مقتل ابومخنف: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(←پانویس) |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''مقتل ابومخنف''' که با نام اصلی '''مقتل الحسین''' نوشته | '''مقتل ابومخنف''' که با نام اصلی '''مقتل الحسین''' نوشته شده است، از مشهورترین آثار مورخ سنی مذهب، [[ابومخنف]] است. | ||
== نویسنده == | == نویسنده == | ||
لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم مشهور به ابومخنف، از تاریخ‌نگاران سنی مذهب و به نقلی شیعه است که تک‌نگاری‌های مهمی را از خود به جای | لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم مشهور به ابومخنف، از تاریخ‌نگاران سنی مذهب و به نقلی شیعه است که تک‌نگاری‌های مهمی را از خود به جای گذاشته است. تاریخ ولادت او مشخص نیست اما به گزارش بیشتر منابع، وی پیش از ۱۷۰ ه.ق درگذشته است. از مجموع آثار او، هیچ کتابی به نسل بعدی نرسیده است و تنها مورخان دیگر، آثار او را در میان آثار خود گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=بهرامیان|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=ابومخنف}}</ref> | ||
== شرح کتاب == | == شرح کتاب == | ||
مشهورترین و به گزارشی، | مشهورترین و به گزارشی، مهمترین اثر ابومخنف، کتاب مقتل الحسین اوست که شامل گزارش‌های دقیق از نبرد کربلاست.<ref>{{پک|1=بهرامیان|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=ابومخنف}}</ref><ref>{{پک|Vaglieri|۱۹۸۶|ک=HUSAYN B. 'ALl B. ABl TALIB|ص=۶۰۷–۶۱۷}}</ref> کاملترین متنی که از این کتاب امروزه موجود است، در کتاب طبری گزارش شده است. با این وجود نمی‌توان به میزان امانت‌داری طبری در نقل کامل کتاب مقتل الحسین اعتماد داشت. امروزه چندین نسخه از این اثر با نام‌های مقتل الحسین، اخبار قتل الحسین یا مصرع الحسین در کتابخانه‌های مختلف گزارش شده است. کتاب مقتل الحسین یا مقتل ابومخنفی که بارها در کشورهای عراق و ایران چاپ شده است، قابل اعتماد نبوده و بدون شک مجعول است.<ref>{{پک|1=بهرامیان|2=۱۳۶۷|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ف=ابومخنف}}</ref> نسخهٔ خطی از این کتاب در [[برلین]] نگهداری می‌شود و [[لئورا وچا ولیری]] آن را تماماً معتبر نمی‌داند.<ref>{{پک|Vaglieri|۱۹۸۶|ک=HUSAYN B. 'ALl B. ABl TALIB|ص=۶۰۷–۶۱۷}}</ref> آنطور که مشخص است؛ متن اصلی این اثر از میان رفته است<ref>{{پک|میرشریفی|۱۳۶۹|ک=سرگذشت مقتل ابومخنف|ص=۱۳۵}}</ref> و در حال حاضر متنی به نام ''«مقتل ابومخنف»'' در دست داریم که حاوی روایاتی سست و ناهمگون است که هرگز مورد اعتماد مورخان و پژوهشگران قرار نگرفته و اعتبار آن مورد تردید است.<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۲}}</ref> با این حال، کتاب ابومخنف به سبب اهمیت و ارزشی که داشته است مورد توجه مورخان و محققان قرار گرفت و بسیاری از مورخان قرون بعدی، متن آن را به طرق مختلف در آثار خویش آورده‌اند.<ref>{{پک|میرشریفی|۱۳۶۹|ک=سرگذشت مقتل ابومخنف|ص=۱۳۵}}</ref> با توجه به نقل طبری در کتابش، احتمالاً متن کتاب ابومخنف تا حدود قرن چهارم هجری باقی بوده است.<ref>{{پک|میرشریفی|۱۳۶۹|ک=سرگذشت مقتل ابومخنف|ص=۱۳۸}}</ref><ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۲}}</ref> طبری به‌روشنی توضیح نداده است که وی این روایات ابومخنف را چگونه و از چه طریقی به دست آورده است. آیا متن کامل ''مقتل‌الحسین'' را در دست داشته و گزیده‌ای از روایات موجود در آن متن را گزارش کرده است یا آنکه وی نیز آن روایات را از طریق نوشته‌ای دیگر به‌دست آورده است؟ مجموع روایات طبری دربارهٔ نبرد کربلا از طریق ابومخنف، ۱۲۶ روایت است که از این تعداد، ۱۰۰ روایت به‌طور مستقیم از ''مقتل ابومخنف'' گرفته‌شده و ۱۰ روایت نیر روایاتی‌ست که طبری آن‌ها را با واسطهٔ [[هشام کلبی|هشام بن محمد کلبی]] از ابومخنف ذکر کرده است.<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۳}}</ref> برخی از محققان شیعه، بر آن شدند تا آن منقولات را از تاریخ طبری بیرون کشند و جداگانه منتشر سازند. این منقولات نخستین بار به نام ''مقتل الحسین'' به کوشش حسن غفاری در ۱۳۹۸ قمری در [[قم]] به چاپ رسید. سپس همان اثر به همان طریق به نام ''وقعةالطفّ'' در ۱۳۶۷ خورشیدی در قم به کوشش [[محمد هادی یوسفی غروی]]، همراه با مقدمه‌ای در معرفی ابومخنف و کتاب مقتل الحسین و همچنین فهرست‌های گوناگونی از شیوخ و راویان مؤلف با توضیحات و تعلیقات منتشر شد.<ref>{{پک|بهرامیان|۱۳۹۱|ک=ابومخنف}}</ref> | ||
اگرچه از میان‌رفتن تمام آثار ابومخنف، بررسی مستقیم آثار وی و نقد و ارزیابی محتوای آن‌ها را نامیسر ساخته و حتی داوری جدی و استوار در باب شخصیت علمی خود او را نیز دشوار می‌سازد. اما می‌توان از طریق وارسی ''مقتل‌الحسین'' او، یعنی کتابی که بخش عمده‌ای از آن توسط طبری برجای مانده و به دست ما رسیده است؛ همچنین به یاری پراکنده‌هایی از روایات وی در منابع روایی و تاریخی قرون اولیه، تا حد زیادی هم به خصایص روش‌شناختی ابومخنف در گردآوری و تنظیم و تدوین اخبار و حوادث تاریخی پی برد و هم بر عرصه‌هایی از شخصیت وی وقوف یافت.<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۱۸}}</ref> ابومخنف در ''مقتل‌الحسین''، اصل را بر جمع‌آوری همهٔ مسموعات گذارد و همهٔ آنچه را که شنیده بود، روایت کرد. به‌خلاف [[ابن اسحاق]]، [[واقدی]]، [[ابن سعد]] و معاصران ایشان که عمدتاً به نقل روایات موافقان توجه داشتند، ابومخنف نه تنها در گزارش تاریخ کربلا به روایت گزارش‌های مخالفان و قاتلان حسین و یارانش توجه کرده، بلکه کوشیده است تا در پرتو این دست از روایات که خود نیز به اعتبار و ارزش آن‌ها اعتقادی نداشته، بخشی از باورهای نادرستی را که در میان برخی از مردم رواج داشته است، منعکس کند.<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۱}}</ref> | اگرچه از میان‌رفتن تمام آثار ابومخنف، بررسی مستقیم آثار وی و نقد و ارزیابی محتوای آن‌ها را نامیسر ساخته و حتی داوری جدی و استوار در باب شخصیت علمی خود او را نیز دشوار می‌سازد. اما می‌توان از طریق وارسی ''مقتل‌الحسین'' او، یعنی کتابی که بخش عمده‌ای از آن توسط طبری برجای مانده و به دست ما رسیده است؛ همچنین به یاری پراکنده‌هایی از روایات وی در منابع روایی و تاریخی قرون اولیه، تا حد زیادی هم به خصایص روش‌شناختی ابومخنف در گردآوری و تنظیم و تدوین اخبار و حوادث تاریخی پی برد و هم بر عرصه‌هایی از شخصیت وی وقوف یافت.<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۱۸}}</ref> ابومخنف در ''مقتل‌الحسین''، اصل را بر جمع‌آوری همهٔ مسموعات گذارد و همهٔ آنچه را که شنیده بود، روایت کرد. به‌خلاف [[ابن اسحاق]]، [[واقدی]]، [[ابن سعد]] و معاصران ایشان که عمدتاً به نقل روایات موافقان توجه داشتند، ابومخنف نه تنها در گزارش تاریخ کربلا به روایت گزارش‌های مخالفان و قاتلان حسین و یارانش توجه کرده، بلکه کوشیده است تا در پرتو این دست از روایات که خود نیز به اعتبار و ارزش آن‌ها اعتقادی نداشته، بخشی از باورهای نادرستی را که در میان برخی از مردم رواج داشته است، منعکس کند.<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۱}}</ref> | ||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
