ابن‌عطیه

ابی محمد عبدالحق بن عطیه غرناطی (۴۸۱–۲۵ رمضان ۵۴۱ق‌/۱۰۸۸–۲۸ فوریة ۱۱۴۷م) که به اختصار ابن عطیه اندلسی نیز شناخته می‌شود، یکی از مفسران مشهور اهل سنت در سده ششم ه‍.ق است. کتاب تفسیری المحرز الوجیزه فی تفسیر الکتاب العزیز، از جمله آثار تفسیری اوست که تفسیری روایی محسوب می‌شود.

نام و تبار

ابومحمد عبدالحق بن عطیه غرناطی که به اختصار ابن عطیه اندلسی نیز شناخته می‌شود، یکی از مفسران مشهور اهل سنت در سده ششم ه‍.ق است. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، نام کامل او را عبدالحق بن غالب بن عبدالرحمان بن غالب محاربی گزارش می‌کند. عطیه، یکی از اجداد اوست که به اندلس مهاجرت کرده بود. نسب ابن‌عطیه، به تیره محارب از بنی مضر می‌رسد. خاندان او اهل علم و ادب بودند. پدر بزرگ او را یکی از عالمان اندلس گزارش کرده‌اند.

در منابع دیگر، از مفسر دیگری با نام ابومحمد عبدالله بن عطیة بن عبدالله بن حبیب (د ۲۴ شوال ۳۸۳ق‌/۱۲ دسامبر ۹۹۳م) ملقب به ابن‌عطیه یاد شده است که منابع برای آنکه وی با ابن‌عطیه مشهور، دچار خلط و اشتباه نشود، لقب متاخر را به او داده‌اند و در ضمن آن، به ابن‌عطیه اندلسی، لقب قدیم را داده‌اند.

سرگذشت

موطن ابن عطیه را غرناطه گزارش کرده‌اند. سال ولادتش نیز توسط دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، سال ۴۸۱ ه‍.ق عنوان شده است. پدرش نخستین استاد او بود که در شکل‌گیری شخصیت علمی وی، نقش بسزایی داشت. وی در عصر مرابطین در اندلس زندگی می‌کرد و در جنگ‌های حکومت با دولت‌های دیگر، به عنوان سرباز مشارکت داشت. همین امر سبب شده است تا جنبه جهاد در تفسیر او با تأکید بیشتری مورد توجه قرار گیرد. با این وجود، ارتباط او با حکومت مرابطون در دوران جوانی‌اش را خوب توصیف نکرده‌اند. به‌طور مشخص، او در سال ۵۰۳ ه‍.ق مصادف با ۱۱۰۹ م، به مرز طَلَبیره رفته و در جنگ با مسیحیان مشارکت داشته است. با توجه به اجازه‌نامه‌های او در خصوص نقل روایت، احتمال داده می‌شود او در طول مسیر حرکت سپاهیان حکومت، از عالمان شهرهای مختلف استفاده کرده است. گزارش شده است که وی در سال ۵۱۴ به مرسیه سفری داشته است و مدتی را در نزد ابوعلی ابن سکرة صدفی قرائت حدیث می‌کرد.

حضور او در جنگ‌ها، سبب شد تا حاکمان مرابطی به او خوش‌بین باشند و وی را به خود نزدیک کنند. او در نبرد علی مسیحیان در سرقسطه، همراه امیر بود. جنگ‌های بعدی سبب نزدیکی بیشتر او به حکومت مرابطون شد. ابن ابار نیز گزارش می‌کند که ابن‌عطیه در بسیاری از جنگ‌های مرابطون مشارکت داشته است. علاوه بر حضور مستقیم، به خدمت گرفتن نفوذ اجتماعی و سخنوری او نیز در جنگ‌ها مؤثر بود. در محرم ۵۲۹ ه‍. ق، او به قضاوت در شهر مریه گمارده شد. زرکشی گزارش می‌کند که پس از این انتصاب بود که به وی از جانب برخی از مردم، اتهام زندیق بودن به او زده شد. با این وجود برخی منابع هم عصر او، از وی با عنوان وزیر یاد کرده‌اند که احتمالاً، به معنای کاتبی باشد که اختیاراتی نیز از جانب سلطان داشته است. کمی بعد و به سال ۵۴۱ ه‍. ق، ابن عطیه به قضاوت مرسیه منصوب شد و راهی آنجا شد؛ اما از ورود او به شهر جلوگیری شد و مجبور شد تا بازگردد.

