اعجاز قرآن
| از سلسله مقالات دربارهٔ: |
| اسلام |
|---|
 |
اعجاز قرآن در فصاحت و بلاغت، در عقیده مسلمانان یکی از معجزات پیامبر اسلام است که در میان سخنوران برجسته عرب ظهور کرد و به عنوان سخنی فراتر از توان بشر شناخته شد. این ویژگی، مانند معجزات دیگر پیامبران، با فنون رایج زمان مرتبط است و حجت را بر مردم تمام می‌کند.
در این میان، اشاعره کلام نفسی، وابسته به ذات خدا و غیرقابل شنیدن را معجزه می‌دانند، اما شیعیان امامیه و معتزله کلام لفظی قرآن را که برای انسان‌ها قابل فهم و شنیدن است، معجزه الهی می‌شمارند. در خصوص میزان اعجاز قران نیز اختلافی در میان متکلمان وجود دارد که دو دیدگاه محدود و نامحدود را شامل می‌شود. دیدگاه محدود، اعجاز قرآن را تنها در حد کوتاه‌ترین سوره (کوثر) می‌داند، اما دیدگاه نامحدود، تمامی قرآن، حتی یک آیه یا واژه را معجزه تلقی می‌کند.
تعریف اعجاز قرآن
اعجاز یعنی به عجز درآوردن و عاجز به معنی ضعیف است. متکلمان دو تعریف برای معجزه آورده‌اند. یک تعریف خاص انبیاء است و به معنای کار خارق‌العاده‌ای است که نبی برای اثبات راستگویی خود انجام می‌دهد، اما در بیشتر تعاریف آن را مقید به انبیاء نکرده و هرگونه کار خارق‌العاده‌ای که برای اثبات ادعای الهی صورت می‌پذیرد را نیز شامل می‌شود.[۱] اعجاز قرآن از مهم‌ترین باورهای مسلمانان است که آن را بزرگ‌ترین معجزه پیامبر اسلام می‌دانند. آنان معتقدند هیچ‌یک از نویسندگان، حتی سخنوران چیره‌دست عرب، توانایی خلق اثری هم‌تراز با قرآن در فصاحت و بلاغت ندارند. قرآن خود این چالش را در آیه ۸۸ سوره اسراء مطرح کرده و تصریح نموده است که اگر تمام انسان‌ها و جنیان نیز برای این کار متحد شوند، موفق نخواهند شد.[۲]
متکلمان بر این باورند که حکمت الهی ایجاب می‌کند معجزه هر پیامبر با فنون و هنرهای رایج زمان او مرتبط باشد. این امر باعث می‌شود که متخصصان آن دوران به حقانیت پیامبر پی ببرند. برای مثال، در زمان موسی، جادوگران، که در هنر خود سرآمد بودند، دریافتند که معجزات او، مانند عصای تبدیل‌شونده به اژدها و ید بیضا، فراتر از جادوست و به پیامبری او ایمان آوردند. در زمان عیسی، معجزاتی مانند زنده کردن مردگان و شفای بیماری‌ها که فراتر از توان علم پزشکی آن دوران بود، موجب پذیرش پیامبری او شد. در میان اعراب عصر محمد، که در فصاحت و بلاغت سرآمد بودند، قرآن به عنوان معجزه‌ای بی‌نظیر در سخنوری و بیان ظهور کرد. این معجزه، با آوردن سخنانی حکمت‌آمیز در قالب عباراتی شیوا و رسا، حجت را بر مردم تمام کرد. اهل فن و سخن‌شناسان غیرمتعصب به معجزه بودن قرآن اذعان کردند و آن را فراتر از سخن بشر دانستند.[۳]
ابعاد اعجاز قرآن
