تفسیر قمی
تفسیر علی بن ابراهیم قمی معروف به تفسیر قمی نام کتابی در تفسیر قرآن از علی بن ابراهیم بن هاشم قمی فقیه و محدث شیعی قرن چهارم هجری که به زبان عربی تألیف شده است. در کتاب‌های رجال نجاشی و فهرست طوسی نگارش این تفسیر مأثور به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است. تفسیر قمی، از کهن‌ترین تفاسیر جهان اسلام است که از دسته تفاسیر روایی و تأویلی قرآن به‌شمار می‌آید و بسیاری از آیات در آن به فضائل اهل بیت و مثالب دشمنان آنها تفسیر شده است. در این تفسیر به شأن نزول آیات به تفصیل پرداخته شده و داستان‌هایی از زندگی پیامبران، وقایع زمان پیامبر اسلام و مباحث فقهی نیز در آن بیان شده است. یکی از دیگر ویژگیهای کتاب اینست که گاهی در کتاب به نظرات عامه نیز توجه و اشاره شده است. تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار آن در سال ۱۳۱۳ بوده است. سید طیب جزائری آن را تصحیح کرده و در سال ۱۳۸۶ در نجف به چاپ رسانده است. نسخه مصحح او در سال‌های ۱۴۰۴ و ۱۳۶۷ شمسی در قم به چاپ رسیده است.[۱]
مؤلف
علی بن ابراهیم از راویان بزرگ و ثقه امامیه در قرن سوم و چهارم ه.ق بوده که تا سال ۳۰۷ ه.ق زنده بوده‌است. همه علمای شیعه او را توثیق کرده‌اند. او زمان دو امام شیعه، هادی و حسن عسکری را درک کرده است.[۲] در کتاب‌های رجال نجاشی و فهرست طوسی نگارش این تفسیر مأثور به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است. اما در نسخه‌ای که در حال حاضر با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم موجود است؛ بارها عباراتی مشاهده می‌شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع داده است. همچنین در این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم، مانند احمد بن ادریس، حسین بن محمد بن عامر، حمید بن زیاد و محمد بن جعفر رزاز روایات بسیاری آمده است. لذا درباره نویسنده اصلی آن احتمالاتی وجود دارد. نخستین کسی که درمورد عدم صحت انتساب تمام تفسیر به علی بن ابراهیم سخن گفته؛ آقابزرگ طهرانی است که او معتقد است ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم که شاگرد علی بن ابراهیم بوده؛ روایات ابوالجارود و افراد دیگر را از اواسط جلد اول در کتاب وارد کرده است. اما بنابه گفته دانشنامه جهان اسلام شاهدی برای این نظر در دست نیست و این شخص یکی از مشایخ مولف کتاب است که در طریق مولف به علی بن ابراهیم قرار دارد و نامش علاوه بر مقدمه کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است.[۱]
شیوه تألیف
تفسیر علی بن ابراهیم قمی تفسیر روایی است که بیشتر با دیدگاه تأویلی نگاشته شده و تفسیر بسیاری از آیات قرآن به فضایل اهل بیت اختصاص یافته است. نویسنده گاهی معانی مختلف واژه‌های مشترک در قرآن را ذکر کرده و از آیات، احادیث و اشعار شاعران برای تفسیر یک آیه دلیل آورده است. در مقدمه تفسیری که موجود است؛ مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود ۵۰ عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده و سپس با استفاده از آیه یا آیاتی این عناوین توضیح داده شده است. عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آنها نشان درهم‌ریختگی مطالب در کتاب است. در مقدمه این تفسیر از ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام و همچنین سبکی در قرآن با نام منقطع سخن به میان آمده است.[۱]
ویژگیهای تفسیر
تفسیر قمی، از تفاسیر روایی و تأویلی به‌شمار می‌آید و بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت و مثالب دشمنان آنها تفسیر شده است. مولف به جهت رویکرد تأویلی در برخی از بخش‌ها از ظواهر آیات به خاطر استناد به روایات دست کشیده است. در این تفسیر به جز روایات، آیات و کلمات بدون استناد روشن به روایات تفسیر شده و شأن نزول آیات در آن به تفصیل آمده است. همچنین داستان‌هایی از زندگی پیامبران، وقایع زمان پیامبر اسلام و مباحث فقهی نیز در تفسیر علی بن ابراهیم بیان شده است. یکی دیگر از ویژگی های کتاب اینست که گاهی در کتاب به نظرات عامه نیز توجه و اشاره شده است.[۱]
نسخه‌شناسی
تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار آن در سال ۱۳۱۳ بوده است. سید طیب جزائری آن را تصحیح کرده و در سال ۱۳۸۶ در نجف به چاپ رسانده است. نسخه مصحح او در سال‌های ۱۴۰۴ و ۱۳۶۷ شمسی در قم به چاپ رسیده است.[۱]
پانویس
ارجاعات
منابع
- شبیری، سید محمدجواد (۱۳۹۳). «تفسیر علی بن ابراهیم قمی». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
- خویی، ابوالقاسم (۱۳۷۲). معجم رجال الحدیث. قم: مرکز نشر الثقافة الاسلامیة.