الترجمانة الکبری فی اخبار المعمور برا و بحرا

التَرجَمانة الكُبرى فى اخبار المعمور بَرّاً و بحراً، یکی از آثار نوشته ابوالقاسم بن احمد بن علی بن ابراهیم زَیّانی است که یکی از سفرنامه‌های پر اهمیت به شمار می‌رود. این اثر علاوه بر گزارش تجربیات شخصی ابوالقاسم زیانی، شامل تحلیل‌ها و گزارش‌های تاریخی نیز می‌باشد.

نویسنده

ابوالقاسم بن احمد بن علی بن ابراهیم زَیّانی، از سیاستمداران و اهالی مغرب‌زمین که آثاری در زمینه تاریخ و جغرافیا داشته است. وی با سال ۱۱۴۷ در فاس به‌دنیا آمد. ابوالقاسم در فاس رشد کرد و در همان‌جا، به حفظ قرآن موفق شد. او در جامع قَرَویین، جامع اندلسیین و مدارس صِهریج و عطارین به آموختن فقه، حدیث، تفسیر، نحو و منطق پرداخت. او در همین دوران، به اسناد تاریخی‌ای دست پیدا کرد که در نزد پدربزرگش محفوظ بود. از این رو به آموختن تاریخ و تحقیق در تراجم و سیره‌ها علاقه‌مند شد. وی سفرهایی به حجاز و مصر نیز داشته است. وی چندین منسب سیاسی و حکومتی نیز داشته‌است و مدتی نیز والی شهرهایی بوده‌است. را از سیاستمداران و مورخان مغرب‌زمین معرفی کرده‌اند. او از کاتبان و وزاری مشهور در حکومت شُرفای علوی مغرب در قرن سیزدهم بود. وی به هیچ‌یک از فرقه‌های و نحله‌های صوفیه شایع در مغرب‌زمین وابستگی نداشت و حتی در نوشته‌هایش، آنها را سرزنش کرده بود. او با سلطان سلیمان علوی در مقابله و محدودیت و نظارت بر فعالیت‌های صوفیان مغرب، هم‌فکر و همراه بود.

مشخصات کتاب

نام و محتوا

التَرجَمانة الكُبرى فى اخبار المعمور بَرّاً و بحراً، یکی از سفرنامه‌های نوشته شده توسط زیانی است. وی این سفرنامه را از مجموع تجربیاتش از سفر به شرق و غرب نگاشته‌است. این اثر، غیر از اطلاعات جغرافیایی، شامل اطلاعات تاریخی و ادبیات و تراجم است. نویسنده در این اثر، وصف اماکن و نقاطی که در طول سفر خود در خشکی و دریا دیده‌است را بیان می‌کند. او همچنین اخباری که در ملاقات با بزرگان و دولتمردان کسب کرده‌است را در این کتاب گزارش می‌کند. دانشنامه جهان اسلام، این اثر را یک دایرةالمعارف با موضوعات متنوع دانسته‌است. نویسنده این اثر، این کتاب را به عنوان مکملی بر کتاب الترجمان المعرب و البستان الظريف نوشته‌است. نویسنده در این اثر، به تاریخ شاهان ایران قدیم و حتی انبیاء نخستین و مواردی از این دست، اشاره‌هایی داشته‌است.

ویژگی و امتیاز

خالق اثر در این کتاب در تقسیم عالم، به شیوه اقالیم هفت‌گانه معتقد بوده‌است و یکی از ویژگی‌های این اثر، داشتن نقشه‌ای کامل از جهان است. این نقشه اما تنها در نسخه اصلی کتاب موجود است و در نسخه‌های چاپی وجود ندارد. نویسنده در این اثر، به منابع گذشته در حوزه مسالک و ممالک، توجه‌ای ویژه و عمده داشته‌است و از میان منابع، تنها به کتاب رحلة ابن‌بطوطه بی‌اعتنا بوده‌است. به نظر نویسنده، ابن‌بطوطه در نقل مشاهداتش، صادق نبوده‌است. با این وجود، در اثر او نیز همچون دیگر جغرافی‌نگاران، خرافات و ذکر عجایب وجود دارد. زیانی عمده مطالب کتابش را از بین مشاهدات خود آورده‌است و بر آنها متکی بوده‌است.

تاریخچه

این اثر در ۱۲ ربيع‌الاول ۱۲۳۳ (در ۸۶ سالگى نویسنده) به پایان رسیده‌است. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های مغرب، مرکز پژوهش‌های اسلامی، پاکستان، کتابخانه‌های ایران و با مقدمه و تصحیح عبدالکریم فیلالی وجود دارد.

اهمیت کتاب

این اثر به جهت اطلاعات متعدد و دامنه آن مورد اهمیت است. این اثر از این جهت که نوشته یک عالم جغرافی‌دان و مورخ نوشته شده‌است، حائز اهمیت است. به توصیف دانشنامه جهان اسلام، در این اثر، دقت‌نظر، مهارت و چیرگی زیانی در ثبت وقایع تاریخی و جغرافیایی، به خوبی آشکار است.

پانویس

منابع

• وکیلی‌سحر، محترم (۱۳۷۵). «زیانی». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.