انفجار در حرم امام رضا

بمب‌گذاری در حرم امام رضا
موقعیت	حرم امام رضا در مشهد
تاریخ	۳۰ خرداد ۱۳۷۳ ۲۰ ژوئن ۱۹۹۴ ساعت ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه
کشته‌ها	۲۶ نفر
زخمی‌ها	بیشتر از ۳۰۰ نفر

انفجار در حرم امام رضا در ۳۰ خرداد ۱۳۷۳ (۲۰ ژوئن ۱۹۹۴) رخ داد. برای افزایش تلفات و زخمی‌ها، انفجار در روز عاشورا یکی از مقدس‌ترین روزهای تشیع صورت پذیرفت، که حرم مملو از جمعیت مراسم بزرگداشت کشته شدن حسین بن علی بود.

بر اثر شدت انفجار که طبق نظر کارشناسان مربوط حجم آن معادل ۱۰ پوند (۴٫۵ کیلوگرم) ماده منفجره تی.ان.تی بود، ۲۶ نفر جان داده و بیش از ۳۰۰ تن زخمی شدند. اگرچه یک گروه تروریستی سنی پاکستانی مسئولیت حمله را پذیرفت، اما حکومت ایران مجاهدین خلق را مسئول بمب گذاری دانست.

شرح واقعه

در روز عاشورای سال ۱۳۷۳ خورشیدی، انفجار بمبی در حرم امام رضا رخ داد۔ این بمب در قسمت بالاسر روضه منفجر شد۔ ساعت انفجار بمب، ۱۴ و ۲۶ دقیقه روز دوشنبه عنوان شده‌است۔ این بمب، در برخی منابع ۵ کیلوگرم عنوان شده‌است که در کیفی زنانه به داخل حرم وارد شده‌است۔

منابع شیعی از این واقعه با عنوان عاشورای رضوی یاد می‌کنند۔

در روز عاشورا حرم مملو از عزاداران زنجیرزنی بود که مراسم روز عاشورا را برگزار می‌کردند و کشته شدن حسین را بزرگ می‌داشتند. در ساعت ۱۴ و ۲۶ دقیقه، یک بمب در سالن بالای سر ضریح در قسمت مخصوص زنان که مملو از جمعیت بود، منفجر شد. در اعتراض، مردم بیرون مسجد و بیمارستان‌ها تجمع کردند.

آسیب به بنا، شامل از بین رفتن یک دیوار و گنبد بالای ضریح و شکستن لوسترها بود. کاشی‌کاری‌ها و آیینه‌کاری‌های بسیار ظریف ۸۰۰ ساله حرم، آسیب دید.

اطلاع پیش از واقعه

سرتیم حفاظت و خنثی‌سازی بمب سپاه پاسداران مشهد گفت: «اوایل خرداد ۷۳ بود که اعلام شد حرم مطهر تهدید به بمب‌گذاری شده‌است. منبع خبر، موثق بود اما کانال‌هایی که ما را از این تهدیدات باخبر می‌کردند، متفاوت بودند؛ گاهی نیروی‌ انتظامی، گاهی اطلاعات و بعضی اوقات مراکز دیگر.»

سرتیم حفاظت و خنثی‌سازی بمب سپاه پاسداران مشهد، یک یا ۲ هفته قبل از انفجار درخواست برگزاری جلسه‌ای با مسئول حراست کلِ آستان قدس رضوی را می‌دهد و در جلسه وقتی قضیه تهدید مطرح می‌شود. او می‌گوید: «برایشان توضیح دادیم که از نظر ما با تجربه و آموزش‌هایی که دیده‌ایم، احتمال وقوع انفجار قطعی شده‌است.» او درخواست می‌کند که کسی کیف، ساک، چمدان، بسته به داخل حرم نیاورد و بازرسی بدنی صورت پذیرد.

او می‌گوید: «۲ هفته گذشت و روز عاشورا از راه رسید. خبر رسید حرم را منفجر کرده‌اند. هر لحظه منتظر شنیدن چنین خبری بودم.»

