رمضان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (انتقال از رده:روزه در اسلام به رده:روزه ردهانبوه) |
||
| (۹ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''رمضان''' (به انگلیسی: Ramaḍān) نهمین ماه در تقویم اسلامی ماه | [[پرونده:Fanous Ramadan (cropped).jpg|بندانگشتی|316x316پیکسل|نمایی از یک فانوس قدیمی، که در گذشته برای اعلام وقت سحر و افطار از آن استفاده می‌شد و امروزه نمادی از ماه رمضان است.]] | ||
'''رمضان''' (به انگلیسی: Ramaḍān) نهمین ماه در [[تقویم اسلامی]] و [[گاه‌شمار قمری|قمری]] است و به عنوان یکی از [[ماه حرام|ماه‌های حرام]] دسته‌بندی شده است.. مسلمانان سراسر جهان این ماه را به روزه‌داری می‌پردازند و اعمال خاصی چون [[نماز تراویح]]، [[عید فطر]]، سفره [[افطار]] و [[تلاوت قرآن]] یا [[ختم قرآن|ختم]] آن، از اعمال آنان در این ماه است. [[مسلمانان]] معتقدند که [[قرآن]] در این ماه بر [[محمد]] نازل شده است و [[شب قدر]] در این ماه قرار دارد. هر سال ماه رمضان از [[رویت هلال ماه]] آغاز و تا رویت هلال ماه دیگر به مدت بیست و نه تا سی روز ادامه دارد. واژه رمضان از وازه رمض اقتباس شده است که به معنای گرما، حرارت و باران است. | |||
رمضان در فرهنگ مناطق مختلف، جایگاه به‌خصوص خود را دارد. برگزاری مراسم‌های مختلف در اوقات [[سحر]] و افطار از جمله آداب و رسوم مربوط به رمضان در [[کشورهای اسلامی]] است. برخی از این آداب و رسوم، از دین مسلمانان نشأت گرفته و بسیاری از آنها، آداب‌های منطقه‌ایست. در مصر، [[فانوس]] به عنوان نماد رمضان شناخته می‌شود. از جهت فقهی، اختلاف‌هایی بر سر شیوه اثبات آغاز و پایان ماه رمضان و به‌طور کلی ماه‌های قمری وجود دارد. در این خصوص برخی به لزوم تبعیت از رویت هلال است و برخی دیگر به پیش‌بینی‌های نجومی نیز اعتبار می‌دهند. گروهی دیگر نیز ماه رمضان را همیشه ۳۰ روزه به حساب می‌آورند. | |||
== خاستگاه == | |||
ماه‌های قمری ۱۰ تا ۱۲ روز تفاوت با تقویم‌های [[گاه‌شمار شمسی|شمسی]] و میلادی پیش می‌رود.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> به این ترتیب، یک دوره ۳۳ ساله لازم است تا ماه رمضان، با ماه شمسی، همزمانی مجدد داشته باشند. از این رو برخی ماه رمضان‌ها در تابستان و برخی در زمستان قرار می‌گیرند.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
=== واژهٔ رمضان === | |||
رمضان مشتق از «رَمَض»<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref><ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> و جمع آن به شکل «رَمَضات» و «ارمِضا» به کار رفته و به معنای شدّت حرارت، ریگ سوزان و گرمای زمین به کار رفته است. این واژه با اندکی تفاوت در زبان‌های سامی از جمله سریانی نیز به کار رفته است. منابع اسلامی برای این واژه، به سبب فریضه روزه، معانی‌هایی چون گرم‌کننده دل‌ها پندگیرنده، شوینده گناهان (همچون بارانی که رمض نام دارد و زمین را می‌شورد) و سوزانده گناهان را نیز گزارش کرده‌اند. در دروه اسلامی از این ماه با عبارت «رمضان المبارک» یا «رمضان المعظم» یاد می‌کردند و در میان اقوام و قبایل عرب، نام‌های دیگری نیز برای این ماه به کار رفته است که عبارتند از: ناتق، دَیمُر و زاهر.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> پیامبر اسلام، رمضان را ماه برکت، برادری و مغفرت نامیده است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
منابع اسلامی رمضان را یکی از نام‌های خدا می‌دانند و از به کار بردن به تنهایی آن منع کرده‌اند و توصیه شده است عبارت «شهر» به معنای «ماه»، پیش از آن به کار برده شود.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> این نام عربی را بر روی افراد نیز می‌گذارند.<ref>{{پک|1=Parkin|2=2021|ف=Ramadan|ک=Concise Oxford Dictionary of Family Names in Britain|زبان=en}}</ref> | |||
