حدیث قرطاس

حدیث قلم و کاغذ یا حدیث قرطاس یا فاجعه پنج‌شنبه (به عربی: رزیة یوم الخمیس) به رویدادی اشاره دارد که پیامبر اسلام کمی پیش از مرگش درخواست کرد تا چیزی بنویسد، اما بنا بر گفته شیعیان عمر بن خطاب آن را رد کرد. حدیث در هر دو مذهب تشیع و تسنن یاد شده است. و برخی آن را «یکی از پنهان‌ترین صحنه‌ها در تاریخ اسلام» می‌دانند.

شرح رخداد

محمد در سال ۶۳۲ میلادی بیمار شد و سلامت او در روز پنج شنبه به شدت تغییر کرد. گزارش شده است که محمد درخواست قلم و کاغذ کرده تا بیانیه‌ای بنویسد که مانع از گمراهی امت اسلام بشود. عمر بن خطاب با توهین به محمد پاسخ داد: «بایستید! این مرد [محمد] هذیان می‌گوید. کتاب خدا برای ما کافی است. برخی از حاضران به عمر گفتند: «از دستور رسول‌الله اطاعت کن» و بحث و جدلی درگرفت. در این هنگام محمد به حاضران می‌گوید: «بروید و من را تنها بگذارید.»

ابن‌عباس روایت می‌کند:

«هنگامی که رسول خدا در بستر مرگ بود و در خانه چند نفر حاضر بودند از جمله آنها عمر بن خطاب بود. پیامبر گفت: «بگذارید چیزی بنویسم که پس از این شما گمراه نشوید» عمر گفت: «پیامبر به شدت مریض است، قرآن نزد شماست و کلام خدا برای ما کافی است». افراد حاضر در خانه بحث و جدل کردند. عده‌ای گفتند کاغذی بیاورید تا پیامبر وصیتی بنویسد و ما را از گمراهی نجات دهد ولی دیگران حرف عمر را تکرار می‌کردند. چون سخنان زیادی گفته شد و دامنه اختلافات بالا گرفت، رسول خدا فرمود: «از نزد من برخیزید که در حضور من جدال و اختلاف شایسته نیست». به دلیل بحث و جدل پیامبر خدا نتوانست آنچه می‌خواست را بنویسد.»

— محمد بخاری، صحیح بخاری

سعید بن جبیر روایت می‌کند که ابن‌عباس می‌گفت: «پیامبر خدا گفت: «برای من قلم و کاغذی بیاورید تا برایتان متنی بنویسم تا (با پیروی از آن) شما هیچ‌گاه گمراه نشوید». عده‌ای گفتند واضح است که پیامبر خدا هذیان می‌گوید.»

— مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم

انگیزه‌ها

عمر شنیده بود که محمد حدیث ثقلین را بارها تکرار می‌کرد که می‌گوید: «من در میان شما دو امانت گرانبها می‌گذارم یکی کتاب خدا قرآن و دیگری اهل‌بیت را. تا وقتی که به این دو تمسک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو یادگار من هیچ‌گاه از هم جدا نمی‌شوند. تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند». عمر تصور می‌کند که پیامبر می‌خواهد دربارهٔ قرآن و اهل بیت بنویسد و تمام تلاش خود را کرد تا از آن جلوگیری بکند.

چند سال بعد، ابن‌عباس گفتگویی با عمر داشته و عمر به او می‌گوید: «من به شما می‌گویم: رسول شریف می‌خواست علی را در طول بیماری خود جانشین کند، اما من جلویش را گرفتم.»

آیات قرآنی علیه اقدام عمر

بسیاری از آیات قرآن بر اطاعت از دستور پیامبر تأکید می‌کنند که عمر جلوی آن را گرفت. برخی از این آیات عبارتند از:

سوره حشر، آیه ۷

آیه ۷ سوره حشر بر اطاعت از محمد دستور می‌دهد و این آیه بارها در نقد اقدام عمر اشاره شده است.

و آنچه را پیامبر به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید.

سوره نسا، آیه ۶۵

آیه ۶۵ سوره نسا می‌گوید که اگر کسی به تصمیمات محمد گوش ندهد، ایمان ندارد و این آیه بارها در رابطه با اقدامات عمر در این رویداد اشاره شده است.

ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی‌آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمی که کرده‌ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند، و کاملاً سرِ تسلیم فرود آورند.

رویداد بعدی

پس از مرگ محمد، بعضی از صحابه پیکر او را در هنگام مراسم کفن و دفن ترک کردند و به سقیفه رفتند. در آنجا، عمر با ابوبکر بیعت کرد با وجود خطبه پیامبر در رویداد غدیر خم و علی‌رغم بیعت عمر و ابوبکر با علی در آن زمان.