== منابع ابومخنف برای نوشتن مقتل‌الحسین == | == منابع ابومخنف برای نوشتن مقتل‌الحسین == | ||
ابومخنف از روایت دو گروه عمده برای نوشتن این کتاب استفاده کرده است:<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۵}}</ref> | ابومخنف از روایت دو گروه عمده برای نوشتن این کتاب استفاده کرده است:<ref>{{پک|زرگری‌نژاد|۱۳۹۱|ک=نهضت امام حسین|ص=۲۵}}</ref> | ||
*راویان حاضر در صحنه | * راویان حاضر در صحنه | ||
**شامل اعضایی از خاندان حسین که در کربلا حاضر بودند. مانند [[سجاد]]، فاطمه دختر علی و [[محمد باقر]]. | ** شامل اعضایی از خاندان حسین که در کربلا حاضر بودند. مانند [[سجاد]]، فاطمه دختر علی و [[محمد باقر]]. | ||
**یاران حسین که هرکدام به دلایلی زنده ماندند. گروه اول کسانی بودند که به او وفادار ماندند مانند [[عقبة بن سمعان]]، همسر [[زهیر بن قین]]، [[مرقع بن ثماثه اسدی]] که اسیر شد، [[مولی عبدالرحمن عبد ریه]]، [[طرماح بن عدی|طوماح بن عدی]]، [[عبدالله بن حازم]] و [[عباس جدلی]]. از میان گروه دوم، می‌توان از [[ضحاک بن عبدالله مشرقی]] نام برد که تا ظهر عاشورا در کنار حسین ماند اما با مشاهدهٔ غلبهٔ دشمن، از صحنهٔ پیکار خارج شد. | ** یاران حسین که هرکدام به دلایلی زنده ماندند. گروه اول کسانی بودند که به او وفادار ماندند مانند [[عقبة بن سمعان]]، همسر [[زهیر بن قین]]، [[مرقع بن ثماثه اسدی]] که اسیر شد، [[مولی عبدالرحمن عبد ریه]]، [[طرماح بن عدی|طوماح بن عدی]]، [[عبدالله بن حازم]] و [[عباس جدلی]]. از میان گروه دوم، می‌توان از [[ضحاک بن عبدالله مشرقی]] نام برد که تا ظهر عاشورا در کنار حسین ماند اما با مشاهدهٔ غلبهٔ دشمن، از صحنهٔ پیکار خارج شد. | ||
**شاهدان بی‌طرف و ناظر بر وقایع. اینان نه به سپاه حسین پیوستند نه علیهٔ آن جنگیدند. | ** شاهدان بی‌طرف و ناظر بر وقایع. اینان نه به سپاه حسین پیوستند نه علیهٔ آن جنگیدند. | ||
**شاهدانی از سپاه [[ابن سعد]]: | ** شاهدانی از سپاه [[ابن سعد]]: | ||
***افرادی از سپاه ابن سعد، یعنی [[کثیر بن عبدالله شعبی]] و [[هانی بن ثبیت‌الحضرمی]] که در کشتن حسین نقش داشتند. | *** افرادی از سپاه ابن سعد، یعنی [[کثیر بن عبدالله شعبی]] و [[هانی بن ثبیت‌الحضرمی]] که در کشتن حسین نقش داشتند. | ||
***افرادی که با دلایل مختلف، بر کشتن حسین حریص نبودند و حتی از آن امتناع داشتند. | *** افرادی که با دلایل مختلف، بر کشتن حسین حریص نبودند و حتی از آن امتناع داشتند. | ||
ابو مخنف روایات غالب اینان را با واسطه و روایات برخی را بی‌واسطه گزارش کرده است. واقعیت اخیر بدان معناست که یا ابومخنف عمری دراز داشته و عصر نوجوانی وی با دورهٔ پیری این دسته از راویان معاصر بوده است، یا آنکه اینان در زمان واقعهٔ کربلا در سن نوجوانی بوده‌اند. | ابو مخنف روایات غالب اینان را با واسطه و روایات برخی را بی‌واسطه گزارش کرده است. واقعیت اخیر بدان معناست که یا ابومخنف عمری دراز داشته و عصر نوجوانی وی با دورهٔ پیری این دسته از راویان معاصر بوده است، یا آنکه اینان در زمان واقعهٔ کربلا در سن نوجوانی بوده‌اند. | ||