منابع اسلامی رمضان را یکی از نام‌های خدا می‌دانند و از به کار بردن به تنهایی آن منع کرده‌اند و توصیه | |||
=== خاستگاه تاریخی === | === خاستگاه تاریخی === | ||
به گزارش مرزوقی اصفهانی، این ماه چون در دوران اعراب جاهلی همواره در تابستان قرار داشت، به این نام گذاشته شده‌بود که از دیدگاه تقویمی، منطقی به نظر نمی‌رسد و ماه قمری با گاه‌شمار شمسی متفاوت | به گزارش مرزوقی اصفهانی، این ماه چون در دوران اعراب جاهلی همواره در تابستان قرار داشت، به این نام گذاشته شده‌بود که از دیدگاه تقویمی، منطقی به نظر نمی‌رسد و ماه قمری با گاه‌شمار شمسی متفاوت است. این ماه برای محاسبه طول متوسط ماه‌ها سال طبق تقویم قمری، همواره ۳۰ روزه تلقی می‌شود، با این وجود، با توجه به متکی بودن تقویم قمری به رویت هلال ماه، ممکن است برخی اوقات، این ماه ۲۹ روزه نیز باشد. در دوره جاهلی، ماه رمضان، ماه آغازین سال قمری بود و در دوره خلافت [[عمر بن خطاب]] که [[محرم]]، ماه آغازین قرار گرفت، احتمالاً پیشنهاد قرار گرفتن رمضان به عنوان ماه آغازین سال، به همین علت رد شد.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> پلسنر در ''[[دانشنامه اسلام]]''، از تلاش اعراب پیش‌از اسلام برای هماهنگی هرچه بیشتر تقویم قمری با تقویم شمسی خبر می‌دهد که نامگذاری رمضان به نمایندگی از تابستان، از جمله آنها بود.<ref>{{پک|1=PLESSNER|2=۱۹۸۶|ف=RAMADAN|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> | ||
=== خاستگاه فرهنگی === | === خاستگاه فرهنگی === | ||
با توجه به باور برخی که روزهای چهارشنبه ماه قمری که با عدد چهار مقارن بودند، نحس | با توجه به باور برخی که روزهای چهارشنبه ماه قمری که با عدد چهار مقارن بودند، نحس به‌شمار می‌رفتند، روز ۱۲ رمضان همواره روزی نحس تلقی می‌شد. [[فهرست خلفای فاطمی|خلفای فاطمی مصری]] در [[غره]] هر ماه از سال و در تمام [[جمعه]]های ماه رمضان، خطبه‌های خاصی را ایراد می‌کردند. در دوره جاهلیت، بازارهایی با نام عربی سوق در ایام رمضان برگزار می‌شد که یکی از آنها بازار عدن (اول تا دهم رمضان) و دومی بازار صنعا (از ۱۵ رمضان تا نیمه شوال) بود. رسم برگزاری این بازارها در دوره اسلام نیز تداوم داشت.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | ||
== اهمیت نزد مسلمانان == | == اهمیت نزد مسلمانان == | ||
[[پرونده: | [[پرونده:Welcoming the month of Ramadan in the city of Sana'a in Yemen.jpg|بندانگشتی|آذین‌بندی شهر صنعا در یمن، برای استقبال از ماه رمضان]] | ||
رمضان، ماه نهم از تقویم اسلامی است که نزد مسلمانان به عنوان یک ماه مقدس تلقی | رمضان، ماه نهم از تقویم اسلامی است که نزد مسلمانان به عنوان یک ماه مقدس تلقی می‌شود.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref><ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> وجود شب‌های قدر، لزوم روزه گرفتن و رعایت آداب‌های خاصی در این ماه، بر اهمیت رمضان در نظر مسلمانان افزوده است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> پیامبر اسلام، این ماه را، ماه مهمانی خدا توصیف کرده است. در خصوص اهمیت این ماه در نزد شیعه و سنی، کتاب‌های متعددی به صورت مستقل و ابواب بسیاری در کتاب‌های مفصل فریقین نوشته شده است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> از دیدگاه مسلمانان، این ماه برای ایجاد حس عمیق ارتباط با خدا و قرآن به عنوان کلام او، در نظر گرفته می‌شود.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> به عقیده مسلمانان، قرآن در یکی از شب‌های دهه آخر این ماه نازل شده است و شب قدر نیز در این ماه قرار گرفته است. این ماه در نظر مسلمانان، به عنوان ماهی که مؤمنان با انجام اعمال مومنانه، مورد بخشش خداوند قرار می‌گیرند، به‌حساب می‌آید.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> بر اساس روایتی از محمد، در این ماه کتاب‌های قرآن، [[انجیل]]، [[تورات]]، [[صحف ابراهیم]] و [[زبور]] نازل شده است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | ||
