برج‌های خرقان

برج‌های دوگانه خرقان
پرونده:Kharaghan.jpg برج‌های خرقان پیش از آسیب‌دیدگی در زلزله
نام	برج‌های دوگانه خرقان
کشور	ایران
استان	قزوین
شهرستان	آوج
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
نام‌های قدیمی	آرامگاه حدیده‌خاتون و محمد بن موسی‌الکاظم
نوع بنا	برج‌های آجری
سال‌های مرمت	۱۳۴۷ ۱۳۵۳ ۱۳۶۹ ۱۳۷۰ ۱۳۷۳–۱۳۷۱
کاربری	آرامگاه
دیرینگی	برج قدیمی: ۴۶۰ ق. برابر با ۴۴۶ هجری شمسی برج جدید: ۴۸۶ ق.
دورهٔ ساخت اثر	سلجوقی
بانی اثر	معمار برج قدیمی: محمدبن مکرالزنجانی معمار برج جدید: ابوالمعالی‌بن مکرالزنجانی
مالک فعلی اثر	سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۳۹۵
تاریخ ثبت ملی	۲۳ خرداد ۱۳۵۶
برج‌های دوگانه خرقان روی نقشه ایران ۳۵٫۵۰۲۴۵°شمالی ۴۹٫۰۰۳۲۲°شرقی / 35.50245; 49.00322

برج‌های دوگانه خَرَقان (قاراقان) دو برج آجری دوره سلجوقی هستند که آرمگاه دو شاهزاده تُرک سلجوقی است و با فاصله ۲۹ متری از یکدیگر و در فاصله یک کیلومتری روستای حصار از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین منطقه باستانی خرقان (قارقان) قرار دارند. این بنا در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

جزئیات بناها

این مجموعه شامل ۲ برج است که برج شرقی از برج غربی قدیمی‌تر است. برج قدیمی که هشت‌ضلعی است، حدود ۱۵ متر ارتفاع و ۱۱ متر قطر دارد.

آجرکاری

گره‌چینی و نقوش هندسی آجرکاری دوره سلجوقی، در این بنا به کمال رسیده است. اجرای آجرکاری این برج‌ها حاکی از مهارت بالای سازندگان آن است و این بنا را یکی از چشمگیرترین بناهای قرن پنجم قمری بدل کرده است. در آجرکاری این بنا، شیوه‌ای تازه به کار گرفته شده است که بعداً در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه نیز استفاده شده است.

تمامی بنا به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر با آجرهای ساده به ابعاد ۵×۱۹×۱۹ یا ۵×۲۰×۲۰ سانتی‌متری ساخته شده که روی آن به ضخامت ۲۱ سانتی‌متری آجرکاری تزئینی انجام شده است. در برج‌ها حدود ۲۵ نوع آجرکاری تزئینی با طرح‌های مختلف وجود دارد که حصیری، جناغی، خفته‌راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهارترنجی از آن جمله هستند.

گنبد

نخستین نمونه گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و گنبدهای دو پوسته گسسته (میان‌تهی) در این برج‌ها دیده می‌شود و آن را از نظر پیشتازی در این عرصه مهم می‌کند. از ویژگی‌های بنا حدس زده‌می‌شود که پوسته دوم آن مخروطی‌شکل نیست و دو پوسته آن کاملاً در نیم‌رخ هم قرار ندارند.

از پوسته خارجی گنبد برج قدیمی چیزی باقی‌نمانده است اما پوسته داخلی آن سالم است و با انحنا به کمک طاق‌نماها و کاربندی شانزده‌گانه‌ای بالای هشت‌ضلعی بنا قرار گرفته است.

کتیبه‌ها

در سردر ورودی برج‌ها در کتیبه‌هایی که در بالای ساقه گنبد قرار دارد اطلاعاتی در مورد سال ساخت و معمار نوشته شده است. در کتیبه دوخطی برج قدیمی چنین نوشته شده است:

به تاریخ سنه ستین و اربعمائه عمل محمد بن مکی الزنجانی القبه.