درگذشت

سال درگذشت او توسط ابن بشکوال و ضَبّی، سال ۵۴۲ ه‍.ق ضبط شده است. محل درگذشت او شهر لورقه بود. سن او در هنگام درگذشت را ۶۰ سال گزارش کرده‌اند.

جایگاه علمی و سیاسی

او را از دانشمندان، مفسران و محدثان مالکی مذهب گزارش کرده‌اند که از رجال سیاسی زمان خود محسوب می‌شد. او در دهه پایانی سده ۵ ه‍. ق، از جمعی از مشایخ غرناطه، استماع حدیث می‌کرد و چندین اجازه دریافت کرده بود. از میان اساتید او که وی از آنها اجازه نقل حدیث دریافت کرده بود، می‌توان به ابوعلی حسین بن محمد غسانی، ابومحمد عبدالعزیز ابن عبدالوهاب قیروانی و ابوعبدالله محمد بن علی تغلبی اشاره کرد. دیگر کسانی که او از آنها اجازه دریافت کرده بود، ابوعبدالله محمد بن عمر بن ابی عصافیر و ابوبحر سفیان بن عاصی اسدی بود. وی در سفرش به قرطبه، از ابوالقاسم ابن نحاس و احتمالاً از ابومحمد ابن عتاب نیز اجازه گرفت. او همچنین به سال ۵۱۱ ه‍.ق به اشبیلیه رفت و در آنجا از ابوالقاسم حسن بن عمر هوزنی اجازه گرفت.

ابن عطیه را به عنوان یک عالم جامع‌الاطراف دانسته‌اند. هرچند او به حدیث و تفسیر مشهور است اما در فقه، اصول و فنون ادبی نیز تبحر داشته است. از میان شاگردان او می‌توان به ابن‌خیر اشبیلی، ابن‌حبیش و ابن ابی‌جمره اشاره کرد.

آثار

کتاب تفسیری المحرز الوجیزه فی تفسیر الکتاب العزیز، از جمله آثار تفسیری اوست که تفسیری روایی محسوب می‌شود. این کتاب مهم‌ترین اثر به جا مانده از اوست که یکی از مهم‌ترین تفاسیر سده ۶ ه‍.ق محسوب می‌شود. تاریخ تألیف این اثر، پیش از سال ۵۲۹ ه‍.ق بود. با توجه به رقابت این تفسیر در مغرب و تفسیر الکشاف اثر جارالله زمخشری معتزلی در مشرق، سبب شد تا اهل تفسیر به مقایسه این دو اثر بپردازند. ابن تیمیه در این مقایسه، تفسیر ابن عطیه را به جهت پیروی بیشتر از سنت و دوری از بدعت، ستوده است. در این تفسیر، به اختلافات قرائت، به صورت مشروح پرداخته شده است. این اثر در قاهره، قطر و بیروت، بارها به چاپ رسیده و چندین نسخه خطی از آن گزارش شده است.

دیگر اثر او را فهرس یا البرنامج گزارش کرده‌اند که در آن، سی تن از مشایخ وی ذکر شده‌اند. ابن عطیه در این اثر، پس از بیان نام مشایخ خود، شرح زندگانی مختصری از آنان ارائه کرده و نحوه استفاده و مرویات خود از آنان را به تفصیل گزارش می‌کند. ابن عطیه این اثر را به سال ۵۳۳ ه‍.ق به پایان رسانده است. این اثر وی، از جهت تاریخی، رجال‌شناسی و کتاب‌شناسی حائز اهمیت است. غیر از این اثر، چندین شعر از او را دیگر منابع چون ابن‌خاقان و ضبی گزارش کرده‌اند.

پانویس

منابع

• فرجامی، اعظم (۱۳۸۹). «روش‌شناسی تفسیر ابن عطیه» (PDF). پژوهشنامه علوم قران. دوم (هفتم): ۱۳۳–۱۵۲.
• هیئت تحریریه (۱۳۶۷). «ابن‌عطیه، ابومحمد». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. به کوشش موسوی بجنوری، محمدکاظم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ‎۹-۶۶-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)