پنجره فولاد

پرونده:Imam Reza Holy Shrine (2021-14).jpg

پنجره فولاد (صحن انقلاب)

پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم امام رضا گفته می‌شود۔ این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود۔

معروف‌ترین پنجره حرم که به بیش از باقی پنجره‌ها به پنجره فولاد مشهور است، واقع در صحن انقلابِ حرم علی بن موسی الرضا است که معروف‌ترین و قدیمی‌ترین پنجره این حرم نیز می‌باشد۔. ساخت این پنجره مربوط به دوران صفویه است. هدف از ساخت پنجره فولاد این است که کسانی که نمی‌توانند وارد حرم شوند، در این نقطه علی بن موسی الرضا را زیارت کنند. پنجره فولاد از جنس طلاست، اما به دلیل اینکه ابتدا با فولاد ساخته شده‌است اسم «پنجره فولاد» تا به الان روی آن مانده‌است.

پیش‌زمینه

پس از دفن علی بن موسی الرضا در روستای سناباد از توابع خراسان قدیم، آبادانی آنجا شتاب گرفت و سامانیان اقدام به ساخت بناهایی در آنجا کردند. در دورهٔ غَزنَویان، ساختمان و قُبّهٔ جدیدی بر آن مقبره ساخته شد و این ساخت و سازها تا دورهٔ صَفَویان ادامه داشت و در حکومت صفویان به اوج خود رسید. توسعهٔ آرامگاه در عصر افشاریان با طلاکاری ایوان صحن ادامه داشت. در دورهٔ قاجاریان، ضریح جدیدی برای بقعه ساخته شد. در دوران سلطنت پهلوی، بیشتر تلاش‌ها معطوف به بازسازی، ترمیم و تغییر کاربری‌های بخش‌های مختلف حرم شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح‌های مختلفی در توسعهٔ حرم اجرا شد و بیشترین حجم توسعه مربوط به این دوران بوده‌است.

حرم امام رضا که به حریم رضوی نیز شناخته می‌شود، به جهت دفن علی بن موسی الرضا برای شیعیان و همین‌طور اهل سنت؛ به عنوان یک زیارتگاه و کانون معنوی حائز اهمیت بوده‌است. در اینباره شواهد تاریخی چندان زیادی مربوط به قبل از دوره صفویه وجود ندارد. شاعرانی همچون دعبل نیز از همان ابتدا به این آرامگاه توجه داشتند و در اشعار خود به آن اشاره یا به زیارت او دعوت می‌کردند. نقل کرامت‌هایی توسط شیخ صدوق در باب ۶۹ از کتاب عیون اخبارالرضا، نشان‌دهنده تبدیل شدن این مکان به قطبی معنوی در همان ابتدا است. در اینباره از ناطق بالحق در کتاب الافادة فی تاریخ الائمه السادة آمده‌است که رونق مزار علی بن موسی الرضا با وجود اینکه در کنار هارون الرشید مدفون است و شیعیان هر اثری از آثار مخالفان را نابود می‌کردند؛ شایان توجه است. او زائران را از میان عوام و سلاطین شیعه و سنی گزارش می‌کند.

نام پنجره‌ها

پنجره فولاد، به مکان‌هایی با کاربرد زیارتی در حرم امام رضا گفته می‌شود۔ این پنجره‌های مشبک فلزی، در امتداد ضریح قرار گرفته‌اند که فضای پشتی آن، برای زیارت و طلب شفای بیماران، استفاده می‌شود۔ در این میان، از پنجره منصوب در صحن انقلاب (قدیمی‌ترین صحن حرم امام رضا) در اسناد قدیمی، به عنوان پنجره فولاد یاد شده‌است که مشهورترین و احتمالا قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضاست۔ از نام این پنجره، دو مرتبه در وقف‌نامه نادرشاه افشار با عبارت «پنجره مبارکه فولادی» یاد شده‌است۔ امروزه با وجود تعویض پنجره قدیمی با پنجره برنجی و با روکش آب‌طلا، همچنان این پنجره به نام پنجره فولاد شناخته می‌شود۔

تاریخچه

پرونده:سرنوشته پنجره فولاد.jpg

سرنوشت پنجره فولاد (صحن گوهر شاد)

