رمضان

پرونده:Crescent moon - Hilal.jpg

ماه رمضان

پرونده:Eyd fetr.jpg

مراسم افطار

رمضان (به انگلیسی: Ramaḍān)

رمضان نهمین ماه در تقویم اسلامی ماه رمضان است. ماه که مسلمانان سراسر جهان آن را ماه روزه داری در اصطلاحِ صوم، نماز، مراقبه و حضور در جمع مومنان می‌دانند. مسلمانان معتقدند قرآن در این ماه بر محمد نازل شده‌است. در قرآن، مستقیماً به کسانی که ایمان آورده‌اند دستور داده شده که در این ماه روزه بگیرند. هر سال ماه رمضان از رویت هلال ماه آغاز و تا رویت هلال ماه دیگر به مدت بیست و نه تا سی روز ادامه دارد. روزه گرفتن از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب برای کلیه بزرگسالان مسلمان که بیمار، مسافر، سالخورده نیستند واجب است.

به وعده غذایی که پیش از روزه در هنگام سحر میخورند سحری و به وعده‌ای که در هنگام غروب آفتاب روزه خود را با آن می‌گشایند؛ اِفطار گفته می‌شود.

در طول زمان روزه داری، مسلمانان غیر از خوردن و آشامیدن، از سیگار و قلیان کشیدن و انجام گناه نیز نهی شده و در عوض به نماز و قرآن خواندن و دعا کردن توصیه شده‌اند.

پرونده:Iftar Serving for fasting people in the holy shrine of Imam Reza 05.jpg

لحظه افطار در حرم علی بن موسی الرضا

عید فطر (به عربی عید الفطر)، که پایان ماه رمضان و آغاز شوال، ماه قمری بعدی است، پس از رویت هلال ماه یا بعد از اتمام سی روز روزه در صورت عدم مشاهده ماه اعلام می‌شود.

خاستگاه

ماه‌های قمری ۱۰ تا ۱۲ روز تفاوت با تقویم‌های شمسی و میلادی پیش می‌رود۔

واژهٔ رمضان

رمضان مشتق از «رَمَض» و جمع آن به شکل «رَمَضات» و «ارمِضا» به کار رفته و به معنای شدّت حرارت، ریگ سوزان و گرمای زمین به کار رفته‌است۔ این واژه با اندکی تفاوت در زبان‌های سامی از جمله سریانی نیز به کار رفته‌است۔ منابع اسلامی برای این واژه، به سبب فریضه روزه، معانی‌هایی چون گرم‌کننده دل‌ها پندگیرنده، شوینده گناهان (همچون بارانی که رمض نام دارد و زمین را می‌شورد) و سوزانده گناهان را نیز گزارش کرده‌اند۔ در دروه اسلامی از این ماه با عبارت «رمضان المبارک» یا «رمضان المعظم» یاد می‌کردند و در میان اقوام و قبایل عرب، نام‌های دیگری نیز برای این ماه به کار رفته‌است که عبارتند از: ناتق، دَیمُر و زاهر۔

منابع اسلامی رمضان را یکی از نام‌های خدا می‌دانند و از به کار بردن به تنهایی آن منع کرده‌اند و توصیه شده‌است عبارت «شهر» به معنای «ماه»، پیش از آن به کار برده شود۔

خاستگاه تاریخی

به گزارش مرزوقی اصفهانی، این ماه چون در دوران اعراب جاهلی همواره در تابستان قرار داشت، به این نام گذاشته شده‌بود که از دیدگاه تقویمی، منطقی به نظر نمی‌رسد و ماه قمری با گاه‌شمار شمسی متفاوت است۔ این ماه برای محاسبه طول متوسط ماه‌ها سال طبق تقویم قمری، همواره ۳۰ روزه تلقی می‌شود، با این وجود، با توجه به متکی بودن تقویم قمری به رویت هلال ماه، ممکن است برخی اوقات، این ماه ۲۹ روزه نیز باشد۔ در دوره جاهلی، ماه رمضان، ماه آغازین سال قمری بود و در دوره خلافت عمر بن خطاب که محرم، ماه آغازین قرار گرفت، احتمالا پیشنهاد قرار گرفتن رمضان به عنوان ماه آغازین سال، به همین علت رد شد۔

خاستگاه فرهنگی

با توجه به باور برخی که روزهای چهارشنبه ماه قمری که با عدد چهار مقارن بودند، نحس به شمار می‌رفتند، روز ۱۲ رمضان همواره روزی نحس تلقی می‌شد۔ خلفای فاطمی مصری در غره هر ماه از سال و در تمام جمعه‌های ماه رمضان، خطبه‌های خاصی را ایراد می‌کردند۔ در دوره جاهلیت، بازارهایی با نام عربی سوق در ایام رمضان برگزار می‌شد که یکی از آنها بازار عدن (اول تا دهم رمضان) و دومی بازار صنعا (از ۱۵ رمضان تا نیمه شوال) بود۔ رسم برگزاری این بازارها در دوره اسلام نیز تداوم داشت۔

و حرارت سنگ، بر اثر شدّت حرارت خورشید آمده‌است. وبه معنای سوزانیدن است. از پیامبر اسلام نقل است:

ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را میسوزاند.