تلفات و خسارات

در این انفجار، ۲۷ نفر از زائران کشته شدند و تعداد زیادی مجروح گردیدند۔ برخی منابع تعداد مجروحین را بیش از ۳۰۰ نفر عنوان کرده‌اند۔ و برخی دیگر بین ۲۹۰ تا ۳۰۰ نفر را یاد کرده‌اند؛ اما منابع رسمی، تعداد زخمیان حادثه را ۱۴۱ نفر می‌دانند۔ ۲ روز پس از حادثه، در روز دوم تیرماه، کشتگان حادثه در مشهد تشیع شدند۔ تمام کشتگان به دستور تولیت وقت آستان قدس روضی، در صحن جمهوری حرم دفن شدند۔

بر اثر این انفجار، بخش بالایی پنجره فولاد در فاصله بیست متری از محل انفجار، فرو ریختند۔ همچنین پنجره‌های دور گنبد حرم که در ارتفاع ۱۶ متری از سطح زمین بودند، دچار انحراف شدند و تمامی شیشه‌های ضریح، درهم شکست۔ در این انفجار به کاشی‌های نفیس حرم (کاشی و آینه‌کاری‌های ۸۰۰ ساله)، خسارات کمی وارد شد، که موجب تعجب مسئولین حرم بود۔ در محل انفجار بمب نیز حفره‌ای کم‌عمق شکل گرفت که ابعاد آن ۳۰ در ۳۰ سانتی‌متر بود۔ بمب در کنار بزرگترین پایه گنبد قرار گرفته که احتمالا هدف از این جایابی، تخریب کامل گنبد بود؛ اما تنها شانه بالای گنبد، به مقدار کمی کج شده و حدود ۵ سانتی‌متر فرو رفته بود۔

پس از واقعه

پس از حادثه، درب‌های حرم بسته شدند و امکان عبور و مرور تنها برای مسئولان فراهم بود۔ شست و شوی حرم در همان شب پس از حادثه آغاز شد۔ جمع‌اوری قطعه‌هایی از اجساد کشته‌شدگان، تاثرانگیزترین بخش این عملیات بود۔ رواق‌های دارالحفاظ، دارالسعاده، دارالشرف، گنبدالله‌وردیخان و گنبد حاتم‌خانی از بخش‌هایی بودند که طی این انفجار، دچار آسیب و یا آلودگی شده بودند۔ فردا آن روز، حرم طی مراسمی رسم، بازگشایی شد۔ تمام خرابی‌های به بار آمده، طی یک‌شبانه‌روز تعمیر و بازسازی شدند۔

بعد از واقعه، سه روز عزای عمومی در خراسان اعلام می‌شود۔ رسانه‌های داخلی تا ۱۵ روز، به موضوع حادثه می‌پرداختند به مسائلی چون مظنونان، تشیع جنازه کشته‌شدگان، زندگی‌نامه کشتگان و مصاحبه با مجروحین حادثه توجه داشتند۔

عامل و مظنونان حادثه

مسئولین جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا سازمان مجاهدین خلق را عامل این حادثه معرفی کردند و هدف این سازمان را ایجاد اختلاف مذهبی بین شیعه و سنی دانستند۔ اما بعدها، گمانه‌زنی‌هایی در خصوص صحت این انتساب مطرح شد۔ در هشتم تیر همان سال، تلویزیون ایران، مصاحبه‌ای با علیرضا رحمانی را منتشر می‌کند۔ او خود را عامل این انفجار معرفی کرده و مسئول این انفجار را سازمان مجاهدین خلق عنوان می‌کند۔ ۲ روز بعد در دهم تیر، فیلمی کوتاه از اعتراف مهدی نحوی بر روی تخت بیمارستان پخش می‌شود که می‌گوید: «به دستور سازمان مجاهدین خلق بود و من هیچ حرفی برای گفتن ندارم»۔

در ۲۷ مارس ۱۹۹۵، یک نشریه پاکستانی، طی یک مقاله اعلام کرد که جوان ۲۴ ساله‌ای به نام عبدالشکور، از نزدیکان رمزی یوسف از اعضاء القاعده، به انجام این عملیات اعتراف کرده‌است۔

در آذر ۱۳۷۸، سازمان قضایی نیروهای مسلح طی اطلاعیه‌ای، این انفجار را به باند سعید امامی، از مسئولان وقت وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران منتسب کرد۔

دولت ایران سازمان مجاهدین خلق را عامل این حادثه دانست. بر اساس ایرنا یک تماس گیرنده تلفنی مسئولیت حمله را از طرف سازمان مجاهدین خلق بر عهده می‌گیرد. در حالیکه سازمان مجاهدین خلق حمله را محکوم می‌کند.

