تفسیر کبیر
تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب کتابی در زمینه تفسیر قرآن است که فخررازی از مفسران و متکلمان اشعری مذهب قرن ششم و هفتم به زبان عربی تألیف نموده است. نام اصلی کتاب «مفاتیح الغیب» است که به جهت حجم زیادش به «تفسیر کبیر» شهرت یافته است. درمورد تاریخ نگارش آن، اطلاعات پراکنده‌ای در کتاب آمده است. اولین تاریخی که فخررازی در کتابش به آن اشاره کرده؛ اول ربیع‌الاول ۵۹۵ و آخرین تاریخ ۲۰ ذی‌الحجه ۶۰۳ ه.ق است. بر اساس این تاریخ‌ها مشخص می‌شود که آغاز نگارش کتاب قبل از ۵۹۵ ه.ق بوده است. به گزارش دانشنامه جهان اسلام، «تفسیر کبیر» تفسیری کلامی است که فخررازی برای دفاع از مذهب کلامی ابوالحسن اشعری در مقابل آرای معتزله نوشته؛ گرچه او به این انگیزه و هدف خویش به صراحت اشاره‌ای نکرده است. درباره اعتبار و شهرت آن می‌توان گفت که «تفسیر فخررازی» بر تفاسیر بعد از خودش تأثیر گذار بوده و مفسرانی همچون نیشابوری، بیضاوی و آلوسی از روش او در تألیف تفاسیرشان، بهره برده‌اند. همچنین به خاطر اینکه در این کتاب از علما و رجال معتزلی نقل قول‌هایی آمده است؛ اهمیت دارد.[۱]
مولف
محمد بن عمر بن حسین طبرستانی رازی معروف به «ابن الخطیب» و «امام المشککین» از متکلمان و مفسران قرن ششم هجری قمری است که مذهب او را شافعی گفته‌اند. مجدالدین جیلی استاد او و زین‌الدین کشی، قطب‌الدین مصری، شهاب‌الدین نیشابوری از شاگردان او هستند. از القاب دیگر او «امام فخر رازی» یا «فخررازی» است که در تمام شاخه‌های علوم معقول و منقول تسلط کامل داشته و در تمام این زمینه‌ها تألیفاتی دارد که تألیفاتش نیز در جهان اسلام مشهور و شناخته‌شده هستند. او رویکردی کلامی دارد و نسبت به فلسفه مخالفت‌هایی ابراز کرده است. مهم‌ترین کتاب او در فلسفه، «المباحث المشرقیه» است ولی بیشترین شهرت او به خاطر تفسیرش «مفاتیح الغیب» است. فخررازی کتاب تفسیرش را در حد فاصل سال‌های ۵۹۵ تا ۶۰۳ ه.ق نوشته است. درگذشت او را به سال ۶۰۶ ه.ق گفته‌اند.[۲]
شیوه تألیف
«تفسیر کبیر» تفسیری کلامی است که فخررازی برای دفاع از مذهب کلامی ابوالحسن اشعری در مقابل آرای معتزله نوشته؛ گرچه او به این انگیزه و هدف خویش به صراحت اشاره‌ای نکرده است. درباره اعتبار و شهرت آن می‌توان گفت که «تفسیر فخررازی» بر تفاسیر بعد از خودش تأثیر گذار بوده و مفسرانی همچون نیشابوری، بیضاوی و آلوسی از روش او در تألیف تفاسیرشان، بهره برده‌اند. همچنین به خاطر اینکه در این کتاب از علما و رجال معتزلی نقل قول‌هایی آمده است؛ اهمیت دارد. به گفته فخررازی در ابتدای کتابش، آن را در مقدمه و ابوابی تنظیم کرده که مقدمه نیز شامل ابواب و فصولی است و از همان فصل اول مقدمه به تفسیر «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» پرداخته است. مولف در آغاز تفسیر هر سوره نام، محل نزول سوره، تعداد آیات و اقوال مربوط به آن را ذکر می‌کند و پس از آن با توضیح کوتاه درباره دو یا چند آیه از همان سوره تفسیر آن سوره را ادامه می‌دهد. سپس روایاتی را از پیامبر اسلام یا صحابه و تابعین می‌آورد و آنها را از جنبه‌های گوناگون کلامی، فلسفی، لغوی، ادبی و فقهی بررسی کرده و شرح و تفصیل می‌دهد. فخررازی در پایان نظر خود را بیان می‌کند که این شیوه از شاخصه‌های منحصر به‌فرد او در تفسیر کبیر است.[۳]
ویژگی‌های تفسیر
به عقیده قاضی نورالله شوشتری، فخرالدین رازی تفسیر خود را از «تفسیر ابوالفتوح رازی» نوشته است؛ اما برخی از تشکیکات خود را بر آن اضافه کرده است. حلبی این قول را نپذیرفته و شباهت این دو تفسیر را انکار نموده است. بنابه نظر حلبی، به دلیل عقل گرا بودن فخررازی، در مواقعی او از تفاسیر شیعه متأثر شده و نظرش را برخلاف اشاعره بیان کرده است. از امتیازات تفسیر مفاتیح الغیب، تلاش و همت فخررازی در بیان رابطه‌ها و پیوندهای معنایی میان آیات و سوره‌های قرآن است. همچنین عنایت به نکات ادبی و بلاغی و استفاده بسیار کم از روایات اسرائیلیات در این تفسیر از ویژگی‌های بارز این تفسیر به‌شمار می‌آید.[۴]
پانویس
ارجاعات
منابع
- سلمانی، پرویز (۱۳۹۶). «تفسیر کبیر». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
- دایرة المعارف طهور: فرهنگ و علوم انسانی. اصفهان: موسسه فرهنگی هنری جام طهور. ۱۳۹۵.