از پنجره‌های قدیمی منصوب در حرم، می‌توان به پنجره آهنی ضلع شرقی گنبد حاتم خانی، چنجره نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض و پنجره میان گنبد الله‌وردیخان، پنجره میان صفه مقبره عباس‌میرزا در دارالحفاظ و مسجد گوهرشاد و گنبد حاتم‌خانی اشاره کرد۔ از این میان، پنجره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض که از جنس نقره بود، در دوره پهلوی برچیده شد۔ احتمال داده شده‌است که قدیمی‌ترین پنجره حرم امام رضا، پنجره فولادی نصب شده در صحن انقلاب باشد۔ این پنجره، پیش از دوره افشار نصب بوده‌است و در اسناد متعلق به صفویه نیز به آن اشاره شده‌است۔ آورده‌اند که در دوره تیموریان و در هنگام ساخت مسجد گوهرشاد، یک پنجره فولاد به دستور گوهرشاد ساخته می‌شود که قدیمی‌ترین پنجره فولاد حرم است که اکنون در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود. بنابر گزارش‌هایی دیگر، برای نخستین بار، در قرن نهم (دوره صفویان)، به پیشنهاد ملامحسن فیض کاشانی، پنجره کوچکی از جنس فولاد در نزدیک‌ترین مکان ممکن به ضریح ساخته شد تا کسانی که به خاطر عذر شرعی نمی‌توانند به نزدیک ضریح برسند، از این مکان که ضریح قابل رویت است، زیارت‌نامه بخوانند۔ بعدها در روزگار ناصرالدین‌شاه، پنجره بزرگ‌تری از جنس برنز، جایگزین پنجره قدیمی شد۔ از دوره قاجار تا جمهوری اسلامی، این پنجره ساده برنجی با سه دهانه و یک خفنگ بزرگ که تمام دهانه صفه کنار ایوان طلا را می‌پوشانید، در این مکان قرار داشت۔ در دوره پهلوی، خفنگ بالای پنجره برداشته شد و تنها قسمت اصلی آن باقی ماند۔ در دوره جمهوری اسلامی نیز پنجره قدیمی با پنجره جدید تعویض شد و پنجره قدیمی به موزه منتقل شد۔ پس از پنجره فولاد صحن انقلاب، پنجره دیگری در صحن جمهوری اسلامی در امتداد ضریح قرار گرفت۔

همچنین پنجره دیگری هم چند سال قبل در صحن گوهر شاد نصب شده که دارای طراحی زیبایی است، این پنجره دارای سه شبکه است و در بالای آن کتیبه‌ای آبی رنگ قرار دارد که سوره حمد روی آن نوشته شده‌است. پنجره صحن گوهر شاد دارای دو کتیبه کوچک آبی رنگ بین سه شبکه است که بر روی آن‌ها ذکرهای «یا رحمن» و «یا سبحان» نوشته شده‌است.

غیر از پنجره‌های موجود در صحن‌ها، پنجره‌هایی در رواق‌ها نیز وجود دارد۔ پنجره دارالاجابه که در ضلع جنوب شرقی رواق دارالاجابه قرار دارد، از جمله آنهاست۔ پنجره دیگر در دارالسیاده قرار دارد که قدمت آن به دوره قاجار باز می‌گردد۔ این پنجره تا پیش از دوره جمهوری اسلامی، در بین مسجد بالاسر و دارالسیاده قرار داشت و بعدا به میان رواق‌های دارالسیاده و دارالشرف منتقل شد۔ پنجره دارالولایه که در امتداد بالاسر ضریح قرار دارد، بین دارالولایه و دارالاخلاص قرار دارد۔

در برخی از نوشته‌ها آمده‌است ابتدا قرار بوده در این مکان دری نصب شود و حتی آن در هم طراحی و ساخته شده بود و در ایامی که شیخ بهایی حضور نداشته معمار صحن قصد می‌کند که در را در جایش نصب کند. این معمار همان شب علی بن موسی الرضا را در خواب می‌بیند که به او امر می‌کند در را نصب نکند، این معمار سه شب این خواب را می‌بیند تا اینکه شیخ از سفر بازمی‌گردد و معمار ماجرای خواب را برای شیخ بازگو می‌کند. شیخ بهایی با شنیدن این روایت با تضرع به درگاه علی بن موسی الرضا طلب بخشش می‌کند. هنگامی که ماجرا را از او می‌پرسند، پاسخ می‌دهد: من در این نقطه متن و دعایی نصب کرده بودم تا افراد گناه‌کار وارد حرم نشوند. به این ترتیب در نقطه کنونی در نصب نمی‌شود و با پیشنهاد ملا محسن فیض کاشانی پنجره‌ای در این نقطه نصب می‌شود تا افرادی که عذری دارند یا روی وارد شدن به حرم حرم علی بن موسی الرضا، رضا را ندارند از این نقطه با علی بن موسی الرضا درد و دل کنند. در ادامه و در دوره شاهرخ میرزای تیموری، همسر گوهر شاد خانم، پنجره‌ای از جنس فولاد ساخت و در این مکان نصب کردند. تا این که در دوره قاجاریه و با دستور ناصرالدین‌شاه پنجره‌ای از برنز طراحی، ساخته و نصب شد و پنجره قبلی هم به موزه انتقال داده شد که این پنجره هنوز هم موجود است.