رمزی یوسف یک عضو القاعده که مسئول چندین حمله تروریستی در جهان و در زندان آمریکا بود، به انجام این انفجار نیز متهم شد. برخی تحلیلگران می‌گویند ظاهراً او توسط سازمان مجاهدین خلق استخدام شده بود. بر اساس اظهارات یک افسر بی‌نام آمریکایی، یوسف بمب را ساخت و مأموران سازمان مجاهدین خلق آن را در حرم قرار دادند. بر اساس تحلیل‌ها، او مظنون به داشتن رابطه با سازمان مجاهدین خلق به خاطر تابعیت عراقی اش بود. اما ریموند تنتر (Raymond Tanter)، عضو آژانس امنیت ملی در زمان رونالد ریگان معتقد است که سازمان مجاهدین خلق دست نداشته‌اند و افراد جنگ طلب وابسته به یوسف مرتکب جنایت شد. نیوز (news) یک روزنامه چاپ صبح پاکستان، این فرد را عبدالشکور، یک جوان مذهبی تندرو که در کراچی زندگی می‌کند، معرفی کرد. در ۲۷ مارس ۱۹۹۵ یک نشریه پاکستانی اعلام کرد که عبدالشکور به انجام این بمب‌گذاری اعتراف نموده‌است.

یک ماه بعد از حمله، یک گروه سنی که خود را «الحرکت الاسلامی الایرانی» می‌نامد مسئولیت حمله را پذیرفت. علیرغم این، حکومت ایران به مسئول دانستن سازمان مجاهدین خلق ادامه داد. بر اساس شورای ملی مقاومت ایران که سازمان مجاهدین خلق جزئی از آن است، در یک دادگاه در ۱۹۹۹، وزیر کشور عبدالله نوری ادعا می‌کند که این حمله یک عملیات پرچم دروغین بوسیله رژیم ایران برای مقصر دانستن سازمان مجاهدین خلق بود.

اکبر گنجی و عمادالدین باقی که تحقیقات زیادی در قتل‌های زنجیره‌ای داشتند نیز مسئول این انفجار را بخشی از وزارت اطلاعات معرفی کردند و دستگیرشدگان را افرادی بدون ارتباط با این حادثه دانستند که از آنها اعتراف‌گیری شده‌است. علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت اصلاحات در گفت‌وگو با جماران در تیر ماه ۱۴۰۰ می‌گوید که وزارت اطلاعات « در جریان این بمب‌گذاری افرادی را دستگیر و از آنها اقراری مبنی بر ارتکاب این انفجار گرفت. تعدادی بازداشت شدند و وقتی من وزیر شدم با بررسی‌هایی متوجه این خطا شدم و از بازداشتی‌ها دلجویی کردم و تا توانستیم جبران کردیم.»

دستگیری مظنونان

مهدی نحوی، به عنوان یکی از عاملان حادثه بمب‌گذاری، دستگیر شد۔ او بعدها به قصد بمب‌گذاری در مسجد مکی زاهدان (مسجد جامع اهل سنت) متهم شد۔

به گزارش سایت خبری مجاهدین خلق، دو زن به اتهام همکاری با مجاهدین خلق در بمب‌گذاری در حرم امام رضا دستگیر شدند که در ابتدا به اعدام و پس از آن با تخفیف از اعدام رها شدند۔

در آن زمان مطبوعات مشهد گزارش دادند که «مهدی نحوی» بمب را در کیف زنانه‌ای تا نزدیک ضریح رسانده و «علیرضا رحمانی» و دو زن نیز او را همراهی کرده‌اند. مهدی نحوی متواری می‌شود اما علیرضا رحمانی دقایقی پس از انفجار حرم شناسایی و تعقیب و دستگیر می‌شود. رحمانی همدستانش را لو می‌دهد. ۵ روز بعد، «بهرام عباس‌زاده» که قصد بمب‌گذاری در نماز جمعه مسجد مکی زاهدان را داشت، دستگیر شد. او در اعترافاتش مهدی نحوی را عامل بمب‌گذاری حرم رضا معرفی می‌کند. تصویر چهره‌نگاری‌ شده مهدی نحوی در مطبوعات منتشر می‌شود. او در یک درگیری مسلحانه با مأموران امنیتی در تهرانپارس، مجروح و دستگیر می‌شود. مهدی نحوی در حالی که روی تخت بیمارستان دراز کشیده بود، در یک مصاحبه تلویزیونی گفت: «به دستور سازمان منافقین این کار را انجام دادم و هیچ حرف دیگری ندارم.» او بعد از این اعتراف بر اثر جراحات وارده در بیمارستان مرد. عمادالدین باقی در تحقیق خودش از قتل های زنجیره ای اشاره می‌کند که مهدی نحوی در زمان انفجار بمب در زندان بوده و ارتباطی با این انفجار که توسط تیم سعید امامی صورت گرفته بود نداشته است.

دو زن دستگیر شده به همین اتهام و همچنین قتل کشیش‌های مسیحی -مهدی دیباج و هایک هوسپیان مهر- (که سپس در زمره قتل‌های زنجیره‌ای قرار گرفت) محاکمه و سپس با تخفیف در مجازات از اعدام رهایی یافتند.

