سازمان دیانت ترکیه
سازمان دیانت ترکیه، (به ترکی: دیانت ایشلری رئیسلیگی)، یکی از سازمان‌های دین‌محور در ترکیه است که برای اداره امور دینی تأسیس شده است.
پیشینه تاریخی
در دوره اسلامی و تا پیش از تنظیمات، مسئولیت رسیدگی به امور دینی بر عده باب مشیخت بود که در رأس آن شیخ‌الاسلام قرار داشت. در این دوره، شیخ‌الاسلام‌ها وظایفی چون صدور فتوا، تأثیرگذاری بر تصویب و اجرای قوانین حکومتی، انجام امور قضایی، آموزش دینی و امور مربوط به اوقاف را عهده‌دار بودند. محمد بن حمزه فناری را به عنوان اولین شیخ‌الاسلام عثمانی دانسته‌اند. سال‌ها بعد و همزمان با شیخ‌الاسلامی زنبیللی علی افندی (د ۹۳۲) و ابن کمال (د ۹۴۰) و ابوالسعود افندی (د ۹۸۲)، این مقام جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. در همین دوران بود که ابوالسعود افندی، انتصاب مفتیان و مدرسان را عهده‌دار بود که تا پیش از این، بر عهده صدراعظم بود. این قدرت تا اوایل قرن سیزدهم ه.ق رو ب فزونی داشت اما با آغاز اصلاحات در دوره سلطنت محمود دوم، از قدرت شیخ‌الاسلام‌ها کاسته شد. این روند کاشی در دوره تنظیمات ادامه داشت و مدارس جدید به سبک اروپایی شکل گرفت که زیر نظر شیخ‌الاسلام‌ها نبود. به مرور زمان، وزارت‌خانه‌های عدلیه، معارف و اوقاف شکل گرفتند و هر کدام از اختیارات شیخ‌الاسلام‌ها کاهید.[۱]
با اعلان مشروطیت دوم در ۱۳۲۶ ه. ق، بحث دربارهٔ کارکرد باب مشیخت شدت گرفت. منتقدان بر این باور بودند که مشیخت توان همراهی با نوسازی‌ها را ندارد و برخی از آنان به لزوم تعطیلی مدارس دینی باور داشتند؛ اما گروهی از علما به سرکردگی مصطفی صبری افندی، به اصلاح تشکیلات باب مشیخت رای دادند. در نهایت به سال ۱۳۳۵ و با پیشنهاد محمدضیاء گوک آلپ، اداره محکمه‌های شرعی به وزارت عدلیه و اداره مدارس دینی به وزارت معارف واگذار شد. شیخ‌الاسلام‌ها از عضویت در هیئت دولت محروم شدند. در نهایت در ۱۴ شعبان ۱۳۳۸ ه. ق، محاکم شرعی تحت نظر باب مشیخت قرار گرفت، اما این قانون در نواحی تحت سلطه حکومت نوپای ترکیه اجرا نشد. در چهارم مهرماه ۱۳۰۱ ه.ش مصادف با ۲۶ سپتامبر ۱۹۲۲ م، محمد نوری افندی مدنی، آخرین شیخ‌الاسلام ترکیه، استعفا کرد و این تشکیلات با قدمتی پانصد ساله، از بین رفت.[۲]
تاریخچه
در چهارم شعبان ۱۳۳۸ ه. ق، همزمان با تشکیل مجلس ملی کبیر ترکیه، وظایف باب مشیخت و وزارت اوقاف، به وزارت شرعیه و اوقاف محول شد. مصطفی فهمی افندی، اولین رئیس این وزارت بود که در نخستین دولت ترکیه به ریاست مصطفی کمال آتاتورک، منصوب شد. این وزارت‌خانه، از سه بخش اصلی اداره مرکزی، اداره مدارس و اداره ولایات تشکیل شده بود و وظیفه ارائ خدمات دینی، آموزش دینی و انتشارات دینی را برعهده داشت. این وزارت‌خانه تا ۱۲ اسفند ۱۳۰۲ ه. ش، جزئی از دولت بود اما در همان تاریخ، بر اساس قانون تصویبی مجلس مبنی بر جداسازی امور دینی از مسائل سیاسی، وزارت مزبور منحل شد و سازمان امور دیانت (به ترکی: دیانت ایشلری رئیسلیگی) و اداره کل اوقاف، به عنوان نهادهای زیر نظر نخست‌وزیری تشکیل شد. رئیس‌جمهور به پشینهاد نخست‌وزیر، اولین رئیس این سازمان را نصب کرد. اولین اساسنامه این سازمان در تاریخ ۲۴ خرداد ۱۳۱۴ تدوین شد. به گزارش دانشنامه جهان اسلام در نهم اردیبهشت ۱۳۲۹/۲۹ آوریل ۱۹۵۰ نام سازمان به «سازمان دیانت یا ریاست امور دینی» (به ترکی: دیانت ایشلری باشقانلغی) تغییر یافت و برخی واحدهای جدید ازجمله اداره خدمه خیرات و اداره نشر به تشکیلات سازمان افزوده شد. بر اساس قانون اساسی ترکیه مصوب در ۱۳۴۰ خورشیدی، جایگاه سازمان دیانت در اداره عمومی کشور تثبیت شد. در سال ۱۳۵۸، برگزاری سفر حج برعهده این سازمان قرار گرفت و در سال ۱۳۶۸ این وظیفه به کارگزارهای گردشگری محول شد.[۳]