همچنین گفته شده که از «حرّ» گرفته شده که به معنای برگشت از بادیه به شهر می‌باشد. بنابر این وقتی گفته می‌شود، ارْتِمَاضاً [رمض‏] من الحزن؛ یعنی باطن آن مرد از غم و اندوه سوخت، یا وقتی گفته می‌شود، ارْتِمَاضاً [رمض‏] لِفُلان؛ یعنی برای فلانی اندوهگین شد، و همچنین وقتی گفته می‌شود، ارْتِمَاضاً [رمضتْ کبدُهُ؛ یعنی کبد او تباه شد؛ مثل این که گونه‌ای بیماری آن را می‌سوزاند.

اهمیت نزد مسلمانان

رمضان، ماه نهم از تقویم اسلامی است که نزد مسلمانان به عنوان یک ماه مقدس تلقی می‌شود۔ وجود شب‌های قدر، لزوم روزه گرفتن و رعایت آداب‌های خاصی در این ماه، بر اهمیت رمضان در نظر مسلمانان افزوده‌است۔ پیامبر اسلام، این ماه را، ماه مهمانی خدا توصیف کرده‌است۔ در خصوص اهمیت این ماه در نزد شیعه و سنی، کتاب‌های متعددی به صورت مستقل و ابواب بسیاری در کتاب‌های مفصل فریقین نوشته شده‌است۔۔

به عقیده مسلمانان، قرآن در یکی از شب‌های دهه آخر این ماه نازل شده‌است و شب قدر نیز در این ماه قرار گرفته‌است۔ این ماه در نظر مسلمانان، به عنوان ماهی که مومنان با انجام اعمال مومنانه، مورد بخشش خداوند قرار می‌گیرند، به‌حساب می‌آید۔ بر اساس روایتی از محمد، در این ماه کتاب‏‌هاى قرآن‏، انجیل، تورات، صحف ابراهیم و زبور نازل شده است.

شب قدر

پیامبر اسلام، در روایتی، شب قدر را در یکی از شب‌های رمضان دانسته‌است اما مشخص نکرده‌است که در کدام روز از این ماه قرار دارد۔ در اینکه شب قدر چه شبی از این ماه‌است، منابع اسلامی دچار اختلاف هستند، بیشتر اهل سنت، روز ۲۷ ماه رمضان را شب قدر می‌دانند۔

شب‌زنده‌داری، دعا و مذاکره علمی از توصیه‌های سنت اسلامی در شب قدر است۔

رمضان یکى از چهار ماهى است که الله جنگ را در آن حرام کرده است.(مگر جنبه دفاع داشته باشد.)

اعمال مخصوص ماه رمضان

برای ماه رمضان، اعمال مخصوصی برای مسلمانان از لحاظ شرعی وضع شده‌است۔ جوامع مسلمان برای اینکه بتوانند به اعمال این ماه، به طور حداکثری عمل کنند، ساعات کاری را با اعمال خود تنظیم می‌کنند و اوقات کاری در برخی از کشورهای اسلامی، کاهش می‌یابد۔

پرونده:Men praying in Afghanistan.jpg

نماز جماعت در مسجد کبود، مزارشریف

روزه و افطار

مقالهٔ اصلی: روزه (اسلام)

از دیدگاه مسلمانان، گرفتن روزه در این ماه واجب است۔ هرچند برداشت ابتدایی از روزه، خودداری از خوردن و آشامیدن از طلوع آفتاب تا غروب آن است، اما، از دیدگاه مسلمانان، این خودداری‌ها شامل رفتارهای جنسی، رفتارهای غیراخلاقی و هرگونه اعمال ناعادلانه نیز می‌شود۔ برخی از جوامع مسلمانان برای اعلام زمان سحر، طبل می‌زنند و یا زنگی را به صدا در می‌آورند۔

