شرایع الدین

شرایع الدین که با نام‌های تمام الشریعه المصطفویه، دین الامامیه، رسالة الرضا الی المأمون، اتمام الشریعه و شرایع الاسلام نیز شناخته می‌شود، اثری است منسوب به علی بن موسی الرضا که به درخواست مأمون در خصوص نگارش کتابی دربردارنده احکام و عقاید اسلامی، نوشته شده‌است۔ این اثر به صورت خطی در کتابخانه‌های بسیاری وجود دارد و به صورت چاپی در ضمن کتاب عیون اخبار الرضا، چاپ و ترجمه شده‌است۔

نام و نگارش

از این کتاب با نام‌های شرایع الدین، دین الامامیه، رسالة الرضا علیه السلام الی المأمون، تمام الشریعه المصطفویه، اتمام الشریعه، اصول الدین، حدیث اول الفرائض، ما لا یسع المومن جهله، حدیث ذو الرئاستین، واجب الاعتقاد، شرایع الاسلام، جوامع الشریعه و رساله محض الدین یاد شده‌است۔ این اثر به علی بن موسی الرضا منسوب است۔ در علت نگارش این اثر آورده‌اند که مأمون، از علی بن موسی الرضا طلب کرد تا شرایع دین به صورت خلاصه در کتابی جمع شوند؛ و علی بن موسی الرضا این کتاب را نگاشت۔ همچنین آورده‌اند که مأمون، فضل بن سهل را به نزد علی بن موسی الرضا فرستاد و او این کتاب را بر فضل املا کرد۔

محتوا

این اثر را شامل ۴۰۰ حدیث از علی بن موسی الرضا گزارش کرده‌اند۔ احادیث این کتاب در موضوعات توحید، بیان احکام اسلامی اعم از حلال، حرام، واجب و مستحبات است۔ حجم اثر در یکی از نسخه‌های خطی در کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی قم، ۵ برگ ۱۷ سطری عنوان شده‌است۔

نشر

شیخ صدوق، این اثر را در شعبان ۳۵۲ ه۔ق در نیشابور از شیخ خود، عبدالواحد بن محمد بن عبدوس عطار نیشابوری مشهور به ابن عبدوس، شنیده‌است و به طور کامل در کتاب عیون اخبار الرضا، باب سی و پنجم، نقل کرده‌است۔ متن عیون اخبار الرضا نیز به زبان فارسی ترجمه شده‌است۔

این کتاب توسط حسین بن محمد بن احمد بن ابراهیم بحرانی مصفوری (د ۱۲۱۶ ه۔ق) شرح داده شده‌است۔ این شرح به نام الانوار الضویه فی شرح الاحادیث الرضویه نوشته و چند نسخه خطی از آن گزارش شده‌است۔ بر این شرح، توسط یکی از نوادگان حسین بن محمد، تعلیقاتی اضافه شده‌است و در نهایت در سال ۱۴۰۶ با نام الانوار الوضیه فی العقائد الرضویه منتشر گردید۔ علاوه بر این شرح، دو ترجمه از این اثر گزارش شده‌است۔ یکی از این ترجمه‌ها را محمدعلی حسینی به فارسی نوشته است که به صورت تحت‌الفظی برگردانی به فارسی صورت گرفته‌است۔ نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی قم نگاهداری می‌شود۔ این نسخه متعلق به سال ۱۲۶۵ ه۔ق است۔ نسخه دیگری از ترجمه این اثر نیز وجود دارد که مترجم آن مشخص نیست و نسخه‌ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود و متعلق به سال ۱۱۲۲ ه۔ق است۔

نسخه‌شناسی

از این اثر، نسخه‌های بسیاری به صورت خطی گزارش شده‌است۔ نسخ خطی این کتاب در کتابخانه‌های ملی تهران، مدرسه فیضیه قم، دانشکده ادبیات تهران، مرعشی قم، سپهسالار تهران، دانشکده الهیات تهران، مجلس سنا تهران، دانشگاه تهران، مدرسه گلپایگانی قم، دانشکده حقوق تهران، آستان قدس رضوی مشهد، ملک تهران، مجلس شورای اسلامی تهران، فاضل خوانساری خوانسار، دانشکده پزشکی شیراز، مدرسه نمازی خوی، وزیری یزد، طبسی حائری قم، مدرسه حجازی‌های قم و مدرسه سید مرتضی نجومی کرمانشاه وجود دارند۔ کتابخانه مرعشی قم، بیشترین نسخه‌ها را در میان باقی کتابخانه‌ها از این کتاب دارد۔ به گزارش صدرایی، قدیمی‌ترین نسخه از این اثر، متعلق به سال ۹۴۶ ه۔ق است که نام کاتب آن مشخص نیست و به خط نسخ نوشته شده‌است۔ این اثر در کتابخانه ملی تهران نگاه‌داری می‌شود۔ با این وجود حسین متقی، از مجموعه‌ای از رسائل یاد می‌کند که متعلق به جلال‌الدین اسکندر بن عمر شیخ بن تیمور لنگ یاد می‌کند که در بین سال‌های ۸۱۳ تا ۸۱۴ ه۔ق کتابت شده‌است و این کتاب را در بر دارد۔ این نسخه، در موزه بریتانیا در کتابخانه ملی انگلستان واقع در لندن، نگاه‌داری می‌شود۔

پانویس

منابع

• صدرایی خویی، علی (۱۳۸۲). فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث.
• صدرایی خویی، علی؛ درایتی، مصطفی؛ حافظیان، ابوالفضل (۱۳۸۸). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آيت الله العظمی گلپايگانی قم. تهران: مجلس شورای اسلامی.
• طهرانی، احمد بن محمد (۱۴۰۳). الذریعه فی تصانیف الشیعه. بیروت: دارالاضواء.
• متقی، حسین (۱۳۹۳). «فقه در مذهب شیعه: ترجمه ای نویافته از شرایع الدین، منسوب به امام رضا علیه السلام». مطالعات قرآن و حدیث سفینه. تهران (۴۲): ۱۷۵_۱۹۳ – به واسطهٔ نورمگز.