به عقیده مسلمانان، قرآن در یکی از شب‌های دهه آخر این ماه نازل | |||
=== شب قدر === | === شب قدر === | ||
{{اصلی|شب قدر}} | |||
پیامبر اسلام، در روایتی، شب قدر را در یکی از شب‌های رمضان دانسته است اما مشخص نکرده است که در کدام روز از این ماه قرار دارد.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> در اینکه شب قدر چه شبی از این ماه است، منابع اسلامی دچار اختلاف هستند، بیشتر اهل سنت، روز ۲۷ ماه رمضان را شب قدر می‌دانند.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=PLESSNER|2=۱۹۸۶|ف=RAMADAN|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> شب قدر در باورهای اسلامی و بر اساس آیاتی از قرآن، بهتر از هزار ماه است. در این شب، [[فرشتگاه]] و [[روح]] آزادانه از آسمان به زمین می‌آیند تا [[طلوع فجر]] این فرایند ادامه دارد. از این شب در قرآن به عنوان شبی با برکت یاد شده است.<ref>{{پک|1=PLESSNER|2=۱۹۸۶|ف=RAMADAN|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> شب‌زنده‌داری، دعا و مذاکره علمی از توصیه‌های سنت اسلامی در شب قدر است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | |||
رمضان | |||
=== اعمال مسلمانان در ماه رمضان === | === اعمال مسلمانان در ماه رمضان === | ||
برای ماه رمضان، اعمال مخصوصی برای مسلمانان از لحاظ شرعی وضع | برای ماه رمضان، اعمال مخصوصی برای مسلمانان از لحاظ شرعی وضع شده است. جوامع مسلمان برای اینکه بتوانند به اعمال این ماه، به‌طور حداکثری عمل کنند، ساعات کاری را با اعمال خود تنظیم می‌کنند و اوقات کاری در برخی از کشورهای اسلامی، کاهش می‌یابد.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> | ||
[[پرونده:An Iranian iftar meal .jpg|بندانگشتی|یک سفره افطار ایرانی]] | |||
==== روزه و افطار ==== | ==== روزه و افطار ==== | ||
{{اصلی|روزه | {{اصلی|روزه|افطار}} | ||
از دیدگاه مسلمانان، گرفتن روزه در این ماه واجب | از دیدگاه مسلمانان، گرفتن روزه در این ماه واجب است. هرچند برداشت ابتدایی از روزه، خودداری از خوردن و آشامیدن از [[طلوع آفتاب]] تا [[غروب آفتاب|غروب]] آن است.<ref>{{پک|1=Esposito|2=2003|ف=Fasting|ک=The Oxford Dictionary of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=Tayob|2=2020|ف=Muslim Food Culture|ک=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|زبان=en}}</ref> اما، از دیدگاه مسلمانان، این خودداری‌ها شامل رفتارهای جنسی، رفتارهای غیراخلاقی و هرگونه اعمال ناعادلانه نیز می‌شود.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> روزه به عنوان یک عمل انظباطی سخت تلقی می‌شود که از طریق آن ذهنیت وارسته تربیت می‌گردد.<ref>{{پک|1=Tayob|2=2020|ف=Muslim Food Culture|ک=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|زبان=en}}</ref> روزه در ماه رمضان، یکی از پنج [[ارکان اسلام|رکن اسلام]] است. روزه در ماه رمضان، موجب حس اجتماعی مضاعفی برای ایجاد اتحاد میان [[امت|امت اسلامی]] با انجام اعمال و مناسک مشترک، به کار بسته شده است. بهبود سلامت جسمانی و روانی، درک فقیران، آموزش [[صبر]]، انضباط و تطهیر روح، از دلایل دیگری است که مسلمانان برای روزه برشمرده‌اند.<ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> | ||