پس از پایان روز و همزمان با غروب آفتاب، مسلمانان در خانه یا مسجد جمع می‌شوند تا روزه خود را با افطار به پایان برسانند۔ افطارها غالبا به صورت جمعی برگزار می‌شود و مسلمانان با عموما با خرما، روزه خود را می‌گشایند۔

بر اساس باورهای اسلامی، مسلمانی که به هر دلیل نتواند در ماه رمضان روزه بگیرد و یا مجبور بشود که روزه خود را به دلیل سفر یا بیماری بشکند، در یکی از روزهای پس از ماه رمضان، روزه خود را دوباره به‌جا خواهد آورد۔ در صورتی که توان گرفتن روزه، به طور کلی مقدور نباشد، اطعام فقرا جایگزین روزه خواهد شد۔ کسانی که از روزه در ماه رمضان معاف هستند، پیران، کودکان، زنان حامله یا شیرده، مسافران و بیماران هستند۔

تلاوت قرآن

پرونده:Quran Reading.JPG

جلسه ختم قرآن در اهواز

مسلمانان در این ماه به صورت گروهی در مسجدها، مراسم قرائت قرآن را اجرا می‌کنند۔ غالبا در طول این ماه، یک دور قرآن تلاوت می‌شود۔ در سنت اسلامی، توصیه شده‌است که در ماه رمضان، قرآن، زیاد قرائت شود۔ در روایت‌ها به ختم قران در این ماه نیز توصیه صورت گرفته‌است۔ بنابر روایتی در منابع شیعی، چون قران در این ماه نازل شده‌است، پس با قرائت قران به استقبال آن بروید۔ به همین دلیل در ماه رمضان، خانه‌ها و مساجد، محلی برای برگزاری مراسم ختم قرن هستند۔

نماز

مراسم جزءخوانی قرآن ماه رمضان در حرم محمد هلال بن علی، آران و بیدگل - جلسات جزءخوانی قرآن رمضان در ایران، هر ساله در روزهای ماه رمضان در مساجد، اماکن زیارتی و جلسات خانگی برگزار می‌شود.

خواندن نماز در این ماه مورد تاکید روایت‌های شیعه و سنی است۔ نماز تراویح، از جمله سنت‌های ماه رمضان به حساب می‌آید۔ این نماز مستحبی، در مساجد و عموما به صورت جماعت برگزار می‌شود۔

اعتکاف

اعتکاف در ۱۰ روز پایانی این ماه به عنوان یکی از سنت‌های پیامبر اسلام توصیه شده‌است۔ به اعتکاف در مسجدهای کوفه، مسجدالحرام و مسجدالنبی، تاکید بیشتری شده‌است۔

عید فطر

روز پایانی ماه رمضان، به عید فطر یا عیدالله فطر شناخته می‌شود۔ این روز از نظر مسلمانان، یکی از عیدهای اسلامی است که جشن گرفته می‌شود۔ این روز یکی از دو روز تعطیل مهم در جوامع اسلامی است۔ این جشن در برخی مناطق مسلمان‌نشین با سنت‌های خاصی اجرا می‌شود۔ پوشیدن لباس‌های جدید، پوشیدن لباس‌های سفید توسط زنان، پخت شیرینی‌های مخصوص، هدیه دادن، تجمع در مساجد، اطعام‌های جمعی و رفتن به قبرستان، از رسوم این عید در مناطق مسلمان‌نشین است۔

در منابع اسلامی

رمضان در قرآن

ماه رمضان، تنها ماه از گاه‌شمار قمری است که نامش به صراحت در قرآن، آیه ۱۸۵ سوره بقره، به کار رفته‌است۔ در این آیه آمده‌است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ» ترجمه: «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر که دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد۔» در خصوص اینکه این نزول قرآن در ماه رمضان به صورت دفعی یا تدریجی صورت گرفته‌است، در منابع اسلامی اختلاف وجود دارد۔ برخی بر این باورند که قرآن در شب قدر، به صورت یکباره بر محمد نازل شد و دیگران بر این عقیده‌اند که ماه رمضان، آغاز فرایند نزول قرآن بر محمد بود۔

رمضان در احادیث

پرونده:Zoolbia Bamieh.JPG

زولبیا و بامیه از شیرینی‌جات مخصوص ایرانیان است که در ماه رمضان تهیه می‌شود.