اعجاز قرآن یا معجزه بودن قرآن که مورد اجماع همه مذاهب اسلامی است، دارای ابعاد مختلفی است که در چند و چون و ابعاد اعجاز آن اختلافاتی است. می‌توان ابعاد اعجاز قرآن را در هشت وجه خلاصه نمود:[۴]
- اعجاز عام در تمامی ابعاد
- اعجاز بیانی
- عدم اختلاف و تناقض در آیات
- اخبار غیبی
- اعجاز علمی
- اعجاز تشریعی
- برتری معارف قرآن
- امی بودن آورنده قرآن
در میان متکلمان مسلمان، بر سر این که کدام کلام معجزه است، اختلاف دیدگاه وجود دارد. این پرسش از تقسیم‌بندی کلام به دو نوع نفسی و لفظی توسط اشاعره نشأت گرفته است. در این میان، دیدگاه اشاعره ناظر بر معجزه بودن کلام نفسی است. اشاعره، با معرفی کلام نفسی به عنوان کلامی که ذاتاً به خداوند مرتبط است و نه شنیدنی یا خواندنی برای انسان‌ها، آن را قدیم و ازلی می‌دانند. آنان ویژگی اعجاز را نیز به همین کلام نفسی نسبت می‌دهند. این دیدگاه، به باور آنان، مسئله حدوث و قدم کلام خداوند را ساده‌تر و حل‌شده جلوه می‌دهد. در مقابل، دیدگاه امامیه و معتزله قرار دارد که کلام لفظی را معجزه می‌دانند. امامیه و معتزله تقسیم کلام الهی به نفسی و لفظی را نمی‌پذیرند. آنان معتقدند که معجزه، کلام فرود آمده بر پیامبر اسلام است که انسان‌ها می‌توانند آن را بخوانند، بشنوند و بنویسند. به نظر این گروه، همین کلام لفظی قرآن که در اختیار بشر قرار گرفته، مصداق اعجاز الهی است.[۵]
محدود یا نامحدود بودن اعجاز قرآن
از لحاظ وسعت
در زمینه اینکه چه اندازه از قرآن معجزه است، دو دیدگاه اصلی میان متکلمان اسلامی وجود دارد:[۶]
- دیدگاه محدود (اشاعره و امامیه): اشاعره و متکلمان امامیه معتقدند که اعجاز قرآن به اندازه کوتاه‌ترین سوره، یعنی سوره کوثر (سه آیه) محدود است. بر اساس این دیدگاه، آیه‌ها یا بخش‌هایی از قرآن که کوتاه‌تر از یک سوره باشند، به‌تنهایی معجزه محسوب نمی‌شوند. استدلال این گروه به آیه قرآن است که مخالفان را به آوردن سوره‌ای مشابه فراخوانده است. در آیه ۲۳ سوره بقره آمده است: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ». همچنین، ناتوانی بشر در ساخت سوره‌ای همانند قرآن به معنای ناتوانی در پدیدآوردن یک آیه مشابه نیست. شیخ طوسی نیز در تمهید الاصول بیان می‌کند که خداوند، مخالفان را به آوردن یک سوره مشابه دعوت کرده است و این تحدی به آیه یا واژه خاصی اشاره ندارد.
- دیدگاه نامحدود (دیگر متکلمان): برخی دیگر از متکلمان اسلامی بر این باورند که اعجاز قرآن به اندازه خاصی محدود نمی‌شود. از دیدگاه آنان، تمامی قرآن، از جمله یک آیه یا حتی بخشی از آن، معجزه محسوب می‌شود. آنان معتقدند که بلاغت و زیبایی بی‌نظیر قرآن، که پایه اصلی اعجاز آن است، در هر بخش، حتی یک کلمه آن، تحقق دارد. به نظر این گروه، آیه مذکور تنها بر توانایی انسان در ساخت سوره مشابه تأکید دارد، نه محدودیت معجزه به اندازه خاصی.
