هیئت تحریر شام

هیئت تحریر شام (به عربی: هيئة تحرير الشام) با نام مخفف «HTS» که با عنوان تحریر الشام و سازمان آزادی سوریه نیز شناخته می‌شود؛ یک گروه جهادی است که در سال ۲۰۱۷ میلادی با ادغام چند گروه جهادی در شمال سوریه تشکیل شد. این گروه به القاعده منتسب است. تحریر الشام تحت رهبری ابوجابر الشیخ آغاز به کار کرد و پس از استعفای او، رهبری به ابومحمد جولانی منتقل شد. اعضای این گروه به‌طور عمده از جنگجویان سوری و نیروهای خارجی تشکیل می‌شود.

این گروه‌ها برای دستیابی به پیروزی پایدار در جنگ سوریه تلاش کردند، اما تاکتیک‌ها و راهبردهای آنان همواره با چالش‌هایی مانند اختلافات درون‌گروهی و همکاری با سایر گروه‌های شورشی مواجه بوده است. فعالیت‌های نظامی و مدنی تحریر الشام شامل درگیری‌های متعددی با نیروهای دولتی سوریه و گروه‌های دیگر مانند داعش و نورالدین زنکی بود. گروه تحریر الشام همچنین یک نهاد قضائی و زندان‌ها را در مناطق تحت کنترل خود راه‌اندازی کرد و در برخی دوره‌ها با دولت نجات سوریه همکاری داشت.

جبهه النصره و تحریر الشام متهم به ارتکاب اعمال تروریستی، نقض حقوق بشر و جنایات جنگی از جمله تخریب اماکن مذهبی، اجبار به تغییر مذهب، قتل، و عملیات‌های انتحاری هستند. این سازمان‌ها همچنین به نقض حقوق بشر از جمله زندانی‌کردن غیرقانونی، شکنجه، آدم‌ربایی و استفاده از کودکان در جنگ متهم شده‌اند. تحریر الشام نیز مسئول کشته شدن غیرنظامیان و حملات تروریستی در سوریه است. تحریر الشام به عنوان یک سازمان تروریستی توسط برخی کشورها مانند بریتانیا، ایالات متحده، کانادا و اتحادیه اروپا شناخته شده است. در عین حال، این گروه تلاش کرده تا با تغییر نام و استراتژی‌های جدید، به‌ویژه در مقابله با ایدئولوژی‌های مختلف اسلامی، چهره خود را تطهیر کند. این گروه به‌ویژه پس از تحولات درون‌گروهی و تغییرات داخلی در تلاش است تا مشروعیت اجتماعی و دینی خود را افزایش دهد.

نام و هویت

هیئت تحریر شام (به عربی: هيئة تحرير الشام) با نام مخفف «HTS» و با عنوان تحریر الشام شناخته می‌شود. نام این سازمان از هدف آن اقتباس شده است و به معنای «سازمان آزادی سوریه (شام)» می‌باشد. این سازمان سیاسی و مسلح، اسلامگرای سنی است که در جنگ داخلی سوریه شرکت فعال داشته است. این سازمان با وجود جدایی از القاعده، ارتباط خود با آنها را حفظ کرد و به صورت علنی از طالبان الگو می‌گرفت. هرچند یکی از سیاست‌های اصلی این سازمان، به دور ماندن از انتساب به القاعده بوده،‌ با این حال به تحلیل کارشناسان، همواره در راستای منافع و سیاست‌های القاعده در خاورمیانه کار کرده است. این سازمان را همانند طالبان و القاعده، یک نهاد افراط‌گرای سنی حنفی گزارش کرده‌اند.

اهداف

در طول اعلامیه تأسیس این تشکل که توسط ابوجابر الشیخ، موسس این سازمان، منتشر شد، وی عنوان کرد که هیئت تحریر شام به عنوان «یک نهاد مستقل» عاری از تمام روابط و وابستگی‌های قبلی است. در این بیانیه سعی شده بود تا هرگونه ارتباط با گروهک القاعده و زیرشاخه‌های آن رد شود. همچنین ابوجابر مدعی شد که هدف از تاسیس این گروهک، «حفاظت از دستاوردهای انقلاب و سرزمین‌های آزادشده» که با خون هزاران «شهید» به‌دست آمده‌اند می‌باشد. همچنین ایجاد اتحاد بین نیروهای مختلف جهادی و شورشی در سوریه یکی دیگر از اهداف این تشکل عنوان شده است. هدفی که این گروه به دنبال دستیابی به آن می‌بود، سقوط حکومت بشار اسد در سوریه و خارج کردن نیروهای ایرانی از خاک سوریه بود.

ساختار

اعضا

بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۰ میلادی، تخمین زده شده است که حدودا ۱۲ تا ۱۵ هزار نفر به عضویت تحریر الشام در آمده‌اند. عمده این افراد از جنگجویان سوری و از افراد دیگر گروه‌های شورشی در سوریه بودند که به این گروه گرایش پیدا کردند. برخی منابع با احتساب ۳ تا ۴هزار نیروی خارجی این سازمان، اعضای آن را بین ۱۲ تا ۲۰ هزار نفر تخمین زده‌اند. گفته شده است که اعضای این گروه تا پایان سال ۲۰۲۴، حدود ۱۵ هزار نیروی ثابت و تمام وقت و ۱۵ هزار نیروی ذخیره بوده است.

رهبری

از زمان تاسیس تحریر الشام در اوایل سال ۲۰۱۷ میلادی، ابوجابر الشیخ رهبری این سازمان را برعهده گرفت و در ۱ اکتبر ۲۰۱۷ از سمت خود به عنوان رهبرکل تحریر الشام استعفا داد و ابومحمد جولانی جایگزین او شد. ابوجابر نیز سمت دیگری را به عنوان رئیس شورای شورا هیئت تحریر الشام بر عهده گرفت.

نهادها

سازمان تحریر الشام با الهام از دوره‌های آموزشی نظامی در دولت رسمی سوریه، یک دوره آموزش نظامی ۹ ماهه را تدارک دید و با استفاده از نیروهای زبده ارتش سوریه که از دولت بشار اسد به سازمان‌های شورشی پناهنده شده بودند، یک آکادمی نظامی را تاسیس کرد تا بتواند قوای نظامی خود را تعلیم دهد. بنیاد رسانه‌ای امجاد (به انگلیسی: Amjad Media) یکی از نهادهای رسانه‌ای وابسته به این سازمان است.

