در دست نیست، به هیچ وجه نمی‌توان او را رجل سیاسی دانست. ابوجعفر تمام عمر یا اواخر آن را در ری به سر برد و از فرصت به دست آمده در دستگاه دیلمیان بهره کافی گرفت و مسائل متعددی را که حل برخی از آنها پیش از آن غیرممکن می‌نمود، حل کرد و کتاب‌های ارزشمندی در همین دوران نوشت.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابوجعفر خازن». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.