زیتون (شهر)

زیتون، نام قدیمی شهری بندری است در جنوب شرقی چین که جمع قابل توجه‌ای از آن شهر را مسلمانان شکل داده‌اند. بر اساس گزارش منابع تاریخی، دو تن از صحابه محمد برای تبلیغ دین اسلام به این شهر وارد شدند و پس از آن، جمعیت‌های بسیاری در آن شهر از مسلمانان شکل گرفتند. در این مسجد، ۷ مسجد گزارش شده است که از آن میان تنها یکی باقی مانده است.

نام و موقعیت جغرافیایی

این شهر، در جنوب شرقی چین به صورت بندرگاهی در کنار رود جین‌جیانگ واقع شده است. گزارش شده است که این بندر در کنار رودخانه و خلیجی کوچک و نیز حصار خراب‌شده شهر به‌دست تاتارها قرار داشته است. ابوالفداء از این بندر با نام زیتون و شنجو (جوان‌جو) یاد کرده است. چوان‌جو امروزه در استان فوجیان بر ساحل دریای چین جنوبی و مقابل جزیره تایوان قرار دارد.

تاریخچه

زیتونه، از نخستین شهرهای محل اقامت مسلمانان در سرزمین جنوبی چین بوده است. مرکز تجارت دریایی چین بودن در قرن‌های ششم تا هشتم ه‍. ق، سبب شهرت و اهمیت این بندر بود. قدمت این شهر ه چندین قرن پیش از میلاد می‌رسد و تأسیس آن را به سال ۲۶۰ میلادی نسبت داده‌اند. در ابتدا شهرکی با نام دونگ‌آن ساخته شد و در سال ۵۶۴ میلادی نامش به نان‌آن و پس از آن به فنگ‌جو و فوجو تغییر نام داده‌شد. بعدها در سال ۷۱۱ میلادی، نام این بندر به چوان‌جو تغییرنام داده شد. احتمال داد می‌شود که در قرن هفتم، مسلمانان مقیم این بندر، نام زیتون را که شباهتی به واژه سی‌تونگ دارد به این بندر گذاشته‌اند. تنوع دینی در این شهر، سبب شد تا در قرن چهاردهم ه‍. ق، این شهر به موزه ادیان جهان ملقب شود.

وضعیت مسلمانان در زیتون

در اینکه مسلمانان چه زمانی و چگونه به این شهر ورود کردند، اطلاعاتی در دست نیست؛ اما بر اساس برخی منابع چینی، در قرن اول ه‍.ق چهار نفر از صحابه محمد برای تبلیغ اسلام به این بندر وارد شدند. در همین سده بود که تجارت ایرانیان با دیگر مسلمانان در چهار بندر بزرگ چین رونق گرفت و مسلمانان بسیاری از راه دریا، به سواحل شرقی چین وارد شدند. ابن‌بطوطه در سفرنامه خود، اطلاعاتی را دربارهٔ اوضاع مسلمانان در شهر زیتون به تفصیل بیان کرده است.

در ۷۶۰ میلادی، شورشی در تیان شِن‌گونگ و کشتاری در یانگ‌جو صورت گرفت و شورش دیگری نیز به همراه قتل‌عامی در سال ۸۷۸ میلادی در هوانگ چائو و گوانگ‌جو، سبب مهاجرت مسلمانان ایرانی و عرب از این مناطق به زیتون شد. به نظر می‌رسد ابن‌سعید مغربی، نخستین جغرافی‌نویس مسلمان بوده است که در قرن هفتم، از این بندر یاد کرده است. ابن بطوطه، در گزارش خود از شهر زیتون، به برهان‌الدین کازرونی (د ۷۷۲ ه‍.ق / ۱۳۷۰ م)، به عنوان یکی از تجار و مشایخ شهر اشاره شده است. وی در سال ۷۱۲ ه‍. ق، وارد زیتون شده است و سال‌ها امام جماعت مسجد اصحاب بوده است. او در سال ۷۵۰ توانست مسجد اصحاب را بازسازی کند و شیخ‌الاسلام مسلمانان زیتون شود. پو شوگِنگ و فرزندان و نوادگانش (خاندان پو) از صاحبان قدرت بر این منطقه تجاری بودند و سهم عمده‌ای در توسعه شهر و گسترش اسلام در منطقه داشتند. اَجل امیرعمر طُغانشاه، از دیگر مسلمانان، مدتی در بندر زیتون داروغه بود.