*راویان دور از صحنه: ابومخنف روایات اینان را گاه از طریق یک تا سه واسطه به‌دست آورده و نقل کرده است. | * راویان دور از صحنه: ابومخنف روایات اینان را گاه از طریق یک تا سه واسطه به‌دست آورده و نقل کرده است. | ||
**راویان دوستدار حسین، شیعیان و ائمه. | ** راویان دوستدار حسین، شیعیان و ائمه. | ||
**راویان وابسته یا متمایل به [[امویان]] و خویشاوندان آنان. | ** راویان وابسته یا متمایل به [[امویان]] و خویشاوندان آنان. | ||
**راویان طرفدار زبیریان. | ** راویان طرفدار زبیریان. | ||
**محدثان بی‌طرف. | ** محدثان بی‌طرف. | ||
**مشایخ حدیث و خویشاوندان ابومخنف. | ** مشایخ حدیث و خویشاوندان ابومخنف. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
=== ارجاعات === | === ارجاعات === | ||
<references group="" | <references group=""/> | ||
=== منابع === | === منابع === | ||
*{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=بهرامیان|نام=علی|پیوند نویسنده=|مقاله=ابومخنف|دانشنامه=[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|سال=۱۳۶۷|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23022/6/2539/|کوشش=موسوی بجنوری، محمدکاظم|شابک=۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷|شابک نادرست=بله}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=بهرامیان|نام=علی|پیوند نویسنده=|مقاله=ابومخنف|دانشنامه=[[دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|سال=۱۳۶۷|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23022/6/2539/|کوشش=موسوی بجنوری، محمدکاظم|شابک=۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷|شابک نادرست=بله}} | ||
*{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = تاری|نام =جلیل|عنوان =ابومخنف که بود؟|ژورنال =معرفت|مکان = تهران |شماره =۶۵|سال =۱۳۸۲|تاریخ=اردیبهشت ۱۳۸۲}} | * {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = تاری|نام =جلیل|عنوان =ابومخنف که بود؟|ژورنال =معرفت|مکان = تهران |شماره =۶۵|سال =۱۳۸۲|تاریخ=اردیبهشت ۱۳۸۲}} | ||
*{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|کتاب=حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام|ناشر=انصاریان|سال=|پیوند=http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1830}} | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|کتاب=حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام|ناشر=انصاریان|سال=|پیوند=http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1830}} | ||
*{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =زرگری‌نژاد| نام =غلامحسین| پیوند نویسنده = غلامحسین زرگری‌نژاد| عنوان = نهضت امام حسین (ع) و قیام کربلا| سال = ۱۳۹۱| ناشر =[[سمت (انتشارات)|سمت]]|مکان = تهران| شابک =۹۷۸-۹۶۴-۴۵۹-۸۶۳-۰}} | * {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =زرگری‌نژاد| نام =غلامحسین| پیوند نویسنده = غلامحسین زرگری‌نژاد| عنوان = نهضت امام حسین (ع) و قیام کربلا| سال = ۱۳۹۱| ناشر =[[سمت (انتشارات)|سمت]]|مکان = تهران| شابک =۹۷۸-۹۶۴-۴۵۹-۸۶۳-۰}} | ||