پس از پایان روز و همزمان با غروب آفتاب، مسلمانان در خانه یا مسجد جمع می‌شوند تا روزه خود را با افطار به پایان | پس از پایان روز و همزمان با غروب آفتاب، مسلمانان در خانه یا [[مسجد]] جمع می‌شوند تا روزه خود را با افطار به پایان برسانند. افطارها غالباً به صورت جمعی برگزار می‌شود و مسلمانان با عموماً با خرما، روزه خود را می‌گشایند.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> بر اساس باورهای اسلامی، مسلمانی که به هر دلیل نتواند در ماه رمضان روزه بگیرد یا مجبور بشود که روزه خود را به دلیل سفر یا بیماری بشکند، در یکی از روزهای پس از ماه رمضان، روزه خود را دوباره به‌جا خواهد آورد. (اصطلاحا روزه خود را [[قضا]] می‌کند) در صورتی که توان گرفتن روزه، به‌طور کلی مقدور نباشد، اطعام فقرا جایگزین روزه خواهد شد. کسانی که از روزه در ماه رمضان معافند، پیران، کودکان، زنان حامله یا شیرده، زنان حائض، مسافران و بیماران هستند.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=Esposito|2=2003|ف=Fasting|ک=The Oxford Dictionary of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> روزه از سال دوم پس از هجرت و قبل از [[غزوه بدر|جنگ بدر]] بر مسلمانان واجب شد.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | ||
==== تلاوت قرآن ==== | ==== تلاوت قرآن ==== | ||
{{اصلی|تلاوت قرآن}}مسلمانان در این ماه به صورت گروهی در مسجدها، مراسم قرائت قرآن را اجرا می‌کنند. غالباً در طول این ماه، یک دور قرآن تلاوت می‌شود.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> در سنت اسلامی، توصیه شده است که در ماه رمضان، قرآن، زیاد قرائت شود. در روایت‌ها به ختم قران در این ماه نیز توصیه صورت گرفته است. بنابر روایتی در منابع شیعی، چون قران در این ماه نازل شده است، پس با قرائت قران به استقبال آن بروید.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> به همین دلیل در ماه رمضان، خانه‌ها و مساجد، محلی برای برگزاری مراسم ختم قرن هستند.<ref>{{پک|1=رحیمی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> همینطور قرآن برای تقسیم در طول ماه رمضان، به ۳۰ قسمت تقسیم شده است که به هر کدام از آنها [[جزء]] گفته می‌شود.<ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
==== نماز ==== | ==== نماز ==== | ||
{{اصلی|نماز}}خواندن نماز در این ماه مورد تأکید روایت‌های اسلامی است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref><ref>{{پک|1=Tayob|2=2020|ف=Muslim Food Culture|ک=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|زبان=en}}</ref> [[نماز تراویح]]، از جمله سنت‌های ماه رمضان به حساب می‌آید. این نماز مستحبی، در مساجد و عموماً به صورت جماعت برگزار می‌شود.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> این نماز نسبت به نمازهای معمولی دیگر، طولانی‌تر است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
==== اعتکاف و شب‌زنده‌داری ==== | ==== اعتکاف و شب‌زنده‌داری ==== | ||
اعتکاف در ۱۰ روز پایانی این ماه به عنوان یکی از سنت‌های پیامبر اسلام توصیه | {{اصلی|اعتکاف|شب‌زنده‌داری}} | ||