واکنش‌ها

واکنش‌های سیاسی و مذهبی

علی خامنه‌ای رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران، پس از این حادثه، پیامی را منتشر کرد که در آن، ضمن محکومیت این انفجار، آن را به مردم تسلیت گفت و گروه خاصی را مسئول حادثه معرفی نکرد، اما از عبارت «منافقین کوردل و خائن» استفاده کرد۔

پس از این رویداد، بیشتر کشورها، این حمله را محکوم کردند و خبرگزاری‌های بسیاری آن را مورد توجه قرار دادند۔ روزنامه گاردین و روزنامه هرالد‌تریبون از جمله روزنامه‌هایی بودند که برای این حادثه، تیتر زدند۔ عبدالمجید تراب ‌زمزمی نیز از واکنش دهندگان به این رویداد بود۔

روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۷۴، نامه‌ای را از شیخ محمد غزالی منتشر کرد که وی در طی این نامه، ضمن محکومیت این رویداد، آن را از جانب افراد بی‌ایمان خواند که با حمله به مساجد، قصد برهم زدن نظم و اتحاد میان مسلمانان را دارند۔ او این رویداد را با ویران کردن مسجد بابری در هند به دست بت‌پرستان و تبدیل بزرگترین مسجد الجزایر به دست فرانسوی‌ها به کلیسا و قتل عام مسلمانان در آنجا مقایسه کرد در ضمن نامه از سلمان رشدی و رفتارهای او انتقاد کرد۔

عمادالدین باقی در کتاب تراژدی دموکراسی، این حمله را به باند سعید امامی نسبت می‌دهد و از اجبار کردن زندانی (مهدی نحوی) برای اعتراف به همکاری با مجاهدین خلق برای این بمب‌گذاری خبر می‌دهد۔

در مناظره مصطفی تاج‌زاده و علیرضا زاکانی درباره قتل‌های زنجیره‌ای، تاج‌زاده گفت: «در مورد قتل‌های زنجیره‌ای به آقای خاتمی سناریو دادند عین مشهد؛ گفتند دو نفر منافق را بگویید آن‌ها بودند و از همین اعتراف‌گیری‌هایی که بلدند!»

محسن امین‌زاده، معاون اسبق وزارت خارجه دولت هفتم و هشتم گفت: «رهبران طالبان و جریان‌های افراطی متحد طالبان در افغانستان عملیات انفجار حرم امام رضا (ع) در مشهد را اجرا کردند.»

علی مطهری، نماینده تهران، در گفتگویی با روزنامه اعتماد این‌چنین گفت که «در موضوع انفجار در حرم امام رضا در سال ۷۳ نیز ابهاماتی مطرح است و لازم است دربارهٔ آن روشنگری صورت بگیرد.»

در ادبیات و هنر

یازده روز بعد از حادثه، فراخوانی جهانی برای صاحبان قلم در حوزه هنر و اندیشه داده شد تا آثاری در زمینه جاودانه شدن این حادثه، تهیه نمایند۔ شاعرانی چند در خصوص این حادثه شعر سروده‌اند۔ از جمله آنها می‌توان به محمد باقر برقعه‌ای اشاره کرد۔

نمایش «دونه کفترام نذریه» از تئاترهای ساخته شده با موضوع انفجار حرم امام رضا بود که در سال ۱۳۹۴ به روی صحنه رفت۔

پانویس

منابع

• احمدی، علی (۱۳۸۹). شیخ محمد غزالی. تهران: مجمع تقریب مذاهب اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۶۷-۱۴۸-۰.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)
• برقعی، محمدباقر (۱۳۷۳). سخنوران نامی معاصر ایران. قم: نشر حرم.
• علی‌دوست، محمد (۱۳۹۳). «بمب‌گذاری حرم مطهر». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.

آنلاین

• بی‌بی‌سی فارسی (۱۳۹۱). «موضوع 'تهدید به بمب‌گذاری' در حرم امام رضا بررسی می‌شود». bbc.com. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
• خبرگزاری ایکنا (۱۳۹۸). «بمب‌گذاری در حرم رضوی؛ نخستین اقدام مشترک منافقان با وهابیت». iqna.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
• سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۸۹). «بمب‌گذاری در حرم امام رضا (ع) توسط وزارت اطلاعات انجام شده بود». news.mojahedin.org. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
• شهرآرانیوز (۱۴۰۱). «حادثه بمب‌گذاری در حرم مطهر رضوی به روایت رسانه‌های آن روز‌ها | روزی که مشهد نینوا شد». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.
• عتیق (۱۳۹۴). «۳ روایت از بمب‌گذاری در حرم امام رضا(ع)». aghigh.ir. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۱.