پیشینه

جنبش جهادی طی سال‌ها تغییراتی را تجربه کرده است، اما به‌ویژه از سال ۲۰۱۱ و هم‌زمان با خیزش‌های جهان عرب که دیکتاتوری‌های حاکم را به چالش کشید، شتاب بیشتری گرفت. این انقلاب‌ها فرصت جدیدی برای جهادی‌ها فراهم آورد تا ایده‌های خود را گسترش دهند و حمایت عمومی را به‌دست آورند. به‌یکباره گزینه‌های مختلفی پیش روی جهادی‌ها باز شد. در یک سوی طیف، دولت اسلامی (داعش) به رهبری ابوبکر بغدادی قرار داشت؛ حکومتی اقتدارگرا و از بالا به پایین که به‌طور کامل مصالحه را حتی با نزدیک‌ترین متحدان ایدئولوژیک خود رد می‌کرد. اندیشمندان برجسته جهادی، از جمله درون القاعده، رویکرد بغدادی را شکست‌خورده می‌دانستند؛ چرا که این رویکرد بسیاری از مسلمانان را از خود دور می‌کرد و قدرت‌های خارجی (به‌ویژه ایالات متحده) را به مداخله وادار می‌ساخت. رهبران القاعده دولت اسلامی را به این دلیل رد کردند که نگران بودند اقدامات بغدادی جهاد در سوریه را به شکست بکشاند. اکثر مسلمانان در سوریه و جاهای دیگر خواهان حکومت به سبک دولت اسلامی نیستند. بغدادی نیز پس از آنکه نیروهایی همچون جبهه النصره را از عراق به سوریه منتقل کرد، بیعت خود با القاعده را لغو و گروه خود را با نام داعش رهبری کرد.

القاعده، با وجود اشتراکات زیاد با اهداف بغدادی، راهبردی کاملاً متفاوت برای دستیابی به این اهداف در پیش گرفت. جنگ سوریه جهادی‌ها را به عرصه‌ای ناشناخته وارد کرد، جایی که آنان سعی داشتند بدون تکیه بر توتالیتاریسم فوری بغدادی، به پیروزی پایدار دست یابند. این تلاش دشوار است، زیرا بسیاری از جهادی‌های تحت نفوذ القاعده به دنبال اجرای فوری شریعت سختگیرانه مشابه قوانین دولت اسلامی هستند. وسوسه اعلام یک امارت اسلامی در شمال غربی سوریه نیز بسیار قوی بوده است، هرچند القاعده آن را اقدامی زودهنگام می‌داند. اگر جهادی‌ها و اسلام‌گرایان در ادلب اعلام کنند که اکنون یک دولت به سبک طالبان را کنترل می‌کنند و سپس کنترل آن را از دست بدهند، ایده امارت اسلامی ممکن است در دیدگاه مردم بی‌اعتبار شود. احرار الشام، یکی از سازمان‌های نظامی جهادی در سوریه، خصوصا در دوره یک‌ساله رهبری ابوجابر، تلاش کرده است تا این مسیر دشوار را طی کند. بنابراین، اختلاف نظرهای مکرری بر سر میزان انعطاف‌پذیری تاکتیکی جهادی‌ها وجود داشته است. برخی سعی کرده‌اند تلاش احرار الشام برای جهاد عملی را متفاوت از تجربه‌گرایی القاعده جلوه دهند، اما چنین نیست. شاخه رسمی القاعده در سوریه، که ابتدا به نام جبهه النصره و سپس به عنوان جبهه فتح الشام شناخته می‌شد، بازتاب‌دهنده دیدگاه‌های متنوعی بوده است. یکی از نظریه‌پردازان القاعده حتی پیشنهاد کرده است که جهادی‌ها «جنگ چریکی سیاسی» را اتخاذ کنند تا مقاومت آنها در برابر دشمنان غربی برتر از نظر نظامی تقویت شود. در واقع، طالبان افغانستان که همچنان با القاعده ارتباط نزدیکی دارد، مدت‌ها سیاست را با جهاد ترکیب کرده است. اولین رهبر احرار الشام، حسن عبود، این تکامل را به زمانی نسبت داد که او و دیگران، از جمله ابوجابر، در زندان صیدنایا سپری کردند. زندانیان نماینده جریان‌های مختلف درون جهان‌بینی اسلام‌گرایانه و جهادی بودند. در حالی که بسیاری از اصول مشترک داشتند، اختلافات قابل‌توجهی نیز بین آنها وجود داشت.

جبهه النصره و احرار الشام در بیشتر اوقات در میانه سال‌های ۲۰۱۵–۲۰۱۶ با همدیگر همکاری می‌کردند. ابوجابر الشیخ روحانی برجسته احرار الشام که از سپتامبر ۲۰۱۴ تا سپتامبر ۲۰۱۵ رهبری گروه النصره را عهده‌دار بود، رهبری جناح اسلام‌گراتر و کمتر ملی‌گرای احرار الشام، جیش الاحرار را بر عهده داشت که از ادغام احرار الشام با جبهه فتح الشام حمایت می‌کرد. مذاکرات ادغام در اواخر سال ۲۰۱۶ انجام شد، اما این مذاکرات به نتیجه نرسید. در اواخر سال ۲۰۱۶، با وجود اختلاف‌های داخلی در میان اعضای احرار الشام، یک گروهک دیگر به نام جیش‌ الاحرار تاسیس شد. این گروه سعی کرد خود را گروهکی جداشده از احرار الشام نشان ندهد. تمام این فرایندها در میانه درگیری‌های میان شورشیان شمال سوریه با دیگر نیروهای جهادی صورت می‌گرفت.

تاریخچه

تشکیل

با ایجاد درگیری‌های داخلی در میان اعضای احرار الشام در بین ماه‌های پایانی سال ۲۰۱۶ و ماه‌های ابتدایی سال ۲۰۱۷ میلادی، در نهایت این گروه به چندین جناح تقسیم شد. در این میان تشکیلاتی با نام تحریر الشام شکل گرفت که رهبری آن به ابوجابر الشیخ سپرده شد. فرماندهی نظامی این گروهک نیز به الجولانی سپرده شد. این سازمان در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۷ از ادغام بین جیش الاحرار (جناحی از احرار الشام)، جبهه فتح شام، جبهه انصار الدین، جیش السنه، لواء الحق و جنبش نورالدین زنکی تشکیل شد. روند اتحاد این گروه‌ها به ابتکار ابوجابر الشیخ از فرماندهان اسلامگرا که دومین امیر احرار الشام بود انجام شد. ابوجابر رهبری این گروه را در ابتدای تاسیس برعهده داشت. همچنین در این تاریخ، لوگویی برای این سازمان طراحی و منتشر شد.