اعتکاف در ۱۰ روز پایانی این ماه به عنوان یکی از سنت‌های پیامبر اسلام توصیه شده است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref><ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> به اعتکاف در مسجدهای [[مسجد کوفه|کوفه]]، [[مسجدالحرام]] و [[مسجدالنبی]]، تأکید بیشتری شده است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> در مدت اعتکاف، خارج شدن از مسجد یا منزل مورد اعتکاف ممنوع است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> شب‌زنده‌داری در شب‌های ۲۱، ۲۳، ۲۵، ۲۷ و ۲۹ در ماه رمضان، یکی از اعمال مورد توجه مسلمانان در این ماه است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
=== عید فطر === | === عید فطر === | ||
روز پایانی ماه رمضان، به عید فطر یا عیدالله فطر شناخته | روز پایانی ماه رمضان، به [[عید فطر]] یا عیدالله فطر شناخته می‌شود. این روز از نظر مسلمانان، یکی از عیدهای اسلامی است که جشن گرفته می‌شود. این روز یکی از دو روز تعطیل مهم در جوامع اسلامی است. این جشن در برخی مناطق مسلمان‌نشین با سنت‌های خاصی اجرا می‌شود. پوشیدن لباس‌های جدید، پوشیدن لباس‌های سفید توسط زنان، پخت شیرینی‌های مخصوص، هدیه دادن، تجمع در مساجد، اطعام‌های جمعی و رفتن به قبرستان، از رسوم این عید در مناطق مسلمان‌نشین است.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> | ||
==در منابع اسلامی== | == در منابع اسلامی == | ||
=== رمضان در قرآن === | === رمضان در قرآن === | ||
ماه رمضان، تنها ماه از گاه‌شمار قمری است که نامش به صراحت در قرآن، آیه ۱۸۵ سوره | {{اصلی|رمضان در قرآن}} | ||
ماه رمضان، تنها ماه از گاه‌شمار قمری است که نامش به صراحت در قرآن، آیه ۱۸۵ [[سوره بقره]]، به کار رفته است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref><ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=PLESSNER|2=۱۹۸۶|ف=RAMADAN|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> در این آیه آمده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ» ترجمه: «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر که دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد.» در خصوص اینکه این نزول قرآن در ماه رمضان به صورت دفعی یا تدریجی صورت گرفته است، در منابع اسلامی اختلاف وجود دارد. برخی بر این باورند که قرآن در شب قدر، به صورت یکباره بر محمد نازل شد و دیگران بر این عقیده‌اند که ماه رمضان، آغاز فرایند نزول قرآن بر محمد بود.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> بیشتر منابع تفسیری اجماع دارند که اولین آیات نازل شده بر محمد، آیات ابتدایی [[سوره علق]] در [[غار حراء]] در [[مکه]] بوده است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
=== رمضان در احادیث === | === رمضان در احادیث === | ||
{{اصلی|رمضان در احادیث}}مشهورترین روایت در موضوع رمضان، خطبه پیامبر اسلام است که در پایان ماه شعبان ایراد کرده است. محمد در این خطبه، رمضان را یکی از مهمترین ماه‌های خدا قلمداد کرده و این ماه را بهتر از هزار ماه می‌داند. او مؤمنان را دعوت به شب‌زنده‌داری، قصد تقرب در کارهای خیر، خواندن نماز و گرفتن روزه می‌کند. او این ماه را، ماه مواسات و همدردی می‌داند به افطار دادن ترغیب می‌کند. در خطبه دیگری که [[علی بن ابی‌طالب]] از محمد نقل می‌کند، ماه رمضان، ماه برکت و آمرزش توصیف و روزهایش بهترین روزها و شب‌هایش بهترین شب‌ها عنوان شده است. محمد در این خطبه می‌گوید: «در این ماه درب‌های [[بهشت]] گشوده و درب‌های [[دوزخ]] بسته خواهد شد.». دعاها، [[فهرست نمازهای مستحبی|نمازهای مستحبی]] و اعمال و تسبیحات بسیاری برای این ماه گزارش شده است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> در آموزه‌های پیامبر اسلام آمده است که ماه رمضان، تنها برای سرکوب لذات جسمانی نیست و مسلمانان باید، تلاش خود را برای ترک رفتارهای غیراخلاقی مثل [[دروغ]] و مخاصمه، افزایش دهند.<ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