*{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =فؤاد| نام =سزگین| عنوان =تاریخ نگارش‌های عربی| سال = ۱۳۸۰|جلد=۱|ترجمه=موسسهٔ نشر فهرستگان|کوشش=خانهٔ کتاب |ناشر =[[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]]|مکان = تهران| شابک =964-422225-3}} | * {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =فؤاد| نام =سزگین| عنوان =تاریخ نگارش‌های عربی| سال = ۱۳۸۰|جلد=۱|ترجمه=موسسهٔ نشر فهرستگان|کوشش=خانهٔ کتاب |ناشر =[[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]]|مکان = تهران| شابک =964-422225-3}} | ||
*{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی =میرشریفی|نام =سید علی|عنوان =ابومخنف و سرگذشت مقتل وی|ژورنال = آینه پژوهش|مکان = تهران |شماره =۲|سال =۱۳۶۹|تاریخ=مرداد و شهریور ۱۳۶۹}} | * {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی =میرشریفی|نام =سید علی|عنوان =ابومخنف و سرگذشت مقتل وی|ژورنال = آینه پژوهش|مکان = تهران |شماره =۲|سال =۱۳۶۹|تاریخ=مرداد و شهریور ۱۳۶۹}} | ||
{{چپ‌چین}} | {{چپ‌چین}} | ||
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Modarressi| نام = Hossein| پیوند نویسنده = سید حسین مدرسی طباطبایی| عنوان = Tradition and Survival| جلد = ۱| سال = ۲۰۰۳| ناشر = Oneworld|مکان = Oxford| شابک =1-85168-331-3| صفحه = ۱| پیوند = |زبان = en}} | * {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Modarressi| نام = Hossein| پیوند نویسنده = سید حسین مدرسی طباطبایی| عنوان = Tradition and Survival| جلد = ۱| سال = ۲۰۰۳| ناشر = Oneworld|مکان = Oxford| شابک =1-85168-331-3| صفحه = ۱| پیوند = |زبان = en}} | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۳: | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=بله|نیازمند رده=بله|نیازمند جعبه اطلاعات=بله|نیازمند تصویر=بله|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=بله|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | {{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=بله|نیازمند رده=بله|نیازمند جعبه اطلاعات=بله|نیازمند تصویر=بله|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=بله|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | ||
[[رده:کتاب‌شناسی اهل سنت]] | |||
[[رده:کتاب‌ها درباره امامان شیعه]] | |||
[[رده:کتاب‌های تاریخی درباره اسلام]] | |||
[[رده:کتاب‌های تاریخی درباره تشیع]] | |||
[[رده:کتاب‌های عربی]] | |||
نسخهٔ ۸ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۳۱
مقتل ابومخنف که با نام اصلی مقتل الحسین نوشته شده است، از مشهورترین آثار مورخ سنی مذهب، ابومخنف است.
نویسنده
لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم مشهور به ابومخنف، از تاریخ‌نگاران سنی مذهب و به نقلی شیعه است که تک‌نگاری‌های مهمی را از خود به جای گذاشته است. تاریخ ولادت او مشخص نیست اما به گزارش بیشتر منابع، وی پیش از ۱۷۰ ه.ق درگذشته است. از مجموع آثار او، هیچ کتابی به نسل بعدی نرسیده است و تنها مورخان دیگر، آثار او را در میان آثار خود گزارش کرده‌اند.[۱]
شرح کتاب
