جام چهل‌کلید
جام چهل کلید، ظرفی برنجی یا مسی است که بر روی آن، آیات، ادعیه و اذکاری حکاکی شده‌است. این ظرف‌ها دارای چهل کلید یا قطعه فلزی بوده‌اند که بر روی آنها اذکاری حکاکی شده بود و به همین خاطر به آن جام چهل کلید می‌گفتند. در برخی از این کلیدها، عبارت بسم الله نوشته شده بود و سبب نامگذاری از این جام به جام چهل بسم الله شده بود.
در باور عمومی مردم، این ظرف می‌توانست بدیمنی را از بین ببرد. در مناطق مختلفی از این ظرف برای جلوگیری از چشم زخم نوزادان، جلوگیری از نازایی و دفع ارواح خبیثه استفاده می‌شد. قدمت کاربرد این جام به دوران صفویه بازمی‌گردد و در برخی از آنها، نماد پنجه در میانه آن کار شده‌است که نمادی از سقایت حضرت عباس بوده‌است.
نام و ویژگی
دهخدا در لغتنامه خود، جام چهل کلید را ظرفی فلزی می‌داند که درون و بیرون آن، مزین به آیات قرآن و اسامی پیامبران است.[۱] در کتاب تهران قدیم آمده‌است که جام چهل کلید، حاوی آیات سوره فتح است و جنس آن از برنج می‌باشد. بر گرداگرد این ظرف، چهل تکه برنجی کوچک آویخته شده‌است که بر هر کدام، عباراتی چون «نصر من الله» و «انا فتحنا» حک شده‌است.[۲] علاوه بر سوره فتح، دعاهای حکاکی یا نوشته‌شده بر روی جام عبارت‌اند از آیةالکُرسی، چهار قُل، آیه‌های «... فَاللّٰهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ» (آیه ۶۴ سوره یوسف)، «وَ اِنْ یَکادُ…» (آیه ۵۱ سوره قلم)، و دعای نادِ علیاً و آیات و دعاهای دیگر.[۳] به گزارش دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، در برخی از این جام‌ها از نماد پنجه دست استفاده می‌شد که نمادی از سقایت حضرت عباس بود.[۴] جنس مسی این جام را نیز گزارش کرده‌اند.[۵]
شکل قطعات فلزی آویخته از جام را به کلید تشبیه کرده‌اند و به همین خاطر به جام چهل کلید شهرت یافته‌است.[۶] به خاطر اینکه بر برخی از کلیدهای این جام، بسم الله نیز می‌نوشتند، به جام چهل بسم الله نیز شناخته می‌شود.[۷]
جایگاه فرهنگی
دهخدا گزارش می‌کند که از این ظرف برای دور کردن چشم زخم از نوزادان استفاده می‌شد؛ به صورتی که آن را پر از آب می‌کردند و بر سر نوزاد می‌ریختند.[۸] در نواحی کردنشین از آب این ظرف برای رفتن بدیمنی کودک استفاده می‌شود.[۹] در ناحیه شاهرود، از این ظرف برای دور کردن ارواح پلید از کودکان بهره می‌بردند.[۱۰] بر اساس آنچه در کتاب طهران قدیم آمده‌است، برای امور مختلفی جام‌های مختلفی در نظر گرفته شده بود که کاربرد بخصوص خود را داشته‌اند.[۱۱] یکی از این جام‌ها، جام چهل کلید است که برای گشایش روزی کاربرد داشته‌است. بر اساس این گزارش‌ها، ریختن چهل مرتبه آب این جام بر سر، گشایش روزی به بار خواهد داشت.[۱۲] در تهران قدیم از این جام برای جلوگیری از نازایی و مراسم حمام چله نوزاد استفاده می‌شد.[۱۳]
جایگاه تاریخی
قدیمی‌ترین جام‌های چهل کلید، متعلق به دوران صفویه است که با خط نستعلیق و ثلث، نقش‌نگاری شده‌است و حاوی شعر و بروج دوازده‌گانه هستند. قدمت این جام‌ها به سده‌های ۱۰ و ۱۱ ه.ق می‌رسد.[۱۴] یکی از قدیمی‌ترین جام‌های چهل کلید، جامی متعلق به دوران صفوی است که سوره‌های فاتحه، کافرون، اخلاص، فلق، ناس، نصر و آیت الکرسی و ادعیه‌هایی از جمله دعای نادعلی، صلوات بر ائمه معصومین بر روی آن حکاکی شده‌است. ساخت این جام طبق آنچه بر رویش نوشته شده‌است، در اول ماه رمضان سال ۱۰۳۹ ه.ق شروع شده‌است.[۱۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل جام چهل کلید.
- ↑ شهری‌باف، طهران قدیم، ۱۳۸۳، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ محمدی، «جام چهل کلید»، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۶۸.
- ↑ محمدی، «جام چهل کلید»، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۶۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۵۱۷.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۵۱۷.
- ↑ محمدی، «جام چهل کلید»، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۶۸؛ نجفی، فرهنگ فارسی عامیانه، ۱۳۷۸، ذیل واژه چهل کلید.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل جام چهل کلید.
- ↑ شمس، فولکور مردم کرد، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ شهری‌باف، طهران قدیم، ۱۳۸۳، ج۴، ص۵۱۷.
- ↑ شهری‌باف، طهران قدیم، ۱۳۸۳، ج۴، ص۵۱۸.
- ↑ کتیرایی، از خشت تا خشت، ۱۳۷۸ش، ص۸۲–۸۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۷۹.
- ↑ «رونمایی مجازی از صحیفه سجادیه»، خبرگزاری ایسنا، ۱۳۹۹ش.
منابع
- نجفی، ابوالحسن، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، نیلوفر، ۱۳۸۷ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، و دیگران، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۰–۱۳۸۵ش.
- شهری‌باف، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- شمس، اسماعیل، فولکور مردم کرد، قم، مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، شریعت‌زاده، ۱۳۷۱ش.
- کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، ثالث، ۱۳۷۸ش.
- محمدی، پروانه، «جام چهل کلید»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- «رونمایی مجازی از «صحیفه سجادیه» صفوی‌ها در موزه ملی ایران»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۱۳ خرداد ۱۴۰۲.
پیوند به بیرون
- «جام چهل کلید» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.