امیرکبیر

میرزا محمد خان فرهانی (امیر کبیر)
صدراعظم ایران
دوره مسئولیت ۲۸ مهر ۱۲۲۷ – ۲۲ آبان ۱۲۳۰
پادشاه	ناصرالدین‌شاه قاجار
پس از	حاجی میرزا آقاسی
پیش از	میرزا آقاخان نوری
اطلاعات شخصی
زاده	۱۱۸۶ خورشیدی هزاوه، اراک، ایران
درگذشته	۲۰ دی ۱۲۳۰ خورشیدی (۴۵–۴۴ سال) حمام فین، کاشان، ایران
علت مرگ	ترور
آرامگاه	حرم امام حسین، کربلا، عراق
همسر(ان)	جان‌جان‌خانم (جداشده) عزت‌الدوله (ا. ۱۲۲۷)
فرزندان	میرزا احمدخان ساعدالملک امیرزاده خانم سلطانه خانم تاج‌الملوک همدم‌الملوک
پدر	کربلایی محمد قربان
پیشه	سیاستمدار
مؤسس مدرسهٔ دارُالفُنون انتشار روزنامهٔ وقایع اتفاقیه رسیدگی به وضع مالیه

امیرکبیر (حدود ۱۲۲۲–۱۲۶۸ قمری)، با نام اصلی میرزا محمدتقی خان امیرکبیر، اصلاح‌طلب برجسته دوره قاجار بود که با انجام اصلاحات مهم سیاسی و فرهنگی همچون تأسیس دارالفنون و کاهش نفوذ خارجی شناخته می‌شد. او در برابر مخالفت‌های شدید درباریان و قدرت‌های خارجی قرار گرفت و سرانجام به کاشان تبعید و در حمام فین به قتل رسید. پیکرش به کربلا منتقل شد و ناصرالدین‌شاه پس از قتل او، از این اقدام ابراز پشیمانی کرد.

زندگی

میرزا محمدتقی خان امیرکبیر، فرزند کربلایی محمد قربان، از برجسته‌ترین چهره‌های اصلاح‌طلب ایران در دوره قاجار و صدراعظم ناصرالدین‌شاه بود. او از اهالی هزاوه فراهان بود که در سال ۱۲۲۲ ه.ق به دنیا آمد. پدرش ابتدا آشپز و سپس ناظر و بزرگ خاندان قائم‌مقام، میرزا عیسی، شناخته می‌شد. امیرکبیر در خانواده قائم‌مقام پرورش یافت و در جوانی به‌عنوان منشی و محرم راز میرزا عیسی فعالیت می‌کرد.

وی پس از معرفی توسط قائم‌مقام، به خدمت محمدخان زنگنه، ملقب به امیر نظام، درآمد و عنوان وزیر نظام را دریافت کرد. امیرکبیر در پی حادثه قتل گریبایدوف، با خسرو میرزا برای عذرخواهی به روسیه سفر کرد. پس از درگذشت امیر نظام زنگنه، مسئولیت اداره نظام آذربایجان و عنوان امیر نظام به او سپرده شد. در کنفرانس ارزنه‌الروم (۱۲۵۹–۱۲۶۳ قمری)، به‌عنوان وکیل مختار، نمایندگی ایران را برعهده داشت و با توانایی دیپلماتیک خود قراردادی به سود ایران به امضا رساند که تحسین نمایندگان روس و انگلیس را برانگیخت.

با مرگ محمدشاه، امیرکبیر نقش مهمی در انتقال قدرت به ناصرالدین میرزا، ولیعهد وقت، ایفا کرد و پس از جلوس شاه به‌عنوان امیرنظام و سپس امیرکبیر و اتابک اعظم منصوب شد. وی به اصلاحات اساسی در ساختار دولت پرداخت، آشوب‌های داخلی را سرکوب کرد و نظم را به امور کشور بازگرداند. اصلاحات او شامل تأسیس نیروی دریایی، کاهش نفوذ قدرت‌های خارجی، لغو القاب غیرضروری و ترویج پیشرفت‌های علمی و فرهنگی بود. از جمله اقدامات مهم او می‌توان به تأسیس دارالفنون، راه‌اندازی روزنامه وقایع اتفاقیه، ترجمه آثار علمی و اعزام دانشجویان به اروپا اشاره کرد.

قتل

امیرکبیر با وجود این اصلاحات، با مخالفت شدید از سوی درباریان، برخی روحانیون، و قدرت‌های خارجی مواجه شد. سرانجام، تحت فشار مخالفان، از مقام صدارت عزل و به کاشان تبعید شد. در نهایت، با دستور شاه، در ۱۸ ربیع‌الاول ۱۲۶۸ ه.ق در حمام فین کاشان به قتل رسید. ناصرالدین‌شاه پس از قتل امیرکبیر، از تصمیم خود پشیمان شد و در نامه‌ای به ولیعهدش نوشت که نتوانسته است شخصی مانند امیرکبیر پیدا کند.

پیکر امیرکبیر ابتدا در کاشان به خاک سپرده شد، اما مدتی بعد به درخواست خانواده‌اش به کربلا منتقل و در جوار حرم امام حسین دفن شد. از امیرکبیر یک پسر از همسر اول و دو دختر از عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین‌شاه، به یادگار ماند. یکی از نوه‌های دختری او، محمدعلی شاه قاجار بود.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «امیرکبیر». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.