با تاسیس این گروه، افراد با نفوذ مختلفی که سابقه فعالیت‌های جهادی داشته‌اند، به این سازمان پیوستند. مهمترین افرادی که نامشان در لیست پیوستگان به این سازمان نام برده شده است، عبدالله محمد المحیسنی، عبدالرازق المهدی، ابوحارث المصری، ابویوسف الحموی، ابوطاهر الحموی، و مصلح العلیانی بودند. به گزارش برخی منابع، بیش از ۱۸ هزار نفر در ابتدای تاسیس این سازمان، به آن پیوستند. ورود افراد از جبهه احرار الشام به این سازمان و دیگر سازمان‌های منشعب شده، باعث شد تا نیروهای پایبند به احرار الشام به کمتر از ۳هزار جنگجو کاهش یابد. تاسیس این سازمان، به عقیده برخی از کارشناسان، به عنوان مانعی برای روند صلح و آتش‌بس میان نیروهای ترکیه و سوریه محسوب می‌شد.

فعالیت‌های نظامی و مدنی

تشکیل هیئت تحریر شام با مجموعه‌ای از ترورها همراه بود. در این ترورها بیش از ۳۵ نفر از اعضای نخبه این سازمان ترور شدند. گفته می‌شود که این ترورها از سوی مخالفان جهادی تحریر الشام و از بابت مخالفت با سیاست‌های اصلاح‌طلبانه این سازمان صورت می‌گرفت. پس از آن بود که این سازمان، بازداشت مخالفان داخلی قطع ارتباط این سازمان از القاعده را پیش گرفت. هیئت تحریر شام، قطع ارتباط خود با القاعده را طی یک برنامه موسوم به «سوری‌سازی» دنبال می‌کرد. در این میان، هیئت تحریر شام در راستای ایجاد یک حکومت مورد قبول همگان، با دولت نجات سوریه که یک دولت جایگزین اپوزیسیون سوریه در استان ادلب بود بیعت کرد. در مقابل نیروهای دولت نجات نیز از حضور این سازمان در این دولت، استقبال کرد.

سال ۲۰۱۹، چندین درگیری بزرگ بین نیروهای دولت رسمی سوریه به فرماندهی بشار اسد و نیروهای سازمان تحریر شام رخ داد که به تضعیف این گروه انجامید. بر اساس گزارش‌های مربوط به سال ۲۰۲۰ میلادی، این سازمان توانسته بود تا ۹۰ درصد از استان ادلب و نواحی مجاور در شمال حماه و غرب حلب در سوریه به تصرف خود درآورد. پس از آن در سال ۲۰۲۰، پیمان صلحی بین ترکیه و روسیه منعقد شد که نیروهای تحریر الشام نیز به این صلح پایبند ماندند. تا آوریل ۲۰۲۳، هیئت تحریر شام، توانست سلطه خود بر منطقه ادلب را تثبیت نماید. در طول این سال‌ها این سازمان یک نهاد قضایی، یک سازمان زندان و نهاد غیرنظامی با نام دولت نجات سوریه را در استان ادلب به راه انداخت و تقویت نمود. در طول دورانی که یک صلح اجمالی در بین نیروهای تحریر الشام و دیگر سازمان‌ها شورشی و نیروهای دولتی سوریه در بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در جریان بود، نیروهای تحریر الشام به تقویت بنیه نظامی خود پرداختند. این سازمان موفق شد تا در این مدت، به تکنولوژی ساخت پهپادهای موشکی و ریزپرنده دست یافته و به موشک‌های هدایت‌شونده مجهز شود. در همین دوران صلح، درگیری‌های داخلی میان نیروهای شورشی سوری بالا گرفت و در این میان نیروهای تحریر الشام با نیروهای نورالدین زنکی (وابسته به القاعده) و نیروهای داعش، درگیری پیدا کردند.

سرنگونی بشار اسد

تحریر الشام و فرمانده آن، ابومحمد الجولانی، با بهره‌گیری از تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، عملیات خود را هم‌زمان با درگیری‌های محور مقاومت در حمایت از حماس آغاز کردند. ترکیه، که از این پیشروی‌ها آگاه بود، با وجود عدم همکاری با روسیه و ایران، به دلایل سیاسی و امنیتی از این عملیات چشم‌پوشی کرد. این اقدامات ضربه‌ای به روند مذاکرات آستانه و توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ وارد کرد و به ترکیه کمک کرد تا از فشار حضور آوارگان سوری بکاهد. هم‌زمان، تمایل آمریکا به بازترسیم نقشه سیاسی منطقه و هم‌سویی اهداف تحریر الشام با منافع اسرائیل، نقش مهمی در پیشبرد این عملیات داشت. این رویکرد در نهایت به تضعیف نیروهای موسوم به محور مقاومت و تلاش برای از میان برداشتن دولت سوریه منجر شد.

گروه‌های مسلح در ادلب از جمله سازمان تحریر الشام، عملیات موسوم به «بازداشتن تجاوز» را با هدف تأمین امنیت منطقه ادلب و حومه‌های جنوبی و غربی حلب آغاز کردند. این عملیات، که با تصرف هنگ ۴۶ و چندین روستا در حومه غربی حلب آغاز شد، در نهایت به اعلام هدف جدید تحریر الشام برای تسلط بر شهر استراتژیک حلب انجامید. این گروه سپس عملیات خود را به استان‌های حماه و حمص گسترش داد و دمشق را به عنوان هدف اصلی در نظر گرفت. استان حمص به دلیل موقعیت استراتژیک خود، که نقش کلیدی در اتصال استان‌های سوریه ایفا می‌کند، در این پیشروی‌ها اهمیت ویژه‌ای داشت. در سطح سیاسی، کنترل بر مناطق بیشتر به گروه‌های مسلح این امکان را می‌داد تا شرایط خود را در مذاکرات مربوط به آینده سوریه تحمیل کنند.