مشهورترین روایت در موضوع رمضان، خطبه پیامبر اسلام است که در پایان ماه شعبان ایراد کرده‌است۔ محمد در این خطبه، رمضان را یکی از مهمترین ماه‌های خدا قلمداد کرده و این ماه را بهتر از هزار ماه می‌داند۔ او مومنان را دعوت به شب‌زنده‌داری، قصد تقرب در کارهای خیر، خواندن نماز و گرفتن روزه می‌کند۔ او این ماه را، ماه مواسات و همدردی می‌داند به افطار دادن ترغیب می‌کند۔ در خطبه دیگری که علی بن ابی‌طالب از محمد نقل می‌کند، ماه رمضان، ماه برکت و آمرزش توصیف و روز‌هایش بهترین روز‌ها و شب‌هایش بهترین شب‌ها عنوان شده‌است۔ محمد در این خطبه می‌گوید: «در این ماه درب‌های بهشت گشوده و درب‌های دوزخ بسته خواهد شد۔»۔ دعاها، نمازهای مستحبی و اعمال و تسبیحات بسیاری برای این ماه گزارش شده‌است۔

در روایت‌های منابع اهل سنت آمده‌است که اولین کسی که روزه گرفته‌است، نوح بود که پس از خروج از کشتی که در ماه رمضان صورت گرفت، روزه داشت۔

در منابع شیعی، این ماه به عنوان بهار قرآن لقب گرفته‌است۔ بر اساس روایت‌های شیعی، کسی که در ماه رمضان بخشیده نشود، امیدی نیست که دیگر بخشیده شود، مگر در روز عرفه۔ در منابع شیعی از لزوم کفاره دادن در صورت به کار بردن نام رمضان بدون پیش‌وند یاد شده‌است۔ از دیدگاه امامان شیعه، آغاز سال، ماه رمضان است، هرچند آغاز سال قمری را محرم در نظر گرفته‌باشند۔ دعای افتتاح، دعای وداع با ماه رمضان، دعای سحر ابوحمزه ثمالی و دیگر دعاهای سحر از محمد باقر و علی بن موسی الرضا از جمله اعمالی است که در روایات شیعی مورد تاکید قرار گرفته‌است۔

رویدادهای اسلامی در رمضان

تابلوی نقاشی کشته شدن علی بن ابی طالب

وقایع مختلفی در این ماه صورت گرفته که در تقویم اسلامی، جای گرفته‌اند۔ لباس سبز پوشیدن مأمون در هفتم رمضان، درگذشت خدیجه، همسر محمد در دهم رمضان، تولد حسن مجتبی در نیمه رمضان، وقوع غزوه بدر در هفدهم رمضان و ترور و درگذشت علی بن ابی‌طالب در نوزدهم تا بیست و یکم رمضان و تولد محمد جواد از جمله وقایع مهم این ماه به شمار رفته‌است۔

در هنر، فرهنگ و ادبیات

فرهنگ

بیشتر رفتارهای اجتماعی در خصوص موضوع رمضان، در حوزه جشن‌های اسلامی صورت می‌گیرد۔ مسلمانان در ابتدا برای ورود به ماه رمضان جشن می‌گیرند۔ تدارک مساجد، نظافت آنها و منازل و آراستن خانه و زیارتگاه‌ها از رسوم جوامع مسلمان در استقبال از ماه رمضان است۔ سنت خانه‌تکانی پیش از ماه رمضان در میان جوامع بسیاری از مسلمانان رواج داشته‌است۔ غالبا خریدهای ماه رمضان، پیش از آغاز آن تهیه می‌شوند۔ خوراکی‌های این ماه نسبت به منطقه‌های جغرافیایی، متفاوت است۔ از دیگر سنت‌های ماه رمضان، سنت آشتی‌دادن کسانی است که کدورت بین آنها وجود دارد۔ در این ماه، مبلغان دینی برای بیان اصول عقائد اسلامی و احکام شرعی، به آبادی‌های دیگر عزیمت می‌کنند۔ مراسم کلوخ‌اندازان از سنت‌های این ماه است۔ گرفتن روزه پیشباز یا پیش‌واز در روز قبل از شروع ماه رمضان، بعضا تا سه روز، دیگر رسم مسلمانان است۔ عموما در ماه رمضان، اعمال شرورانه و فساد کاهش می‌یابد و مردم در حفظ حقوق دیگران، تلاش بیشتری می‌کنند۔

