خیمه‌سوزان

از اسلامیکال
نسخهٔ تاریخ ‏۳۰ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۷:۳۵ توسط Shahroudi (بحث | مشارکت‌ها)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

خیمه‌سوزان یکی از مراسمات مذهبی در عزادارای‌های ماه محرم است. شیعیان در این مراسم، خیمه‌هایی را برای شبیه‌سازی ماجرای کربلا، در نقاط مختلفی تدارک می‌بینند و پس از آن، این خیمه‌ها را برای مشابه سازی با ماجرای آتش زدن خیام حسین بن علی، به آتش می‌کشند.

بر اساس گزارش‌های منابع تاریخی، خیمه حسین را شمر و عمر بن سعد به آتش کشیدند. هدف از آتش زدن خیام، پیدا کردن راهی برای هجوم از عقب به سپاه حسین و کشتن افراد داخل خیام از جمله سجاد بود.

خیمه سوزان در فرهنگ شیعی

بر اساس گزارش دایرةالمعارف تشیع — که به نقل از نسخه خطی سفرنامه ادیب‌الممالک گزارش شده است — مراسم خیمه‌سوزان در عراق قرن سیزدهم ه۔ق و در روز عاشورا برگزار می‌شد. عزاداران در روز عاشورا، پس از اجتماع در سرزمین کربلا و حرم امام حسین، عزاداری خود را با سوزاندن خیمه‌هایی که به صورت نمادین از خیمه‌های حسین و دیگر اصحابش در نبرد کربلا برپاکرده بودند، به پایان می رساندن. بر اساس این گزارش، در طول این مراسم، عزاداران شعارهای «والخیام حرقوه» را سر می‌دادند.[۱]

به گزارش بلوکباشی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، وقوع اتفاقاتی چون سوزاندن خیمه حسین و اصحابش توسط سپاهیان ابن‌زیاد، در شکل‌گیری فرهنگ عاشورایی شیعی نقش کلیدی و مهم داشته‌است.[۲] مکارم شیرازی به نقل از کتاب مأساةالحسین نقل می‌کند که در روایتی گزارش شده‌است، وقتی خانه جعفر صادق به دستور منصور دوانیقی آتش زده شد، ایشان در بیان علت ناراحتی خود فرمودند:[۳]

«گریه من برای آن است که وقتی آتش در دهلیزخانه زبانه کشید، زنان و دخترانم را دیدم که از این اتاق به آن اتاق و از این‌جا به آن جا پناه می‌برند با آنکه (تنها نبودند و) من نزدشان حضور داشتم، با دیدن این صحنه به یاد بانوان جدّم حسین در روز عاشورا افتادم که از خیمه‌ای به خیمه دیگر و از پناهگاهی به پناهگاه دیگر فرار می‌کردند.»[یادداشت ۱]

پیشینه و اهمیت

خیمه سوزی در نبرد کربلا

در روز دوم محرم سال ۶۱ ه‍. ق، حسین بن علی که در مسیر کوفه بود، در منطقهٔ کربلا خیمه زد.[۴] در روایتی از محمد باقر آمده که پشت خیمه‌های سپاه حسین، نیزاری بود و این پوشش گیاهی مانع از محاصره توسط کوفیان می‌شد و تنها راه رویارویی از روبه‌رو بود. به فرمان حسین در پشت خیمه‌ها هیزم‌ها را جمع کردند تا در موقع لزوم با آتش زدن آنها، از هجوم سپاهیان ابن‌زیاد از پشت، جلوگیری به عمل آید.[۵] از دیگر تدابیر حسین در مقابله با هجوم دشمن از پشت خیمه‌ها، قرار دادن مراقبان و نزدیک هم کردن خیمه‌ها برای سخت کردن عبور و مرور از آن ناحیه بود.[۶]

به گزارش طبری، شمر بن ذی‌الجوشن از کسانی بود که نسبت به کشتن زنان و کودکان و آتش زدن خیمه، در زمان پیکار با حسین سخن گفت.[۷] به نقل از نفس المهموم، به گزارش منابعی چون طبری و مفید، او حتی قصد آتش زدن خیمه سجاد را داشت تا بتواند او را بسوزاند.[۸] از آنجا که جنگ تنها از طرف مقابل خیمه‌های حسین در جریان بود، عمر بن سعد دستور داد تا از پشت سر نیز به سپاه حسین یورش برده شود و برای میسر شدن این کار، دستور داد تا خیمه‌های حسین را با آتش زدن از میان برچیده شود. این کار باعث افروخته شدن خیمه‌ها شد و عمر بن سعد راهی برای هجوم از جانب مورد نظرش را نیافت. سرآخر او به قصد آتش زدن و حمله به خیام زنان سپاه حسین عازم شد که با شماتت سپاهیانش، از این کار منصرف شد.[۹]

پیشینه تاریخی و فرهنگی مراسم خیمه سوزان

شیعیان در دو ماه محرم و صفر و خصوصاً در دهه اول محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا، به برگزاری مراسم‌های مذهبی و آئینی در قالب‌های شبیه‌سازی رخداد واقعه طف و با هدف نشان دادن افسوس از ناتوانی در یاری حسین می‌پردازند.[۱۰] این مراسمات یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌های عزاداری در ماه محرم به‌شمار رفته‌است.[۱۱] که قدمت آن به دوره آل بویه می‌رسد.[۱۲] در آن دوران از این مراسم با نام «التشابیه و خرق الخیام» یاد می‌شد. بر اساس برخی گزارشات، اولین شهر ایرانی که چنین مراسمی در آن برگزار شده‌است، اهواز بود.[۱۳] این مراسم در دوره حکومت رضاشاه پهلوی در میان ممنوعیت عزاداری حسین بن علی، ممنوع اعلام شد و به صورت مخفیانه برگزار می‌شد.[۱۴]