در نتیجه تحولات صورت گرفته توسط هیئت تحریر شام در اواخر سال ۲۰۲۴، این گروه در ابتدا کنترل حلب را به دست گرفت. سپس شهر حماة در مرکز سوریه به‌طور کامل بدست تحریر شام سقوط کرد. تنها ۱۱ روز پس از آغاز حملات، گروه تحریر الشام موفق شدند دمشق را تصرف و حکومت اسد را ساقط کنند. شهرهای حمص و دمشق تقریباً بدون مقاومت سقوط کردند و شورشیان اعلام کردند که با دولت اسد همکاری خواهند کرد تا تغییر حکومت را محقق سازند. پس از آن دستور آزادی زندانیان در زندان بشار اسد صادر شد. همچنین یکی از تصمیمات صورت گرفته توسط این هیئت در دوران به قدرت رسیدنش، انحلال شاخه نظامی خود و خلع‌سلاح کردن تمام نیروهای مسلح غیردولتی در سوریه بود.

اتهامات و اقدامات تروریستی

جبهه النصره و تحریر الشام هر دو توسط مخالفانشان به انجام عملیات‌های تروریستی، نقض حقوق بشر و جنایت‌های جنگی متهم شده‌اند. تخریب اماکن مذهبی باستانی، اجبار به تغییر مذهب و دین، انجام عملیات‌های انتحاری و قتل از جمله اتهاماتی است که به این سازمان‌ها وارد شده است. بنابر گزارش‌های تایید شده توسط اتحادیه اروپا، سازمان تحریر الشام به نقض مکرر حقوق بشر از طریق زندانی‌کردن غیرقانونی، آدم‌ربایی، باج‌خواهی، اخاذی، آزار و اذیت، ترور و شکنجه غیرنظامیان متهم شده است. سازمان ملل نیز بر اساس گزارشی مدعی شده است که سازمان تحریر شام در بین ژانویه تا دسامبر ۲۰۱۸، ۱۸۷ کودک را به عنوان جنگجو جذب و از آنها استفاده کرده است. بر اساس آمار منتشر شده توسط شبکه حقوق بشر سوریه، تحریر الشام تا سال ۲۰۲۱ مسئول مستقیم کشته‌شدن ۵۰۵ غیرنظامی از جمله ۷۱ کودک و ۷۷ زن است. همچنین گفته شده است که ۳۳۲۷ نفر در طول سال‌های حکومت تحریر الشام در منطقه ادلب، به حبس خودکامانه مجبور شده‌اند. کشته شدن ۲۵ درزی در منطقه قلب لوزه ادلب و ربایش خبرنگار آمریکایی، اقدامات این سازمان بوده است.

آزار اقلیت‌های دینی و جلوگیری از برگزاری آیین‌های مذهبی آنها، از اتهاماتی است که این سازمان با آن مواجه شده است. عدم پایبندی درازمدت به صلح‌ها و یا عدم مشارکت در فرایند صلح، از دیگر اتهامات این سازمان است. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط دولت استرالیا، نیروهای تحریر شام، حداقل سه اقدام تروریستی را مرتکب شده‌اند. این سه اقدام عبارتند از:

1. حمله ۷ سپتامبر ۲۰۱۸: که در آن تعدادی راکت از سوی این سازمان به شهر محرده شلیک شده و منجر به کشته شدن ۹ غیرنظامی و زخمی شدن ۲۰ نفر دیگر شده است.
2. حمله ۲۴ آگوست ۲۰۲۰: به قتل رسیدن سه عضو از میلیشای طرفدار دولت سوریه را در منطقه جبل الزاویه
3. حمله ۱۱ ژوئن ۲۰۲۱: شلیک ۱۴۰ راکت و گلوله توپ به مواضع روسی و سوری در ادلب

بمب‌گذاری در دمشق که به کشته‌شدن ۷۹ غیرنظامی انجامید و بمب‌گذاری دیگری در منطقه حمص از اتهامات وارد شده به این سازمان است. در سال ۲۰۲۳، یک حمله پهپادی به یک آکادمی نظامی در حمص باعث شد تا بیش از ۱۰۰ نفر کشته شوند. کسی مسئولیت این حمله را برعهده نگرفت اما برخی منابع بر این باورند که این حمله از سوی تحریر الشام صورت گرفته است. در آذر ۱۴۰۳، خبرهایی از قتل‌عام چهل نفر از مردان علوی‌مذهب توسط نیروهای تحریر الشام در روستایی به نام العزیزیه منتشر شد.

تحریر الشام پس از حملات نوامبر ۲۰۲۴ با اتهامات بیشتری در خصوص نقض حقوق بشر و قتل غیرنظامیان در جریان جنگ و حملات راکتی و نظامی، مواجه شد. بر اساس ادعای رسانه‌های رسمی دولت وقت سوریه، اصابت راکت این نظامیان به یک خوابگاه دانشجویی منجر به کشته شدن ۴ دانشجو شده بود. همچنین دولت وقت سوریه، نیروهای تحریر الشام را به خاطر حملات به نواحی تحت کنترل خودشان، به نقض توافق ۲۰۱۹ متهم کردند. در آذر ۱۴۰۳ نیز دو شهرک شیعه‌نشین نبل و الزهرا هدف حملات راکتی این سازمان قرار گرفت.

تعیین به عنوان سازمان تروریستی

برخی کشورها همچون بریتانیا، تحریر الشام را تحت عنوان گروه‌های جایگزین یا یکی از شاخه‌های القاعده، به عنوان گروهک‌های تروریستی تلقی کرده‌اند. برخی دیگر نیز با تغییر نام و رویه این گروه، آن را از جهت انتساب و انشعاب به القاعده، از فهرست تروریستی خود خارج کردند. هرچند تعداد زیادی از ناظران سیاسی و کشورها همچون ایالات متحده آمریکا تا مه ۲۰۱۸، این فاصله‌گرفتن از سازمان مادر خود (القاعده) را نپذیرفته بودند. با این همه، کشورهایی همچون کانادا، به همین موارد استناد کرده و این سازمان را از لیست تروریست‌های خود حذف کردند. در مقابل این دیدگاه، برخی این تغییرنام و انشعاب‌ها را تلاش برای گمراه کردن ناظران بین‌المللی و تطهیر چهره گذشته این سازمان و سازمان مادرش دانسته‌اند. ایالات متحده آمریکا برای اطلاعات در خصوص محمد الجولانی، رئیس شاخه نظامی این سازمان، در مه ۲۰۱۷، جایزه ۱۰ میلیون دلاری تعیین کرد.