شروع رمضان با اعلام رویت هلال آغاز می‌شود۔ در برخی نواحی، با اعلام رویت هلال، شهر آذین‌بندی می‌شود و ضرب دهل‌ها و طبل‌ها و گفتن اذان و قرائت قرآن، از آداب فرهنگی بعد از آن است۔ ارسال پیام‌های تبریک به یکدیگر در قالب‌های نثر و نظم، از دیگر سنت‌های فرهنگی مسلمانان است۔ بیدار کردن مردم به هنگام سحری با وجود وسعت شهرها، صورت می‌گیرد۔ موذنان نیز نزدیک شدن به لحظه سحر و اذان را اعلام می‌کنند و یا فانوسی را در مناره‌ها روشن می‌کردند که تا زمان روشن بودن، نشانه سحر نشدن و خاموش شدن فانوس، نشانه رسیدن وقت اذان و شروع امساک بود۔ زدن طبل، شلیک توپ و زدن بوق حمام‌ها دیگر راه‌های اعلام سحر بود۔ این مراحل برای اعلام وقت افطار نیز به کار می‌رفت۔ امروزه با گسترش تکنولوژی، رادیو و تلویزیون و بلندگوهای مساجد، جایگزین این امور شده‌اند۔ سحرخوانی و مناجات‌خوانی و ریزه‌خوانی از سنت‌های این ماه است۔

گشودن سفره‌های سحری و افطاری در مساجد و منازل، رسم دیرینه ماه‌های رمضان بوده‌است۔ بنابر روایتی از پیامبر اسلام، در گشودن روزه و خوردن «فطور»، عجله صورت می‌گیرد و به همین منظور در برخی مساجد، پیش از خواندن نماز مغرب، سفره افطار پهن خواهد شد۔ در برخی مناطق، وقتی شخص روزه خود را در موقع مقرر باز نکند، از اصطلاح «روزه از کف رفت» یا «روزه جهودی شد» استفاده می‌شود۔ رسم است که روزه با خرما گشوده شود و عقیده این است که افطار با خرما، ثواب بیشتری دارد۔ خوراکی‌های ماه رمضان نیز عموما خوراکی‌های ساده‌ای چون خرما، شیر، آب‌جوش، چای، انواع حلوا، شله‌زرد، شیربرنج، انواع آش، برخی شیرینی‌ها (همچون زولبیا، بامیه، کنافه و قطیفه) و غذاهایی با محتوای حبوبات هستند۔

در عصر فاطمی، سه روز مانده به ماه رمضان، قضات مصر به مساجد و آرامگاه‌ها سرکشی می‌کردند تا نیاز آنها برای تدارک رمضان را برطرف کنند۔ خلفای فاطمی نیز به نزدیکان خود، ظرف حلوایی را هدیه می‌دادند که در وسط آن، کیسه‌ای از طلا بود و به غُره رمضان مشهور بود۔ در دوره فاطمی، تمام اطعمه مربوط به ماه رمضان را در مکانی به نام دارالقطره طبخ می‌کردند۔ ابن بطوطه گزارش می‌کند که در دمشق، هیچ فردی به تنهایی افطار نمی‌کرد و مردمان، همدیگر را برای افطار دعوت می‌کردند۔

ادبیات

رمضان، نِمود زیادی در ادبیات عربی و فارسی داشته‌است؛ موضوعاتی چون عید فطر، روزه‌داری، قرار گرفتن شب‌های قدر در این ماه و نامیده شدن به ماه صیام، در اشعار و آثار عربی و فارسی مورد استفاده شاعران و نویسندگان بوده‌است۔ استفاده از «رمضان» در مثل‌های عربی و فارسی نیز کاربرد دارد۔ مثل مشهور فارسی «همیشه شعبان، یکبار هم رمضان» از جمله ضرب‌المثل‌های فارسی است۔ عبارت «یدخل الشعبان فی الرمضان» نیز از ضرب‌المثل‌های عربی است که برای کسی به می‌رود که دچار خلط مباحث شده‌باشد۔

کتاب‌شناسی

با موضوع بیان اهمیت و جایگاه رمضان در دیدگاه مسلمانان، کتاب‌های بسیاری نوشته شده‌اند۔ فضائل شهر رمضان اثر نصر بن عامر سنجاری یکی از این آثار است۔ کتاب‌های دیگری نیز با همین عنوان توسط ابن ابی‌منصور بغدادی، تقی‌الدین عبدالغنی بن عبدالواحد جماعیلی مقدسی و ابومختار بن محمود زاهدی نوشته شده‌است۔ شیخ صدوق نیز بخشی از کتاب فضائل الاشهر الثلاثه را به این موضوع اختصاص داده‌است۔ ابن رجب دیگر مولف مسلمان است که در کتاب لطائف المعارف به موضوع اهمیت و فضیلت رمضان پرداخته‌است۔

پانویس

منابع

• قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «رمضان». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• معینی، محسن (۱۳۷۵). «رمضان». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• رحیمی، فاطمه (۱۳۷۵). «رمضان». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• Augustyn., Adam (2008). "Ramadan". Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). britannica.com.