ارکان و وظایف
مفتیان همه نواحی ترکیه، زیر نظر سازمان دیانت بود. ریاست بر امور دینی و صدور فتوا به جز امور حقوقی، اداره امور مساجد، مدارس دینی، خانقاه‌ها و شاغلان در آنجا، از وظایف این سازمان بود. این سازمان از سه بخش اصلی سازمان مرکزی، تشکیلات خارج از مرکز و تشکیلات خارج از کشور تشکیل شده است. در سال ۱۳۶۲ خورشیدی، ساختار تشکیلاتی سازمان تغییر کرد. این سازمان از یک رئیس، پنج معاون، پنج واحد مشاوره و بازرسی، پنج واحد اصلی عرضه خدمات و چهار واحد فعری عرضه خدمات تشکیل شده است. دانشنامه جهان اسلام گزارش می‌کند که «تشکیلات خارج از مرکز شامل ۶۷ مفتیگری شهرستان، ۵۸۲ مفتیگری بخش و ۷ مرکز آموزشی بود. تشکیلات خارج از کشور نیز شامل ۱۶ مشاوره خدمات دینی و ۱۷ رایزنی خدمات دینی بود.» واحدهای زیرنظر این سازمان عبارتند از:[۴]
- شورای عالی امور دینی، به عنوان عالی‌ترین واحد تصمیم‌گیری و مشورتی سازمان.
- کارگروه (کمیته) بازرسی و قرائت مَصاحف، ناظر بر صحت قرآن‌های چاپی و ترجمه آنها.
- اداره کل خدمات دینی، که موظف به احداث مساجد، عرضه خدمات ارشادی، برگزاری همایش‌های دینی، روشنگری دینی با برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و سایر رسانه‌ها و اعلام اوقات شرعی و مناسبت‌های دینی است.
- اداره کل خدمات آموزشی، با وظیفه راه‌اندازی کلاس‌های قران و اداره آنها و تأسیس مراکز عالی دینی.
- اداره کل حج.
- اداره کل انتشارات دینی، تهیه و نشر آثار مکتوب، صوتی و تصویری با موضوعات دینی.
- اداره کل مناسبات خارجی، عهده‌دار عرصه خدمات دینی به مسلمانان خارج از کشور و آموزش و تربیت نیرو برای فعالیت در خارج از کشور.
- اداره کل منابع انسانی
- اداره کل خدمات اداری
- ریاست بازرسی و برنامه‌ریزی
- سازمان توسعه راهبردی
- واحد بازرسی داخلی
- مشاوره حقوقی
- رئیس دفتر
- روابط عمومی
- شرکت سرمایه در گردش
ساختار کنونی سازمان را قانون مصوب ۱۰ تیر ۱۳۸۹ مشخص می‌کند و رئیس سازمان موظف به تنظیم، اداره و بازرستی امور سازمان است. مدت زمان ریاست بر سازمان پنج سال در دو دوره متناوب مصوب شده است. این سازمان، چهار نشریه ادواری با نام‌های مجله علمی دیانت، مجله ماهانه دیانت، مجله کودک دیانت و مجله خانواد دیانت را منتشر می‌کند.[۵]
رئیسان
محمد گومز از سال ۱۳۸۹ تا سال ۲۰۱۰ به عنوان هفدهمین رئیس سازمان دیانت منصوب شده است.[۶]
رویکرد دولت‌ها به سازمان دیانت
دولت‌های ترکیه همواره ارتباط‌های خوبی با سازمان دیانت داشتند و با گذشت زمان، سازمان دیانت مورد حمایت بیشتری واقع شده است. در همین راستا، در سال ۱۳۵۹ خورشیدی و همزمان با حضور حزب اسلام‌گرای سلامت ملی در دولت‌های ائتلافی، فضا برای فعالیت‌های اسلامی مساعد شد و حمایت‌های ویژه مالی به این سازمان، جلب شد. در دوره نخست‌وزیری تورگوت اوزال، توجه فراوانی به سازمان دیانت شد و شمار کارکنان دو برابر شد و حتی برخی اسلام‌گراها نیز به سمت‌های وزارت و نمایندگی مجلس رسیدند. با روی کارآمدن حزب عدالت و توسعه این سازمان توسعه بسیاری یافت، به طوری که بودجه آن در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، بیش از یک و نیم میلیارد دلار بود.[۷]
پانویس
ارجاعات
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مقدم، «سازمان دیانت ترکیه»، دانشنامه جهان اسلام.
منابع
- مقدم، علیرضا (۱۳۷۵). «سازمان دیانت ترکیه». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.