نام کشور	تاریخ اعلام به عنوان سازمان تروریستی	منبع
بریتانیا	مه ۲۰۱۷
کانادا	۲۰۱۸
ایالات متحده آمریکا	۳۱ مه ۲۰۱۸
ترکیه	۳۱ اوت ۲۰۱۸
الگو:Country data نیوزلند	۶ ژوئن ۲۰۱۸
استرالیا	۹ آوریل ۲۰۱۹
اتحادیه اروپا	۲۰۲۰
روسیه	۴ ژوئن ۲۰۲۰ (لازم‌الاجرا در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۰)
اندونزی	۲۱ اکتبر ۲۰۲۴
سازمان ملل متحد
الگو:Country data ژاپن

ایدئولوژی و حکومت

ایدئولوژی مذهبی

در اعلامیه تاسیس سازمان تحریر الشام آمده بود که در صورت شکست مبارزات این گروه با حزب‌الله لبنان، نیروهای شیعی ایرانی و نیروهای روسی، شیعیان بر منطقه حکمفرما خواهند شد و «منطقه را به بردگی خواهند گرفت». در سخنرانی ابوجابر سعی شده بود تا از اختلاف ایدولوژیک بین شیعه و سنی جهت تهییج اهل‌سنت در سوریه برای پیوستن به جبهه تحریر الشام استفاده شود.

گروه هیئت تحریر الشام از زمان تاسیس تا سال ۲۰۲۴، دچار تغییرات داخلی عمده‌ای شده است. اگرچه این گروه همچنان به اصول سلفی پایبند است، استفاده از جنجالی‌ترین مفاهیم سلفی‌جهادی را کاهش داده و سیاست‌هایی محلی‌تر و عمل‌گرایانه‌تر اتخاذ کرده است. این تغییرات شامل تلاش برای نزدیکی با مردم محلی و اجتناب از بیگانگی اجتماعی بوده و به پذیرش سیاست‌هایی نظیر "رهاسازی" انجامیده است. سلفی‌گری همچنان بر سیاست‌های دینی تحریر الشام تأثیرگذار است، اما این گروه با تعدیل رویکرد خود، به‌ویژه در مواجهه با گروه‌های مختلف اسلامی، سعی در کاهش تنش‌ها دارد. برای مثال، حملات مستقیم به اشاعره و صوفیان کاهش یافته و اتحاد علیه دشمنان مشترک مورد تأکید قرار گرفته است. در عین حال، شیعیان، علویان و خوارج به دلیل مواضع سیاسی و مذهبی خود، همچنان مورد انتقاد باقی می‌مانند. تحریر الشام به‌منظور ایجاد مشروعیت دینی برای مواضع عمل‌گرایانه خود، از مفاهیمی مانند «سیاست شرعیه» و «عذر به جهل» بهره گرفته است. این گروه با تأکید بر همزیستی دینی و پرهیز از تکفیر بی‌رویه، تلاش دارد تا زمینه‌ای برای پذیرش عمومی فراهم کند. دانشکده شریعت ادلب نیز، با تدریس مذهب شافعی در کنار عقاید سلفی، نمونه‌ای از این رویکرد تطبیقی است.

انتخاب مکتب شافعی به‌جای حنبلی برای تحریر الشام نه بر اساس یک تصمیم دینی، بلکه به‌عنوان یک استراتژی اجتماعی و سیاسی بود. این انتخاب بیشتر به‌دلیل سازگاری مکتب شافعی با اکثریت جمعیت مناطق تحت کنترل گروه و به‌منظور پیشگیری از ایجاد شکاف‌های مذهبی میان گروه‌ها و جوامع مختلف صورت گرفت. در واقع، گروه تحریر الشام به‌جای پیروی از مکتب فقهی حنبلی، که بیشتر با گروه‌های سلفی ارتباط داشت، به‌دنبال اجتناب از تنش‌های فرقه‌ای و ایجاد نوعی وفاق دینی در داخل جامعه بود. مکتب شافعی به‌طور گسترده‌تر در سوریه رواج داشت و تحریر الشام با انتخاب آن سعی کرد خود را با اکثریت محلی هماهنگ کند و از ایجاد اختلافات داخلی پرهیز کند. این استراتژی نه تنها به‌عنوان یک تصمیم دینی بلکه به‌عنوان ابزاری برای ایجاد همگرایی در میان مردم و مشروعیت بخشیدن به حکومت تحریر الشام در جامعه سوریه محسوب می‌شد.

یکی از اقدامات اصلی تحریر الشام در راستای تثبیت قدرت خود، ایجاد نهادهای دینی مرکزی بود که قادر به نظارت بر امور مذهبی و اجتماعی در مناطق تحت کنترل گروه باشند. شورای عالی فتوا به‌عنوان یکی از این نهادهای دینی، مسئول صدور فتواها و نظارت بر تطابق فعالیت‌های دینی با اصول فقهی مورد نظر گروه بود. این شورا به‌طور ویژه بر فعالیت‌های دینی نظیر برگزاری نماز جماعت و تدریس دینی در مساجد نظارت می‌کرد. علاوه بر این، تحریر الشام تلاش کرد ساختارهای دینی و قضائی را یکپارچه کند تا از بروز نهادهای دینی رقیب جلوگیری کند. در نتیجه، تحریر الشام توانست یکپارچگی بیشتری در ساختار حکومتی خود ایجاد کرده و سایر گروه‌ها و نهادهای دینی را که ممکن بود تهدیدی برای اقتدار گروه باشند، تحت کنترل درآورد.

ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی

به گفته جابر الشیخ، موسس این گروهک، باید با هر ایدئولوژی که به‌سرعت دیگران را به دلیل اختلاف نظر برچسب‌گذاری می‌کند، مقابله کرد. ابوجابر در مصاحبه‌ای با الجزیره می‌گوید: «ما اسلام غارها» یا «اسلام تفنگ‌ها» را نمی‌خواستیم. «اسلام، فهم درست آن، این است که دین، کشور، سیاست، مبارزه، حکومت و علم است». رهبران این گروه، بر جلب حمایت مردمی برای تاثیرگذاری درست جبهه‌های جهادی باور دارند و سعی در ایجاد تفاهم و همکاری در میان مردم دارند. این سیاست توسط رهبر بعدی این سازمان پیش گرفته شد و سعی شد تا این گروه به عنوان یک گروه ملی‌گرای سوری جلوه کند.