مشهورترین و به گزارشی، مهمترین اثر ابومخنف، کتاب مقتل الحسین اوست که شامل گزارش‌های دقیق از نبرد کربلاست.[۲][۳] کاملترین متنی که از این کتاب امروزه موجود است، در کتاب طبری گزارش شده است. با این وجود نمی‌توان به میزان امانت‌داری طبری در نقل کامل کتاب مقتل الحسین اعتماد داشت. امروزه چندین نسخه از این اثر با نام‌های مقتل الحسین، اخبار قتل الحسین یا مصرع الحسین در کتابخانه‌های مختلف گزارش شده است. کتاب مقتل الحسین یا مقتل ابومخنفی که بارها در کشورهای عراق و ایران چاپ شده است، قابل اعتماد نبوده و بدون شک مجعول است.[۴] نسخهٔ خطی از این کتاب در برلین نگهداری می‌شود و لئورا وچا ولیری آن را تماماً معتبر نمی‌داند.[۵] آنطور که مشخص است؛ متن اصلی این اثر از میان رفته است[۶] و در حال حاضر متنی به نام «مقتل ابومخنف» در دست داریم که حاوی روایاتی سست و ناهمگون است که هرگز مورد اعتماد مورخان و پژوهشگران قرار نگرفته و اعتبار آن مورد تردید است.[۷] با این حال، کتاب ابومخنف به سبب اهمیت و ارزشی که داشته است مورد توجه مورخان و محققان قرار گرفت و بسیاری از مورخان قرون بعدی، متن آن را به طرق مختلف در آثار خویش آورده‌اند.[۸] با توجه به نقل طبری در کتابش، احتمالاً متن کتاب ابومخنف تا حدود قرن چهارم هجری باقی بوده است.[۹][۱۰] طبری به‌روشنی توضیح نداده است که وی این روایات ابومخنف را چگونه و از چه طریقی به دست آورده است. آیا متن کامل مقتل‌الحسین را در دست داشته و گزیده‌ای از روایات موجود در آن متن را گزارش کرده است یا آنکه وی نیز آن روایات را از طریق نوشته‌ای دیگر به‌دست آورده است؟ مجموع روایات طبری دربارهٔ نبرد کربلا از طریق ابومخنف، ۱۲۶ روایت است که از این تعداد، ۱۰۰ روایت به‌طور مستقیم از مقتل ابومخنف گرفته‌شده و ۱۰ روایت نیر روایاتی‌ست که طبری آن‌ها را با واسطهٔ هشام بن محمد کلبی از ابومخنف ذکر کرده است.[۱۱] برخی از محققان شیعه، بر آن شدند تا آن منقولات را از تاریخ طبری بیرون کشند و جداگانه منتشر سازند. این منقولات نخستین بار به نام مقتل الحسین به کوشش حسن غفاری در ۱۳۹۸ قمری در قم به چاپ رسید. سپس همان اثر به همان طریق به نام وقعةالطفّ در ۱۳۶۷ خورشیدی در قم به کوشش محمد هادی یوسفی غروی، همراه با مقدمه‌ای در معرفی ابومخنف و کتاب مقتل الحسین و همچنین فهرست‌های گوناگونی از شیوخ و راویان مؤلف با توضیحات و تعلیقات منتشر شد.[۱۲]
اگرچه از میان‌رفتن تمام آثار ابومخنف، بررسی مستقیم آثار وی و نقد و ارزیابی محتوای آن‌ها را نامیسر ساخته و حتی داوری جدی و استوار در باب شخصیت علمی خود او را نیز دشوار می‌سازد. اما می‌توان از طریق وارسی مقتل‌الحسین او، یعنی کتابی که بخش عمده‌ای از آن توسط طبری برجای مانده و به دست ما رسیده است؛ همچنین به یاری پراکنده‌هایی از روایات وی در منابع روایی و تاریخی قرون اولیه، تا حد زیادی هم به خصایص روش‌شناختی ابومخنف در گردآوری و تنظیم و تدوین اخبار و حوادث تاریخی پی برد و هم بر عرصه‌هایی از شخصیت وی وقوف یافت.[۱۳] ابومخنف در مقتل‌الحسین، اصل را بر جمع‌آوری همهٔ مسموعات گذارد و همهٔ آنچه را که شنیده بود، روایت کرد. به‌خلاف ابن اسحاق، واقدی، ابن سعد و معاصران ایشان که عمدتاً به نقل روایات موافقان توجه داشتند، ابومخنف نه تنها در گزارش تاریخ کربلا به روایت گزارش‌های مخالفان و قاتلان حسین و یارانش توجه کرده، بلکه کوشیده است تا در پرتو این دست از روایات که خود نیز به اعتبار و ارزش آن‌ها اعتقادی نداشته، بخشی از باورهای نادرستی را که در میان برخی از مردم رواج داشته است، منعکس کند.[۱۴]
منابع ابومخنف برای نوشتن مقتل‌الحسین
ابومخنف از روایت دو گروه عمده برای نوشتن این کتاب استفاده کرده است:[۱۵]
- راویان حاضر در صحنه
- شامل اعضایی از خاندان حسین که در کربلا حاضر بودند. مانند سجاد، فاطمه دختر علی و محمد باقر.
