حفص الفرد

حَفْصُ الفَرد، از متلکمان منسوب به فرقه مجبره است که در ابتدا معتزلی مذهب معرفی شده‌است۔ او مناظراتی با شافعی و ابوالهذیل داشته‌است و کتاب‌هایی در رد عقاید دیگران به او نسبت داده می‌شود۔

نام و تبار

حفض الفرد، با کنیه‌های ابوعمرو و ابویحیی شناخته می‌شود۔ شافعی به او لقب المنفرد را داده‌است۔

سرگذشت

سال ولادت و درگذشت او معلوم نیست و تنها مشخص است که در بین سال‌های ۱۸۸ تا ۱۹۵ ه۔ق با شافعی مناظره‌ای را داشته‌است۔ در پی همین مناظره، شافعی او را به جهت اعتقاد به مخلوق بودن قرآن کافر شمرده‌است۔ بعد از این مناظره، منابع از سفر او به بصره و مناظره دیگری با ابوالهُذَیلِ عَلّاف — متلکم معتزلی مذهب — در موضوع جبر و قدر خبر داده‌اند۔ پس از این مناظره، وی به سال ۲۰۳ به مصر بازگشته‌است۔ بعدها این دو کتاب‌هایی را در یکدیگر نوشتند۔

عقاید

اختلاف وی با ابوالهذیل را اعتقاد ابوالهذیل به اختیار داشتن انسان، برخلاف استادش ضرار بن عمرو که جبری مسلک بود عنوان کرده‌اند۔ وی در عقاید، شبیه به ضرار می‌اندیشید و در بسیاری از منابع، وی را در کنار ضرار ذکر کرده‌اند۔ شهرستانی در گزارشی، ضراریه را پیروان حفص الفرد گزارش می‌کند۔ ابن ندیم نیز در گزارشی، حفص را معتزلی گزارش می‌کند که بعدها به خلق افعال معتقد شده و به مجبره پیوسته‌است۔ ابن مرتضی وی را از پیروان ابوالفضل عانِد کَرّامی مشهور به عاندیه می‌خواند که خود از مجبره بوده‌اند۔ علاوه بر اعتقاد به خلق افعال، اندیشه‌های دیگری نیز به وی منسوب است که بیشتر در کتاب‌های کلام و فرق ذکر شده‌اند۔ او اراده خدا را در دو نوع می‌دانست: «اراده‌ای که صفت ذات خداست و هر چیز ماسوای ذات الهی متعلَّق آن قرار می‌گیرد، خواه آن چیز فعل خدا باشد خواه فعل مخلوقات؛ و اراده‌ای که صفت فعل خداست و غیر از اوست و عبارت است از امر او به طاعت۔» غیر از این، وی بر این باور بود که خدا دیده نمی‌شود و در روز قیامت، حس ششمی برای بندگان می‌آفریند که با استفاده از آن، بشود خدا را درک کرد۔

آثار

کتاب التوحید، کتاب الاستطاعة، کتاب الابواب فی المخلوق، کتاب فی المخلوق علی أبی‌الهذیل، کتاب الرد علی النصاری، کتاب الرد علی المعتزلة و الفرق بین السحر و النبوة از جمله آثار منسوب به اوست۔ گزارش شده‌است که از این آثار، هیچکدام باقی نمانده‌اند۔

پانویس

منابع

• مینایی، فاطمه (۱۳۷۵). «حفص الفرد». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.