در آغاز حکومت گروه تحریر الشام بر ادلب، این سازمان به شدت بر نهادهای دینی و آموزه‌های اسلامی نظارت داشت و سعی می‌کرد کنترل کاملی بر جنبه‌های دینی زندگی مردم در مناطق تحت کنترل خود اعمال کند. با این حال، به‌تدریج این سیاست تغییر کرد. تحریر الشام به این نتیجه رسید که اعمال کنترل شدید بر امور دینی می‌تواند منجر به مقاومت‌های اجتماعی و گسترش بی‌اعتمادی نسبت به گروه شود. در عوض، آن‌ها تصمیم گرفتند که فضای دینی را به دیگر نهادها واگذار کنند و کنترل خود را بر جنبه‌های دینی بیشتر به‌عنوان ابزاری برای مدیریت مخالفت‌های اجتماعی و مخالفین سیاسی خود درآورند. به این ترتیب، گفتمان دینی و منابع دینی به‌عنوان ابزاری برای تقویت قدرت سیاسی استفاده می‌شد، نه به‌عنوان عاملی برای تغییرات اساسی در جامعه.

تحریر الشام در طول زمان به‌دنبال کنترل گفتمان دینی و حذف رقبای مذهبی بود تا قدرت و مشروعیت خود را در مناطق تحت نفوذ خود تثبیت کند. برای این کار، آن‌ها اقدام به تأسیس شورای عالی فتوا کردند که نقشی کلیدی در تعیین چارچوب‌های دینی و فقهی ایفا می‌کرد. این شورا، که تحت نظارت مستقیم مقامات تحریر الشام قرار داشت، توانست به‌تدریج فتواهای دیگر گروه‌ها و سازمان‌های مذهبی خارج از تحریر الشام را تضعیف کرده و خود را به‌عنوان مرجع اصلی فقهی در منطقه معرفی کند. در این راستا، مشاوران نزدیک به ابو محمد الجولانی، رهبر تحریر الشام، نقش مهمی در هدایت فعالیت‌های این شورا ایفا کردند و بسیاری از فتواهای صادر شده توسط این شورا به‌طور مستقیم با منافع گروه و اهداف سیاسی آن‌ها هماهنگ بود. این شورا به‌طور خاص تلاش کرد تا رقبای فکری و دینی را که ممکن بود تهدیدی برای اقتدار تحریر الشام در زمینه‌های دینی و اجتماعی ایجاد کنند، حذف کند.

در عمل، تحریر الشام پس از مواجهه با چالش‌های اجرایی و اجتماعی، مجبور شد که در دخالت‌های دینی خود تجدیدنظر کند. گروه با مشکلاتی چون کمبود منابع انسانی و نیروی اجرایی مواجه شد و این باعث شد که نتواند بر تمامی مساجد و نهادهای دینی نظارت مستقیم داشته باشد. علاوه بر این، مقاومت‌های محلی نیز باعث شد که گروه نتواند تغییرات دینی و اجتماعی را به‌طور کامل اعمال کند. در نتیجه، تحریر الشام مجبور به اتخاذ رویکردی انعطاف‌پذیرتر شد و بر نظارت بر برخی مسائل محدودتر شد. گروه در حال حاضر بیشتر به مدیریت کلی و نظارت غیرمستقیم بر مساجد و امور دینی می‌پردازد تا دخالت عمیق و مستقیم در مسائل داخلی این نهادها. این تغییرات به‌ویژه در مناطقی که تحت فشارهای اجتماعی و اقتصادی قرار داشتند، به‌عنوان یک استراتژی برای حفظ ثبات و جلوگیری از درگیری‌های بیشتر اعمال شد.

یکی از جنبه‌های مهم سیاست دینی تحریر الشام، مدیریت حلقه‌های آموزشی دینی در مساجد بود. این حلقه‌ها که به‌طور عمده در زمینه‌های تفسیر قرآن، فقه اسلامی و مسائل دینی آموزش می‌دادند، تحت نظارت غیرمستقیم وزارت امور دینی تحریر الشام قرار داشتند. هرچند که این حلقه‌ها در ابتدا تحت فشار شدید برای رعایت ایدئولوژی خاص گروه قرار داشتند، اما به‌تدریج فضای بیشتری برای برخی دیدگاه‌های دیگر فراهم شد. وزارت امور دینی تحریر الشام سعی کرد که این حلقه‌ها را از طریق همکاری با سایر نهادهای دینی و مذهبی مانند وزارت امور دینی ترکیه و شورای اسلامی سوریه مدیریت کند. این همکاری‌ها به‌طور خاص به‌منظور جلوگیری از انحصار در حوزه دینی و گسترش تنوع در آموزش‌های دینی صورت می‌گرفت. در حال حاضر، حلقه‌های آموزشی دینی در مساجد بیشتر به‌عنوان یک ابزار آموزشی برای ارتقاء دانش دینی و ترویج دیدگاه‌های رسمی تحریر الشام عمل می‌کنند، ولی نظارت و کنترل آن‌ها همچنان تحت تاثیر منابع خارج از گروه قرار دارد.

در دیدگاه دیگران

حمایت‌های خارجی

به گزارش خبرگزاری سی‌بی‌سی نیوز، ایالات متحده آمریکا در طول جنگ داخلی سوریه، به گروه‌های مخالف سوری از جمله النصره و زیر شاخه آن تحریر الشام، کمک‌های تسلیحاتی کرده است و همین موضوع سبب شده تا گروه‌هایی چون تحریر الشام تا مدت‌ها در لیست تروریستی ایالات متحده آمریکا جای نگیرد.

ترکیه در سال ۲۰۱۸ هیئت تحریر شام را به عنوان یک سازمان تروریستی و جبهه النصره را در سال ۲۰۱۴ به عنوان یک سازمان تروریستی اعلام کرد. دولت ترکیه یک بار اعلام کرد که با هیئت تحریر شام مخالف است و با آن جنگیده و آن را یک سازمان تروریستی می‌داند. هیئت تحریر شام مستقیماً چالشی برای دولت موقت سوریه بود که تحت حمایت ترکیه قرار داشت. هرچند ترکیه به صورت مستقیم سلاحی به نیروهای تحریر الشام نداده است، بسیاری از رسانه‌ها بر این باورند که سلاح‌های این سازمان از سوی نیروهای تحت حمایت ترکیه، تأمین شده است. ارتباط تحریر الشام با نیروهای ترکیه‌ای یا منسوب به ترکیه به حدی بود که برخی این سازمان را شاخه سوری دستگاه‌های اطلاعاتی و نظامی ترکیه در سوریه می‌دانستند.