مشخصات

پنجره‌های حرم امام رضا غالبا به صورت محرابی‌شکل و از جنس فلزاتی چون برنج، ورشو، نقره و مس هستند که بعضی از آنها با طلا آبکاری شده‌اند۔ پنجره موجود در صحن انقلاب (مشهور به پنجره فولاد) امروزه از سه دهانه محرابی شکل ساخته شده‌است که در بالای هر دهانه، قابی مستطیل شکل قرار دارد۔ ارتفاع این پنجره 4.41 متر و عرض آن 4.55 است۔ پنجره صحن انقلاب نیز از جنس برنج است که از ورقه‌های مس و طلا برای آبکاری آن استفاده شده‌است۔ این پنجره در سمت چپ ایوان طلای صحن جمهوری قرار دارد۔ ارتفاع آن تا نوک تیزه 5.42 و عرض آن چهار متر است۔ طرح کلی آن، همچون طرح پنجره فولاد صحن انقلاب است۔

پنجره موجود در دارالحجه، از جنس نقره و طلاست و دارای ابعاد 3.41 متر عرض و 4.13 متر ارتفاع است۔ سبک این پنجره، همچون ضریح شیر و شکر، سبکی هندی است۔ پنجره دارالسیاده نیز با ابعاد 3.45 متر ارتفاع و 3.26 متر عرض، دارای سه دهانه است که جنس آن از نقره و چوب بود۔ پنجره دارالولایه که از نقره ساخته شده است، با طلا، تزئین شده و ارتفاع آن 4.61 متر است۔

در فرهنگ، ادبیات و هنر

بسیاری از زائران حرم امام رضا، پنجره فولاد حرم امام رضا که در صحن انقلاب قرار دارد را، نماد کرامت و حل مشکلات می‌دانند۔ از همین‌رو این مکان را برای دعا، درخواست اجابت درخواست‌ها و رفع مشکلات خود انتخاب می‌کنند۔ زائرانی که در ساعات پس از بسته شدن درب‌های حرم برای زیارت به صحن می‌آمدند نیز می‌توانستند از کنار این پنجره، اعمال زیارت خود را انجام دهند۔ این مکان از تقدس خاصی نزد زائران برخوردار است و با وجود مسقف نبودن، قرار گرفتن به سمت قبله، کم موونه بودن برای حضور و نزدیکی به نمادهای احساس برانگیزی چون سقاخانه، گنبد، نقاره‌خانه و ۔۔۔ جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌است۔ بستن دخیل به شبکه‌های پنجره فولاد، از فرهنگ‌های عامیانه در خصوص این مکان است که به منظور گرفتن حاجت و شفاعت صورت می‌گیرد۔ نوع دخیل بستن در این مکان، بسته به قوم، نژاد و رسوم هر فرد، متفاوت است۔ دخیل بستن و دعا نمودن در پشت پنجره فولاد، حتی در لالایی‌های برخی مناطق ایران، گزارش شده‌است۔

کتاب‌های متنوعی با موضوع پنجره فولاد نوشته شده‌است۔ از این میان می‌توان به کتاب داستانی چهل پنجره اشاره کرد که به داستان شفا گرفتن دختری به نام نقره در کنار پنجره فولاد پرداخته‌است۔ مجموعه داستانی دخیل بر پنجره فولاد از امیرحسین چهل‌تن دیگر اثر داستانی در این خصوص است۔

تئاتر پنجره فولاد، به نویسندگی مهدی توسلی و کارگردانی جواد هاشمی، از جمله نمایش‌های تاثیربرانگیزی است که با نام و موضوع پنجره فولاد به نمایش گذاشته شده‌است۔ این اثر روایتگر ماجرایی در کنار پنجره فولاد در واقعه بمب‌گذاری حرم امام رضاست۔

در ساخت این پنجره‌ها، از هنرهای مختلف استفاده شده‌است۔ معماران، خوشنویسان، طراحان، قلم‌زنان و میناکاران از هنرمندانی هستند که برای ساخت این پنجره‌ها به کار گرفته شده‌اند۔

پانویس

منابع

• اجاکیانس، آناهید (۱۳۸۲). «تهران، شهر بی آسمان». نامه فرهنگستان. تهران (۳۵): ۱۶۴_۱۷۲ – به واسطهٔ نورمگز.
• خلیل، بیگ‌زاده؛ پروین، نادر (۱۳۹۵). «جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه». فرهنگ و ادبیات عامه. تهران (۹): ۱۲۵_۱۴۷ – به واسطهٔ نورمگز.
• خان‌محمدی، کریم (۱۴۰۰). «بررسی پدیدار شناختی پنجره فولاد مشهدالرضا (ع)». فرهنگ رضوی. مشهد (۳۵): ۱۲۳_۱۵۲ – به واسطهٔ نورمگز.
• دهقان، نیما (۱۳۸۶). «پروپاگاندایی از ته دل (نگاهی به نمایش «پنجره فولاد»)». کتاب صحنه. تهران (۶۱): ۷۵_۷۶ – به واسطهٔ نورمگز.
• قندهاری، شقایق (۱۳۷۸). «نقد و بررسی: نقره کنار پنجره فولاد». کتاب ماه کودک و نوجوان. تهران (۲۴): ۲۴–۲۳ – به واسطهٔ نورمگز.
• کمندلو، حسین (۱۳۹۳). «پنجره‌های حرم». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.