اوج شکوفایی این بندر، در دوران سلسله سونگ و سلسله مغول یوان بود. جمعیت این بندر در این دوران را دویست‌هزار نفر گزارش شده است. در منابع چینی، از این میان، ده‌هزار نفر عرب و ایرانی توصیف شده‌اند. غیر از مسلمانان، عده‌ای از بوداییان، هندوها، مسیحیان، دائویی‌ها، یهودیان و مانوی‌مدهبان نیز در زیتون حاضر بودند. در سال ۷۳۳ ه‍. ق، قشونی به نام قاپوچی، از جانب طغان‌تیمور (از خان‌های مغول)، در منطقه زیتون مستقر شدند تا از مسلمانان در برابر شورش یکی از شاهزادگان ساکن در شهر، محافظت کنند. در نهایت، در یک سلسله شورش‌ها در منطقه که بعضی از آنها ۱۰ سال به طول انجامیده بود، اهمیت و جایگاه تجاری شهر بندری زیتون، از دست رفت. تلاش‌های برای بازگردانی شکوفایی سابق به این شهر صورت گرفت اما موفق نبود. با سقوط سلسله یوان، جمعی از مسلمانان این منطقه، به مناطق اطراف گریختند و بعضاً، هویت اسلامی خود را مخفی کردند. خاندان شیا از نوادگان شیخ‌برهان‌الدین، از نخستین گروه‌های مسلمان بودند که پس از بازگشت آرامش به شهر، به زیتون برگشتند و منصب موروثی امامت مسجد اصحاب را عهده‌دار شدند. طبق مُفاد دو شجره‌نامهٔ معروف چینی، اغلب مسلمانان زیتون از خاندان دینگ و خاندان گو بودند که خود را ایرانی‌تبار، و به‌ترتیب از نسل دینگ شن‌سی، از نوادگان سیّداجل شمس‌الدین*، و گوزی‌هونگ، نواده ابن‌قدس دَقّاق‌نام، می‌دانند. خاندان‌های مسلمان لی و لین، از ازدواج برخی از طایفه‌های شیعی با بومیان شکل گرفت و همین موضوع سبب شد تا «لی» مخفف علی دانسته شود. با توجه به سنگ‌قبرهای قدیمی یافت شده در این شهر، نام‌هایی چونسیرافی، شیرازی، خراسانی، همدانی، قزوینی، گیلانی و گرگانی در میان ساکنان این شهر حضور داشته است.

بر اساس آمارهای سال ۲۰۱۵ میلادی، جمعیت این منطقه ۸٬۵۱۰٬۰۰۰ تن بوده است که از این میان، حدود ۶۳٬۰۰۰ تن مسلمان بودند.

آثار باستانی

در شهر زیتون، کشفیات باستان‌شناسی برای شناخت بیشتری از مسلمانان وجود دارد. آثار اسلامی موجود همچون کتیبه‌ها، سنگ‌قبرها و مساجد و گورستان‌های قدیمی مسلمانان، از جمله این آثار باستانی محسوب می‌شوند. بیشتر این یافته‌ها در موزه تاریخ ارتباطات دریایی چوان‌جو نگهداری می‌شوند. قدیمی‌ترین سند مکتوب به فارسی یافت شده در این شهر که نام زیتون در آن به کار رفته است، متعلق به سنگ قبری است متعلق به ۷۲۲ ه‍.ق آرامگاه لینگ‌شان، قدیمی‌ترین قبرستان اسلامی این شهر است که دو تن از صحابه محمد در آن دفن شده‌اند. این دو با نام‌های وقاص و سعید شناخته می‌شوند.

مساجد

هفت مسجد در زیتون بنا شده است. مسجد اصحاب (مشهور به نام‌های چینی شنگ‌یوسی، چینگ‌جینگ‌سی و چی‌لین‌سی) تنها مسجد باقی‌مانده در این منطقه است. براساس کتیبهٔ چینیِ «چینگ‌جینگ‌سی‌جی»، مسجد اصحاب در ۴۰۰ ه‍.ق بنا شد. نخستین مرمت این مسجد توسط احمد بن محمد قدسی بازسازی شد و تا دوره معاصر، هفت مرتبه دیگر مرمت و بازسازی شده است.

پانویس

منابع

• مرادزاده، رضا (۱۳۷۵). «زیتون». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.