خبرگزاری اسپوتنیک به نقل از یک منبع آگاه سوری اعلام کرد که گروهی متشکل از ۲۵۰ نفر از مربیان ارتش اوکراین برای آموزش شبه نظامیان گروه تروریستی هیئت تحریر شام در زمینه تولید و نوسازی پهپادها وارد استان ادلب در شمال سوریه شدند. به گفته این منبع آنها حوالی تأسیسات تولیدی در شهر ادلب و منطقه جسر الشغور مستقر شده‌اند. این منبع افزود بیش از ۲۵۰ پهپاد به صورت دسته‌ای به همراه کالاهای غیرنظامی به تحریر شام در ادلب تحویل داده شده است. روزنامه سوری الوطن گزارش داد که کیریلو بودانوف مدیر سرویس‌های اطلاعاتی اوکراین در تماس مداوم با رئیس گروه تحریر شام بوده و تلاش می‌کند تا اعضای این گروه را برای پیوستن به نیروهای مسلح اوکراین جذب کند. هیئت تحریر شام بخشی از حملات خود را در نوامبر ۲۰۲۴ با استفاده از پهپاد انجام داده است.

افکار عمومی

تعدادی از اهالی ادلب، با توجه به سابقه الجولانی و اعضای هیئت تحریر شام در نقض حقوق شهروندان این ناحیه، این افراد را گزینه مناسبی برای حکومت بر خودشان نمی‌دانستند. پس از سقوط حکومت بشار اسد و به قدرت رسیدن تحریر شام، نگرانی‌ها در خصوص نقض حقوق اقلیت‌های دینی و همینطور شیعیان و علویان سوریه بالا گرفت. بسیاری با توجه به مواجهه گذشته سلفیان سوری با شیعیان، ابراز نگرانی کردند که ممکن است حقوق آنان در زمینه آزادی دینی و مذهبی نادیده گرفته شود. با این وجود تا دسامبر ۲۰۲۴، مقامات هیئت تحریر شام، بارها به رعایت حقوق اقلیت‌های دینی تاکید کردند. در همین دوران، اجازه داده شده است تا آرامگاه‌های شیعی در سوریه همچون زیارت‌گاه زینبیه در دمشق، به صورت آزادانه و همچون سابق به فعالیت خود ادامه دهد. همچنین تعدادی از شیعیان اهل نبل و الزهرا اجازه یافتند تا به روستاهای خود در آن ناحیه، که پیشتر به خاطر محاصره مجبور به ترک آنجا شدند، بازگردند. با این همه، تعداد شیعیانی که به خاطر ترس از حکومت تحریر شام بر آنها، از سوریه به سمت لبنان مهاجرت می‌کردند، رو به فزونی داشته است. همچنین منابع، گزارش‌هایی از اعدام‌های میدانی توسط اعضای این سازمان منتشر کردند که عموم قربانیان، علویان سوری بوده‌اند. گفته شده که این اعدام‌ها به بهانه تعقیب نیروهای وفادار بشار اسد رخ داده است. در برخی ویدیوهای منتشر شده از اعضای این فرقه، شیعیان تهدید به قتل شده‌اند. همچنین گزارش‌هایی از بازداشت‌های گسترده مردم سوری توسط اعضای این سازمان منتشر شده است. گفته شده است که تحریر الشام نسبت به طالبان از انعطاف بیشتری در قبال اقلیت‌ها، زنان و سرکوب معترضان برخوردار است تا جایی که یک وزیر زن را در کابینه موقت خود جای داده است.

وجهه جهانی

رهبران و اعضای تحریر الشام تمام تلاش خود را برای تغییر چهره این سازمان از یک سازمان شورشی به یک سازمان شبه‌نظامی سازمان‌یافته و مرجعی مدنی به کار بستند و هدف از این تغییر چهره، جلب توجه و حمایت داخلی و خارجی برای رسیدن به اهدافشان بود. تلاش هیئت تحریر شام در این چند سال این بوده که چهرهٔ تازه‌ای از خود به عنوان بازیگر مشروع سیاسی بنمایاند که نه دنبال جهاد بین‌المللی است و نه پیوندی با گروه‌های جهادی چندملیتی دارد. این گروه پیوند خود با القاعده را در سال ۲۰۱۶ به پایان رساند. تلاش‌های جولانی به عنوان رهبر این سازمان برای نشان‌دادن چهره‌ای مردمی از خود و سازمان تحت امرش، در برخی موارد با واکنش منفی سوری‌ها مواجه می‌شد و وی را متهم به فرار از اتهامات دانسته‌اند. دیدارهای عمومی او و بازدید از اماکن عمومی توسط جولانی، همواره مورد توجه رسانه‌ها و انتقاد ناقدان بوده است. برخی از اعضای تحریر الشام و همینطور گروهی از پیروان القاعده و گروه‌های دیگری از شورشیان سلفی مسلک، از اقدامات اصلاح‌طلبانه جولانی در دوران رهبری بر تحریر الشام، انتقادهایی همچون نحوه لباس‌پوشیدن، صلح و نوع اقدامات او داشته‌اند. برخی دیگر نیز او را متهم کرده‌اند که با کارهای عوام‌فریبانه، قصد تطهیر تحریر الشام از اقدامات تروریستی سابق را دارد.