که نشان از ساخت بنا در سال ۴۶۰ (قمری) توسط محمد بن مکی زنجانی دارد. کتیبه برج جدید سال ساخت ۴۸۶ به معماری ابوالمعالی بن مکی زنجانی را نشان می‌دهد اما احتمالاً معمار هر دو برج یک نفر بوده است.معمار برج شرقی فرد فوق الاشاره بوده ولی معمار برج غربی ابوالمعالی بن محمد مکی الزنجانی القبه بوده که برج غربی در سال ۴۸۶ هجری توسط برادر یا پسر معمار برج شرقی ساخته شده است برج قدیمی در زمان سلطان عضدالدین آلپ ارسلان سلجوقی و برج غربی در دوره سلطنت ابوالمظفر برکیارق سلجوقی احداث شده است

تزئینات داخلی

برج قدیمی

داخل برج قدیمی نقاشی‌هایی قرار دارد که در نوع خود باارزش هستند. در این نقاشی‌ها، عقاب نر با چتری به شکل بادبزن با بال‌ها باز و ستاره‌های شش یا هشت‌پر، دو عقاب در مقابل یکدیگر، یا دو عقاب که گردن‌های بلندشان به هم پیچیده دید می‌شود که الهام گرفته شده از پرچم سلجوقیان است. میان دو طاق‌نمای داخل بنا نقش تجریدی درخت انار با دو پرنده در دو طرف‌آن دیده‌می‌شود. تزئینات سطح داخلی گنبد شامل نقوشی تزئینی با تلفیقی از خط کوفی است که در کادرهایی با رنگ سبز و آبی ایجاد شده است.

برج جدید

فضای داخلی این برج پوشش گچی و نقاشی دیواری ندارد و دیوارها سراسر آجرچینی ساده دارند. حاشیه گنبد هشت حاشیه پهن با نقوش هندسی دارد که زیر آنها کتیبه‌ای قرآنی به خط کوفی مشاهده می‌شود. ضریح داخل این برج با برج قدیمی هم‌اندازه و بدون تزیینات است اما در حاشیه بالای آن، نام دوازده امام با خط نسخ حکاکی شده است.

دفن‌شدگان

تا اوایل دهه ۱۳۴۰، بر اساس نوشته‌های کتیبه‌های روی ضریحهای چوبی تصور می‌شد که این دو بنا آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده‌خاتون و محمد از فرزندان موسی‌بن‌جعفر هستند اما با بررسی‌های بعدی مشخص شد که دو ترک سلجوقی به نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصور ایلتای‌تی پسر تکین» در این بناها دفن شده‌اند.

بازسازی

پرونده:برج خرقان1.jpg

برج‌های خرقان در حال حاضر

این بنا بارها مرمت شده است. در سال ۱۳۴۷ روستاییان محلی قسمتی از بنا را که بر اثر سیلاب در زیر رسوبات سست قرار گرفته بود به شکل ابتدایی تعمیر کردند. برج‌ها در سال‌های ۱۳۵۳، ۱۳۶۹، ۱۳۷۰ و ۱۳۷۳–۱۳۷۱ مورد مرمت قرار گرفتند.

زلزله

در زلزله بوئین‌زهرا در سال ۱۳۸۱، هر دو برج آسیب قابل توجهی دیدند. با توجه به وضعیت مناسبی که دو برج تا پیش از این داشتند می‌توان گفت که این زلزله یکی از قوی‌ترین زلزله‌های این منطقه در ۹۰۰ سال اخیر بوده است.

پانویس

منابع

• عطارزاده، عبدالکریم. «خرقان، برج‌ها». [[دانشنامه جهان اسلام]]. ج. ۱۵. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
• امینی، یعقوب (۱۵ مهر ۱۳۹۳). «برج‌های آرامگاهی خرقان». صدا و سیمای مرکز قزوین. دریافت‌شده در ۱ دی ۱۳۹۳.

• Walker, R. T.; Bergman, E; Jackson, J; Ghorashi, M; Talebain, M. (2005). "The 2002 June 22 Changureh (Avaj) earthquake in Qazvin province, northwest Iran: epicentral relocation, source parameters, surface deformation and geomorphology". Geophysical Journal International. 160 (2): 707–720. Bibcode:2005GeoJI.160..707W. doi:10.1111/j.1365-246X.2005.02516.x.