تعزیه خوانی از مراسم‌های آئینی و عزاداری در فرهنگ ایرانی است. این رسم در دوره قاجار با مراسم آتش زدن خیمه‌های نمادین حسین در مراسم‌های روز عاشورا، شناخته می‌شد. در این مراسم، گروهی با لباس سرخ که نماد سربازان ابن زیاد بود، به خیمه‌های نمادین برافراشته شده هجوم می‌آوردند و خیمه‌ها را آتش می‌زدند.[۱۵] شیعیان هند در امامباره‌ها، در گودال‌هایی آتش روشن می‌کنند تا به یاد آتش گرفتن خیمه‌های حسین بن علی عزاداری کنند. آنان با پای برهنه بر روی آتش‌های افروخته حرکت می‌کنند.[۱۶] خیمه‌ها عموماً به رنگ‌های سبز، سیاه و سفید هستند و در روز اول محرم برافراشته می‌شوند و در روز دهم محرم به آتش کشیده می‌شوند.[۱۷]

پانویس

یادداشت‌ها

  1. «لَمَّا أَخَذَتِ النَّارُ ما فِي الدِّهْليزِ نَظَرْتُ إلَى نِسائِي وَبَناتِي يَتَراكَضْنَ فِي صَحْنِ الدَّارِ مِنْ حُجْرَةٍ إلى‌ حُجْرَةٍ وَمِنْ مَكانٍ إلى‌ مَكانٍ، هذا وَأَنا مَعَهُنَّ في الدّارِ فَتَذَكَّرْتُ فِرارَ عِيالِ جَدِّيَ الْحُسَيْنِ عليه السلام يَوْمَ عاشُورا مِنْ خَيْمَةٍ إلى‌ خَيْمَةٍ وَمِنْ خَباءٍ إلى‌ خَباءٍ» (رک: ماساةالحسین، ص۱۱۷.)

ارجاعات

  1. صالحی، «خیمه گاه»، ۱۳۸۰ش، ج۷ ص۳۷۲.
  2. بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۶۹۵.
  3. مکارم شیرازی، عاشورا و ریشه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۵۴۱؛ مکارم شیرازی و داودی، عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.
  4. طبری، تاریخ الطبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۴۰۸.
  5. طبری، تاریخ الطبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۸۹.
  6. بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۶۷۴.
  7. طبری، تاریخ طبری ۱۴۱۰ق، ج۵، ۴۳۸–۴۳۹؛ عسکری، معالم المدرستین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۷؛ سید بن طاووس، لهوف، ۱۳۷۷ش، ص۱۴۸.
  8. قمی، نفس المهموم، ۱۳۷۹ش، ص۳۴۵.
  9. Vaglieri, “al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālib” 1971
  10. بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۶۸۹.
  11. کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
  12. کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
  13. کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.
  14. کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵؛ کلاته، «کهن‌ترین سوگواری مذهبی»، ۱۳۹۰.
  15. معتمدی، عزاداری‌های سنتی شیعیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۲۶.
  16. بلوکباشی، و دیگران، «حسین (ع)، امام»، ۱۳۹۲ش، ج۲۰ ص۷۰۰.
  17. کاشی پور، «ریشه و تاریخچه مراسم خیمه سوزان»، ۱۳۹۵.

منابع

  • ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
  • بلوکباشی، علی، و دیگران، «حسین (ع)، امام». به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش.
  • سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، به کوشش محمد محمدی اشتهاردی، تهران، نشر مطهر، ۱۳۷۷ش.
  • طبری، ابن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسة عزالدین، ۱۴۱۰ق.
  • صالحی، شهیدی، «خیمه گاه»، دایرةالمعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۸۰ش.
  • قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، قم، مکتبة الحیدریة، چاپ اول، ۱۳۷۹ش-۱۴۲۱ق.
  • دفتر مقام معظم رهبری، «مراسم خیمه سوزان در روز عاشورا»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ۱۳۹۴ش، تاریخ بازبینی ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
  • کاشانی پور، مهسا، «آشنایی با ریشه و تاریخچه مراسم خیمه‌سوزی در ایران و عراق»، خبرگزاری رضوی، ۱۳۹۵ش، تاریخ بازبینی ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
  • عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، تهران، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۲ق.
  • کلاته، محمدامین، «کهن‌ترین سوگواری مذهبی: نمایش «تعزیه» هنر ناب ایرانی است که قدمت دیرینه‌ای دارد»، روزنامهٔ تهران، ۱۰ آذر ۱۳۹۰ش.
  • محمدزاده، مرضیه، «شمر بن ذی الجوشن»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
  • معتمدی، حسین، عزاداری‌های سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم، عصر ظهور، ۱۳۷۸ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها و پیامدها، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، ۱۳۸۷ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، مهدی رستم‌نژاد و سعید داودی، عاشورا، قم، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب، ۱۳۸۶ش.
  • Veccia Vaglieri, Laura. 1971. "(al-)Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib". Encyclopaedia of Islam. Vol. 3 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 607–615.

پیوند به بیرون