از لحاظ زمانی
یکی از سوالات مطرح شده در میان متلکمان در خصوص اعجاز قرآن، مدت زمان معجزه بودن قرآن است. در پاسخ به این پرسش، دو دیدگاه اصلی وجود دارد:[۷]
- دیدگاه صرفه (محدود به ۲۳ سال): بر اساس این دیدگاه، اعجاز قرآن تنها به دوره ۲۳ ساله بعثت پیامبر اسلام محدود است. به عقیده طرفداران این نظریه، در این دوره هیچ‌کس قادر به آوردن متنی هم‌سنگ قرآن نبوده است. با این حال، امکان معارضه با قرآن پس از درگذشت محمد منتفی نیست. این دیدگاه تأکید دارد که وجود عباراتی مشابه قرآن در میان نوشته‌های عرب پیش از اسلام، دلیل بر محدودیت اعجاز قرآن به زمان پیامبر اسلام است و این مسئله به اعجاز آن در زمان حیات پیامبر خدشه‌ای وارد نمی‌کند.
- دیدگاه جاودانگی اعجاز قرآن: متکلمان امامیه و بسیاری دیگر از طرفداران نظریه اعجاز بر این باورند که اعجاز قرآن محدود به زمان خاصی نیست و تا روز قیامت ادامه دارد. این دیدگاه بر جاودانگی اسلام تأکید دارد و بیان می‌کند که معجزه‌ای که گواه حقانیت دینی پایدار است، خود باید جاودانه باشد. به عقیده این گروه، معجزات پیامبران پیشین، مانند موسی و عیسی، محدود به زمان و قوم خاصی بودند؛ اما اسلام، به‌عنوان دینی جهانی و ابدی، نیازمند معجزه‌ای پایدار و فراتر از زمان است. قرآن، به دلیل بلاغت و فصاحت بی‌نظیرش، این نقش را ایفا می‌کند و جاودانه بودن آن، از لوازم نبوت خاتم‌الانبیا است. شیخ طوسی، از متکلمان شیعه امامیه نیز، با تأیید جاودانگی اعجاز قرآن، بر این نکته تأکید می‌کند که حتی مردم متمدن و بافرهنگ سرزمین‌هایی مانند ایران و روم، پس از گسترش اسلام، نتوانستند متنی مشابه قرآن پدیدآورند.
آثارشناسی
در ارتباط با اعجاز قرآن تحقیقات و تألیفات مستقلی صورت گرفته که «ابو عبیده معمر بن مثنی» (متولد ۲۰۹ هـ.ق.) جزو اولینشان بوده و اولین اثری که بدست ما رسیده رساله بیان اعجاز القرآن از ابوسیلمان محمد بن محمد بن ابراهیم بستی (متولد ۳۸۸ هـ.ق.) است. آثار دیگری نیز در این راستا نوشته شده‌اند که شامل این مواردند:[۸]
- الموضح عن جهة اعجاز القرآن از سید مرتضی (متولد ۴۳۶ هـ.ق.)
- دلائل الاعجاز اثر عبدالقاهر جرجانی (متولد ۴۷۱ هـ.ق.)
- الطراز فی أسرار البلاغة و حقائق الاعجاز از یحیی بن حمزه علوی زیدی (متولد ۷۴۹ هـ.ق.)
- المعجزة الخالدة تألیف هبةالله شهرستانی
- اعجاز القرآن نوشته مصطفی صادق الرافعی
پانویس
ارجاعات
- ↑ بهدار ۱۳۸۴، ص. ۹۵.
- ↑ اختری، «اعجاز قرآن»، دایرةالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ اختری، «اعجاز قرآن»، دایرةالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ بهدار ۱۳۸۴، صص. ۹۶–۱۰۵.
- ↑ اختری، «اعجاز قرآن»، دایرةالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ اختری، «اعجاز قرآن»، دایرةالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ اختری، «اعجاز قرآن»، دایرةالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ بهدار ۱۳۸۴، ص. ۹۶.
منابع
- اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «اعجاز قرآن». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.
- بهدار، محمدرضا (۱۳۸۴). «اعجاز قرآن». کلام اسلامی (۵۵).