- یاران حسین که هرکدام به دلایلی زنده ماندند. گروه اول کسانی بودند که به او وفادار ماندند مانند عقبة بن سمعان، همسر زهیر بن قین، مرقع بن ثماثه اسدی که اسیر شد، مولی عبدالرحمن عبد ریه، طوماح بن عدی، عبدالله بن حازم و عباس جدلی. از میان گروه دوم، می‌توان از ضحاک بن عبدالله مشرقی نام برد که تا ظهر عاشورا در کنار حسین ماند اما با مشاهدهٔ غلبهٔ دشمن، از صحنهٔ پیکار خارج شد.
- شاهدان بی‌طرف و ناظر بر وقایع. اینان نه به سپاه حسین پیوستند نه علیهٔ آن جنگیدند.
- شاهدانی از سپاه ابن سعد:
- افرادی از سپاه ابن سعد، یعنی کثیر بن عبدالله شعبی و هانی بن ثبیت‌الحضرمی که در کشتن حسین نقش داشتند.
- افرادی که با دلایل مختلف، بر کشتن حسین حریص نبودند و حتی از آن امتناع داشتند.
ابو مخنف روایات غالب اینان را با واسطه و روایات برخی را بی‌واسطه گزارش کرده است. واقعیت اخیر بدان معناست که یا ابومخنف عمری دراز داشته و عصر نوجوانی وی با دورهٔ پیری این دسته از راویان معاصر بوده است، یا آنکه اینان در زمان واقعهٔ کربلا در سن نوجوانی بوده‌اند.
- راویان دور از صحنه: ابومخنف روایات اینان را گاه از طریق یک تا سه واسطه به‌دست آورده و نقل کرده است.
- راویان دوستدار حسین، شیعیان و ائمه.
- راویان وابسته یا متمایل به امویان و خویشاوندان آنان.
- راویان طرفدار زبیریان.
- محدثان بی‌طرف.
- مشایخ حدیث و خویشاوندان ابومخنف.
پانویس
ارجاعات
- ↑ بهرامیان، «ابومخنف»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بهرامیان، «ابومخنف»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Vaglieri، HUSAYN B. 'ALl B. ABl TALIB، ۶۰۷–۶۱۷.
- ↑ بهرامیان، «ابومخنف»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Vaglieri، HUSAYN B. 'ALl B. ABl TALIB، ۶۰۷–۶۱۷.
- ↑ میرشریفی، سرگذشت مقتل ابومخنف، ۱۳۵.
- ↑ زرگری‌نژاد، نهضت امام حسین، ۲۲.
- ↑ میرشریفی، سرگذشت مقتل ابومخنف، ۱۳۵.
- ↑ میرشریفی، سرگذشت مقتل ابومخنف، ۱۳۸.
- ↑ زرگری‌نژاد، نهضت امام حسین، ۲۲.
- ↑ زرگری‌نژاد، نهضت امام حسین، ۲۳.
- ↑ بهرامیان، ابومخنف.
- ↑ زرگری‌نژاد، نهضت امام حسین، ۱۸.
- ↑ زرگری‌نژاد، نهضت امام حسین، ۲۱.
- ↑ زرگری‌نژاد، نهضت امام حسین، ۲۵.
منابع
- بهرامیان، علی (۱۳۶۷). «ابومخنف». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. به کوشش موسوی بجنوری، محمدکاظم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷.
- تاری، جلیل (اردیبهشت ۱۳۸۲). «ابومخنف که بود؟». معرفت. تهران (۶۵).
- جعفریان، رسول. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام. انصاریان.
- زرگری‌نژاد، غلامحسین (۱۳۹۱). نهضت امام حسین (ع) و قیام کربلا. تهران: سمت. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۵۹-۸۶۳-۰.
- فؤاد، سزگین (۱۳۸۰). تاریخ نگارش‌های عربی. ج. ۱. ترجمهٔ موسسهٔ نشر فهرستگان. به کوشش خانهٔ کتاب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. شابک ۹۶۴-۴۲۲۲۲۵-۳.
- میرشریفی، سید علی (مرداد و شهریور ۱۳۶۹). «ابومخنف و سرگذشت مقتل وی». آینه پژوهش. تهران (۲).
- Modarressi, Hossein (2003). Tradition and Survival (به انگلیسی). Vol. ۱. Oxford: Oneworld. p. ۱.
- Vaglieri, Laura Veccia (1986). "(al-)Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۳ (۲nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. ۶۰۷–۶۱۷.