نقد

برخی از عالمان شیعه و سنی معتقدند که بر اساس متن قرآن امی بودن پیامبر به معنای سواد نوشتن او بوده است. از طرف دیگر برخی معتقدند امی بودن از لقب شهر مکه (ام‌القری) گرفته شده و پیامبر اسلام هم می‌توانسته بخواند و هم بنویسد.

دیدگاه‌ها

به گفته مسکین‌زدا، نافرمانی از محمد در این حادثه توسط برخی از نویسندگان اهل سنت، مانند ابن حزم، کم‌اهمیت جلوه داده شده یا به نگرانی صحابه برای فشار بیش از حد بر محمد که بیمار بود از سوی دیگران، مانند حلبی، نسبت داده شده است. برخی، مانند بلاذری، در عوض پیشنهاد کرده‌اند که محمد قصد داشته ابوبکر را به عنوان جانشین خود تعیین کند. در منابع شیعه، این حادثه به عنوان یک مصیبت و فرصت از دست رفته برای تعیین علی به عنوان جانشین شده است. ویلفرد مادلونگ این دیدگاه را تأیید می‌کند و می‌نویسد که عمر بعداً به ابن‌عباس توضیح داد که محمد قصد دارد علی را به عنوان جانشین خود معرفی کند و او عمر به دلیل اعتقاد به اینکه اعراب علیه علی قیام خواهند کرد از این امر جلوگیری کرد. لزی هزلتون هم دیدگاه مشابهی دارد.

در اهل سنت، این حدیث با ظهور سیاست اجتماعی که پس از مرگ محمد صورت گرفت، مرتبط شده است. به گفته مسکین‌زدا بحث این است که محمد تلویحاً با نحوه عمل جامعه مسلمانان (امت) پس از مرگش موافقت کرده بود؛ بنابراین، از دیدگاه اهل سنت، این حدیث با ظهور احادیثی منسوب به محمد، مانند «امت من هرگز بر خطا توافق نمی‌کنند» پیوند دارد، اندیشه‌ای که توسط متکلمینی چون ابن حزم و ابن سید الناس تداوم یافته است. در مقابل، اگرچه قرآن به مؤمنان توصیه می‌کند که برخی از مسائل را با مشورت حل و فصل کنند، به گفته مادلونگ، جانشینی پیامبر ممکن است یکی از آنها نباشد. این امر با انتخاب جانشینان برای پیامبران گذشته توسط خدا در قرآن تثبیت شده است.

به گفته میسکین‌زدا، نقطه کانونی داستان، پرسش از مرجعیت دینی محمد است که نمونه آن این جمله عمر است که «تو قرآن داری، کتاب خدا ما را بس است». او پیشنهاد می‌کند که پیام این روایات این است که قرآن برای هدایت مسلمانان کافی است. از سوی دیگر، هزلتون استدلال می‌کند که قرآن کافی نیست، زیرا با عمل محمد (سنت) پس از مرگ او تکمیل شده است. مسلمانان شیعه با استناد به حدیث ثقلین، این موضوع را با سیره امامان خود تکمیل می‌کنند که در آن از مسلمانان خواسته شده است که پس از او از قرآن و اهل بیت او راهنمایی بگیرند.

پانویس

منابع

• Hazleton, Lesley (2009). After the Prophet: The epic story of the Shia-Sunni split in Islam. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-385-53209-9.
• Madelung, Wilferd (1997). The succession to Muhammad: A study of the early caliphate. Cambridge University Press. pp. 41. ISBN 978-0-521-64696-3.
• Miskinzoda, Gurdofarid (2014). "The Story of Pen and Paper and its interpretation in Muslim Literary and Historical Tradition". In Farhad Daftary (ed.). The Study of Shiʿi Islam: History, Theology and Law. The Study of Shi‘i Islam: History, Theology and Law. I.B.Tauris. ISBN 978-0-85773-529-4.
• Campo, Juan Eduardo (2009). Encyclopedia of Islam. Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-2696-8.
• Mavani, Hamid (2013). Religious Authority and Political Thought in Twelver Shi'ism: From Ali to Post-Khomeini. Routledge. ISBN 978-0-415-62440-4.
• Momen, Moojan (1985). An introduction to Shi'i Islam. Yale University Press. ISBN 978-0-300-03531-5.
• Abbas, Hassan (2021). The Prophet's Heir: The Life of Ali ibn Abi Talib. Yale University Press. ISBN 978-0-300-25205-7.