پانویس

منابع

• بی‌بی‌سی فارسی (۱۶ بهمن ۱۳۹۹). «عکس خبرنگار آمریکایی با ابومحمد جولانی، رهبر'قدرتمندترین' گروه جهادی سوری جنجالی شد». bbc.com. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• یورونیوز (۲۹ نوامبر ۲۰۲۴). «حمله غافلگیرانه تحریر شام در سوریه». euronews.com. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• یورونیوز (۸ دسامبر ۲۰۲۴). «دمشق، پایتخت سوریه سقوط کرد و به دست مخالفان مسلح افتاد». euronews.com. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• یورونیوز (۱۱ دسامبر ۲۰۲۴). «جولان «جولانی‌ها» در دمشق؛ زینبیه در دست شورشیان به جای طرفداران ایران و حزب‌الله». euronews.com. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• یورونیوز (۱۲ دسامبر ۲۰۲۴). «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟». euronews.com. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• یورونیوز (۳ مارس ۲۰۱۹). «هیات تحریر شام ۱۰ عضو داعش را در ادلب اعدام کرد». euronews.com. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• العالم (۸ دی ۱۴۰۳). «ویدئوهایی از اعدام‌های میدانی در سوریه توسط گروه تحریر الشام». alalam.ir. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• العالم (۴ دی ۱۴۰۳). «توافق برای انحلال گروه‌های مسلح و ادغام آنها در وزارت دفاع سوریه». alalam.ir. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• خبرگزاری ایسنا (۱۸ آذر ۱۴۰۳). «تحریر الشام؛ مسیرها و تحولات». isna.ir. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• شفقنا (۲۴ بهمن ۱۴۰۰). «خشونت‌های هیات تحریر الشام ادامه دارد». shafaqna.com. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• شفقنا (۸ دی ۱۴۰۳). «طالبان و هیأت تحریر شام؛ «شباهت‌ها و تفاوت‌ها»». shafaqna.com. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• خبرگزاری تسنیم (۷ آذر ۱۴۰۳). «حملات تروریست‌های تحریرالشام به شهرک‌های نبل و الزهرا سوریه». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• خبرگزاری تسنیم (۲۲ آذر ۱۴۰۳). «جنایت تروریست‌های سوریه در یک روستای علوی‌نشین». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• خبرگزاری تسنیم (۲۴ آذر ۱۴۰۳). «پنج تفاوت طالبان و تحریرالشام/ در برابر جولانی چه باید کرد؟». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• خبرگزاری عصرایران (۱۷ آذر ۱۴۰۳). «قدرت‌نمایی تکنولوژیک هیئت تحریر الشام؛ از پهپادهای انتحاری تا موشک‌های هدایت‌شونده». asriran.com. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• خبرگزاری همشهری (۱۸ آذر ۱۴۰۳). «تروریست یا مبارز؛ جولانی کیست و تحریرالشام چه کسانی هستند؟». hamshahrionline.ir. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۳.
• هاف بوست عربي (۲ اکتبر ۲۰۱۷). «الجولاني قائداً مؤقتاً لهيئة "تحرير الشام"». huffpostarabi.com (به العربية). بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۵.
• Drevon, Haenni, Jerome, Patrick (2021). How Global Jihad Relocalises and Where it Leads: The Case of HTS, the Former AQ Franchise in Syria (PDF). I – 50014 San Domenico di Fiesole (FI), Italy: European University Institute: European University Institute. pp. 12–20. ISSN 1028-3625.{{cite book}}: نگهداری CS1: موقعیت (link)
• Palacios, Tammy Lynn (۲۰۲۳). "Hayat Tahrir al-Sham's Top-Down Disassociation from al-Qaeda in Syria". Terrorism Monitor (به انگلیسی). ۲۱ (۹).
• Joscelyn, Thomas (10 february 2017). "Hay'at Tahrir al Sham leader calls for 'unity' in Syrian insurgency". longwarjournal.org (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025. {{cite web}}: Check date values in: |تاریخ= (help)
• Joscelyn, Thomas (28 january 2017). "Al Qaeda and allies announce 'new entity' in Syria". longwarjournal.org (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025. {{cite web}}: Check date values in: |تاریخ= (help)
• Government of Canada (۲۳ مه ۲۰۱۸). "Regulations Amending the Regulations Establishing a List of Entities: SOR/2018-103". gazette.gc.ca (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• reuters (August 31, 2018). "Turkey designates Syria's Tahrir al-Sham as terrorist group". uk.reuters.com (به انگلیسی). Archived from the original on 29 May 2019. Retrieved 1 January 2025.
• GOV.UK (19 July 2021). "Proscribed terrorist groups or organisations". gov.uk (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• state.gov (May 31, 2018). "Proscribed terrorist groups or organisations". state.gov (به انگلیسی). Archived from the original on 12 June 2021. Retrieved 1 January 2025.
• "Единый федеральный список организаций, в том числе иностранных и международных организаций, признанных в соответствии с законодательством Российской Федерации террористическими :: Федеральная Служба Безопасности" [Unified federal list of organizations, including foreign and international organizations, recognized in accordance with the legislation of the Russian Federation as terrorist :: Federal Security Service]. fsb.ru. Archived from the original on 24 December 2018. Retrieved 2024-11-29.
• Dyer, Evan (May 14, 2017). "Syria's al-Qaeda affiliate escapes from Canada's terror list". cbc.ca (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• SHARQ AL-AWSAT (January 30, 2017). "Syria: Surfacing of 'Hai'at Tahrir al-Sham' Threatens Truce". english.aawsat.com (به انگلیسی). Archived from the original on 15 February 2017. Retrieved 1 January 2025.
• Hardan, Mohammed (June 16, 2022). "Syrian jihadi leader courts Druze community in Idlib". al-monitor.com (به انگلیسی). Archived from the original on 16 January 2022. Retrieved 1 January 2025.
• Al Nofal, Walid (April 13, 2023). "Al-Jolani in Jenderes: Is HTS using minorities as a way into northern Aleppo?". syriadirect.org (به انگلیسی). Archived from the original on 13 April 2023. Retrieved 1 January 2025.
• المستقبل (27 فوریه 2018). "Why National Salvation Governments Fail in the Arab Region". futureuae.com (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• press.un (21 November 2024). "Briefing Security Council on Syria, Senior Official Urges All Parties De-escalate Military Situation in Country, Region, Prioritize Protection of Civilians". press.un (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• Detachment 88 (2024-10-21). "DAFTAR TERDUGA TERORIS DAN ORGANISASI TERORIS No. DTTOT/P-18a/50/X/RES.6.1. /2024" (PDF). Pusat Pelaporan dan Analisis Transaksi Keuangan. Retrieved 2024-12-08.
• Australian National Security (22 September 2024). "Hay'at Tahrir al-Sham". nationalsecurity.gov.au (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• EUAA (September 2020). "1.3. Anti-government armed groups". euaa.europa.eu (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• sputnik globe (17 سپتامبر 2024). "Ukrainian Instructors Arrive in Idlib to Train Terrorists to Make Drones - Syrian Source". sputnikglobe.com (به انگلیسی). Retrieved 1 January 2025.
• police.govt.nz (۲۰۲۲). "Designated individuals and organisations" (PDF). police.govt.nz (به انگلیسی). Retrieved 2 January 2025.
• Alami, Mona (۶ دسامبر ۲۰۱۷). "Syria's Largest Militant Alliance Steps Further Away From al-Qaida". deeply.thenewhumanitarian.org (به انگلیسی). Retrieved 2 January 2025.
• European External Action Service یا EEAS (۱۴ ژوئیه ۲۰۲۰). "Interactive Dialogue with the Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic". eeas.europa.eu (به انگلیسی). Retrieved 2 January 2025.
• npa.go.jp (۱۸ فوریه ۲۰۱۴). "国際テロリスト財産凍結法第３条に基づき公告された国際テロリスト" (PDF). npa.go.jp (به انگلیسی). Retrieved 2 January 2025.