ابوحنیفه نعمان بن ثابت

ابوحنیفه
اطلاعات شخصی
زاده	۸۰هـ / ۶۹۹م چاریکار، ولایت پروان (افغانستان کنونی) یا کوفه، عراق
درگذشته	۱۵۰هـ / ۷۶۷م بغداد
ملیت	ایرانی
محل اقامت	کوفه
تحصیلات	مکه حجاز
شناخته شده برای	قیاس - فقه حنفی
اشتغال	فقه - استدلال
مرتبه
استادان	اصحاب عبدالله ابن مسعود (اهل رای)، اصحاب عبدالله بن عباس (اهل حدیث)
تأثیرگذاران محمد بن حسن شیبانی، ابو یوسف مالک بن أنس، الطحاوی، أحمد سرهندی، شاه ولی‌الله دهلوی
تأثیرپذیرندگان قتده بن النعمان، علقمه بن قیس

نعمان ثابت بن زوطی بن ماه که با نام نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان بن هرمز (کوفه ۸۰ - بغداد ۱۵۰ ه.ق)، امام، فقیه، تابعی، مولی تیم‌الله بن ثعلبه، پیشوای مذهب حنفی بود. وی در ابتدا به تحصیل علم کلام پرداخت اما بعد به فقه پرداخت. او در مدینه، کوفه و مکه به تحصیل روایت پرداخت و رابطه خوبی با امامان شیعه داشت. وی چندین بار توسط بنی‌امیه و بنی‌عباس به پذیرش مسئولیت‌های رسمی و حکومتی ملزم شد اما زیر بار نرفت و سرانجام در حالی که قاضی یکی از مساجد شده بود، دو روز بعد از قبول مسئولیت، درگذشت.

نام و نسب

نام او را، نعمان ثابت بن زوطی بن ماه با نام نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان بن هرمز هم گزارش کرده‌اند. نام جدش در برخی منابع، به جای مرزبان، طاووس یاد شده است. جد وی زوطی را به اختلاف، اهل کابل، بابل، انبار، فسا یا ترمذ یاد کرده‌اند. گفته شده که جدش ثابت، علی بن ابی‌طالب را دیده و علی برای او و نسلش دعا کرده است. در خصوص مادر او گفته شده است مدتی همسر جعفر صادق، امام ششم شیعیان دوازده‌امامی بود.

زندگی

گفته شده است که ابوحنیفه در سال ۸۰ در کوفه زاده شد. ابوحنیفه تاجر بود و در عین حال به کسب دانش رغبت بسیار داشته، نخست به علم کلام روی آورد ولی از آن سر خورد و به تحصیل فقه پرداخت. وی از تابعین به‌شمار آمده و صحبت چهار تن از صحابه محمد، یعنی انس بن مالک، عبدالله بن ابی‌اوفی (در کوفه)، سهل بن سعد ساعدی (در مدینه) و ابوالطفیل عامر بن واثله (در مکه) را درک و از هر چهار تن، اخذ روایت کرده است. وی در علم فقه برخلاف اصحاب حدیث، که یکسره اعتماد به نص و متن حدیث داشتند، دقت نظر بکار می‌برد و تفکر و استدلال عقلی را وارد فقه می‌کرد. گفته شده است که او در این باره راه افراط پیمود و سخت به قیاس و استحسان اعتماد می‌کرد. این مسئله از سویی و علاقه او به اهل‌بیت محمد از سوی دیگر، سبب شد تا از جانب برخی محدثان اهل‌سنت، مورد عداوت قرار گیرد. خودش در اینباره گفته است: «دشمنی محدثان با ما بدین سبب است که ما خاندان رسول و اهل بیت او را دوست می‌داریم و به فضایل ایشان معترفیم.». محمد باقر، امام پنجم شیعیان دوازده‌امامی نیز در میان مشایخ و اساتید او قرار دارد. او را از شاگردان جعفر صادق، امام ششم شیعیان نیز یاد کرده‌اند. از او چند مناظره با جعفر صادق نیز گزارش شده است. از همین رو، رابطه امامان شیعه هم عصر با ابوحنیفه، رابطه نیکویی توصیف شده است که با دشمنی همراه نبوده و آنچه در منابع متاخر شیعه در ذم ابوحنیفه گزارش شده است، می‌تواند نتیجه تلاش‌های سیاسی حکومت‌های شیعی چون صفویه یا ناشی از عداوت حنفیان با شیعیان در قرن‌های بعد باشد. به گزارش دایرةالمعارف تشیع، ابوحنیفه در قیام زید بن علی و نفس زکیه علوی و ابراهیم بن عبدالله قتیل باخمری با شیعیان همکاری نزدیک داشت و در این موارد، خود را به خطر انداخته است.

ابوحنیفه، نخست، قائل به امامت نفس زکیه محمد بن حسن علوی بود، اما پس از به قدرت رسیدن بنی‌عباس، از این عقیده بازگشت. گفته شده که او در حکومت بنی‌امیه، توسط یزید بن عمر بن هبیره فزاری، امیر عراقین، به منصب قضای کوفه منصوب شد اما از پذیرش این حکم استنکاف کرد و به همین خاطر امیر عراق بر او ۱۰۰ تازیانه زد. منصور خلیفه عباسی، نیز وی را از کوفه به بغداد طلبید تا تولیت قضا را به وی بسپارد اما ابوحنیفه ابا کرد. در برخی منابع از اینکه وی پس از این استنکاف، به زندان افتاد سخن گفته شده است. با این وجود در منابع دیگری، آمده است که منصور، شهر دارالسلام را بنا کرد و مسجدی در کنار مسجد رصافه بنا کرد و ابوحنیفه را به قضاوت در این مسجد ملزم کرد. گفته شده که وی دو روز بر این مسند بود و در روز سوم، مریض شد و در روز ششم درگذشت. سال درگذشت وی را سال ۱۵۰ ه‍.ق در بغداد گزارش کرده‌اند.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابوحنیفه». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.