اهل‌بیت

اهل بیت یا اهل البیت واژه عربی و از اصطلاحات قرآنی است که برای اشاره به خاندان پیامبر اسلام به‌کار می‌رود. این اصطلاح در احادیث و علم کلام نیز کاربرد دارد. اهل بیت ترکیبی اضافی و از دو کلمه «اهل» و «بیت» تشکیل شده‌است. لغت‌شناسان «اهل» را به خانواده و فرزندان و «بیت» را به خانه و محل سکونت معنا کرده‌اند. کلمه اهل بیت در سه آیه از آیه‎‌های قرآن آمده‌است که تنها در آیه ۳۳ سوره احزاب (آیه تطهیر) به خاندان پیامبر اسلام اشاره دارد. درباره مصادیق اهل بیت در این آیه، مباحث تفسیری و کلامی فراوانی در میان مسلمانان شکل گرفته و اختلاف نظرهایی در این موضوع گزارش شده‌است.

اهل بیت در لغت

اهل بیت مرکب از دو کلمه اهل و بیت که واژه اهل در لغت به معنای سزاوار و لایق، مختار و منتخب، خاندان و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت آمده‌است. بیت در زبان عربی به خانه و محل زندگی و سکونت گفته شده؛ بنابراین معنای این دو کلمه ساکنان خانه است. بنابر گزارش دانشنامه کلام اسلامی، «اهل» به پیوند و ارتباط بین انسان با انسان یا چیز دیگری دلالت می‌کند. بدین ترتیب همسر، فرزندان، امت یک پیامبر یا ساکنان شهر و آبادی از مصادیق اهل بیت به‌حساب می‌آیند؛ هرچند اهل بیت در میان مسلمانان معنای خاصی دارد و در بسیاری از منابع مقصود از آن خانواده نزدیک محمد پیامبر اسلام هستند. به گفته راغب اصفهانی از لغت‌شناسان اهل سنت، هرگاه اصطلاح اهل بیت به‌طور مطلق بیاید، منظور از آن خاندان پیامبر اسلام است. واژه«آل» نیز از واژگانی است که در قرآن برای اشاره به خاندان و خانواده به کار رفته‌است. این کلمه همانطور که در لسان العرب آمده‌است؛ در اصل «اهل» بوده که هاء تبدیل به همزه و سپس به الف مبدل شده‌است. دایره کاربرد آل محدودتر از اهل است و فقط برای انسان استفاده می‌شود. در قرآن هم تنها برای انسان‌هایی با ویژگی‌های خاص (اعم از مثبت و منفی) اضافه می‌گردد؛ مانند آل ابراهیم یا آل فرعون.

اهل بیت در قرآن

کلمه اهل بیت در قرآن در سه آیه‌ از آن آمده‌است. نخست در آیه ۷۳ سوره هود که خطاب به ابراهیم و همسر اوست. آیه ۱۲ سوره قصص که مربوط به خاندان موسی است. سومین آیه هم آیه ۳۳ سوره احزاب که به آیه تطهیر مشهور است. خداوند در این آیه با خطاب به پیامبر و خاندان او، آنها را از هرگونه پلیدی و آلودگی منزه و پاکیزه می‌داند. دربارهٔ مصداق اهل بیت، در منابع اسلامی به‌طور کلی، احتمالات زیر در نظر گرفته شده‌است: به اعتقاد برخی از مفسران اهل سنت، با توجه به قرینه آیات قبل و بعد که در مورد همسران پیامبر است و با استناد به روایتی از ابن عباس، این آیه فقط شامل همسران او می‌شود. دسته دیگری از مفسران اهل سنت مصداق این آیه را همسران پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین می‌دانند. گروه دیگری از مفسران اهل سنت از اهل بیت در آیه معنای عامی را برداشت کرده‌اند؛ لذا منظور از اهل بیت همۀ خاندان پیامبر؛ یعنی همه همسران و فرزندان، نزدیكان و حتى غلامان و كنیزان او هستند. چهارمین مصداقی که بعضی از مفسران برای اهل بیت آورده‌اند، کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است که در این صورت منظور آل علی، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس خواهند بود. در حالیکه تمام مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت، به استناد قراین و روایات متعدد ،اصحاب کسا یعنی محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین را که این آیه در مورد آنها نازل شده‌است، اهل بیت معرفی کرده‌اند. از میان مفسران شیعه که معتقدند اصحاب کسا همان اهل بیت هستند، می‌توان از شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی و طبرسی نام برد که در کتاب‌های تفسیرشان به حدیث كسا و اختصاص این آیه به اصحاب كسا پرداخته‌اند. دانشنامه کلام اسلامی نیز برای معنای اهل بیت در این آیه سه کاربرد عام، خاص و اخص برمی‌شمرد. کاربرد عام آن شامل همه خویشاوندان نسبی پیامبر است که صدقه واجب بر آنها حرام است. کاربرد خاص مربوط به همسران پیامبر است. کاربرد اخص آن هم مخصوص گروهی از خانواده پیامبر است که دارای ویژگی عصمت هستند و بر طبق روایاتی که به شان نزول آیه مباهله و آیه تطهیر اشاره دارند، مراد اهل کسا هستند.

اهل بیت در روایات

اهل بیت در احادیث امامان شیعه به‌طور کلی، سه معنا دارد: اول در معنای عام که مقصود همه مؤمنان راستین هستند. در معنای خاص آن که مختص خویشان پیامبر است. در معنای اخص اهل بیت به آن دسته‌ای از خویشاوندان پیامبر اختصاص دارد که برخوردار از مقام و جایگاه بالایی (عصمت) هستند؛ گفتار و رفتارشان معیار حق و حقیقت است و هدایت‌کننده به راه حق می‌باشند. از میان این معانی در روایات و خصوصا در کتا‌ب‌های شیعی، دو معنای آخر رواج بیشتری دارد و هر وقت این کلمه بدون قرینه به‌کار رود، مقصود همان کاربرد و معنای اخص اهل بیت است.

منابع

• ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲). المفردات فی غریب القرآن. دمشق: دار القلم.
• فیروزآبادی، مجدالدین (۱۴۱۶). بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز. قاهره: المجلس الاعلى للشئون الاسلامية.
• رفیعی، علی (۱۳۸۸). «اهل بیت». دائرة المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• جمعی از محققین (۱۳۸۷). «اهل بیت». دانشنامه کلام اسلامی. قم: موسسه امام صادق (علیه السلام).