در روایت‌های منابع اهل سنت | در روایت‌های منابع اهل سنت آمده است که اولین کسی که روزه گرفته است، [[نوح]] بود که پس از خروج از [[کشتی نوح|کشتی]] که در ماه رمضان صورت گرفت، روزه داشت.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> بنابر در حدیثی در منابع اهل سنت، [[شیطان]] در این ماه به زنجیر کشیده می‌شود.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | ||
در منابع شیعی، این ماه به عنوان بهار قرآن لقب | در منابع شیعی، این ماه به عنوان بهار قرآن لقب گرفته است. بر اساس روایت‌های شیعی، کسی که در ماه رمضان بخشیده نشود، امیدی نیست که دیگر بخشیده شود، مگر در [[روز عرفه]]. در منابع شیعی از لزوم [[کفاره]] دادن در صورت به کار بردن نام رمضان بدون پیش‌وند یاد شده است. از دیدگاه [[دوازده امام|امامان شیعه]]، آغاز سال، ماه رمضان است، هرچند آغاز سال قمری را محرم در نظر گرفته‌باشند. [[دعای افتتاح]]، [[دعای وداع با ماه رمضان]]، [[دعای ابوحمزه ثمالی|دعای سحر ابوحمزه ثمالی]] و دیگر دعاهای سحر از [[محمد باقر]] و [[علی بن موسی الرضا]] از جمله اعمالی است که در روایات شیعی مورد تأکید قرار گرفته است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | ||
==رویدادهای اسلامی در رمضان== | == رویدادهای اسلامی در رمضان == | ||
[[پرونده:Martyrdom of Imam Ali - By Yousef Abdinejad.jp.jpg|بندانگشتی|تابلوی نقاشی کشته شدن علی بن ابی طالب]] | [[پرونده:Martyrdom of Imam Ali - By Yousef Abdinejad.jp.jpg|بندانگشتی|تابلوی نقاشی کشته شدن علی بن ابی طالب]] | ||
وقایع مختلفی در این ماه صورت گرفته که در تقویم اسلامی، جای | وقایع مختلفی در این ماه صورت گرفته که در تقویم اسلامی، جای گرفته‌اند. لباس سبز پوشیدن [[مأمون]] در هفتم رمضان، درگذشت [[خدیجه]]، همسر محمد در دهم رمضان، تولد [[حسن مجتبی]] در نیمه رمضان، وقوع [[غزوه بدر]]،<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> درگیری مسلحانه در [[مدینه]] پس از [[هجرت محمد]] در هفدهم رمضان<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> و ترور و درگذشت علی بن ابی‌طالب در نوزدهم تا بیست و یکم رمضان،<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> [[فتح مکه]] در بیستم رمضان از جمله وقایع مهم این ماه به‌شمار رفته است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | ||
== در هنر، فرهنگ و ادبیات == | == در هنر، فرهنگ و ادبیات == | ||
=== فرهنگ === | === فرهنگ === | ||
روزه گرفتن در ماه رمضان، | روزه گرفتن در ماه رمضان، صرفاً یک عمل عبادی نیست و با آداب فرهنگی و اجتماعی توامان شده است.<ref>{{پک|1=Tayob|2=2020|ف=Muslim Food Culture|ک=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|زبان=en}}</ref> رمضان در فرهنگ اسلامی، فراتر از ماهی برای عبادت‌های فردی است و به عنوان بستری برای انسجام اجتماعی و القای حس تعلق به جامعه استفاده می‌شود.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref>ب یشتر رفتارهای اجتماعی در خصوص موضوع رمضان، در حوزه جشن‌های اسلامی صورت می‌گیرد. مسلمانان در ابتدا برای ورود به ماه رمضان جشن می‌گیرند. تدارک مساجد، نظافت آنها و منازل و آراستن خانه و زیارتگاه‌ها از رسوم جوامع مسلمان در استقبال از ماه رمضان است. سنت خانه‌تکانی پیش از ماه رمضان در میان جوامع بسیاری از مسلمانان رواج داشته است. غالباً خریدهای ماه رمضان، پیش از آغاز آن تهیه می‌شوند. خوراکی‌های این ماه نسبت به منطقه‌های جغرافیایی، متفاوت است. از دیگر سنت‌های ماه رمضان، سنت آشتی‌دادن کسانی است که کدورت بین آنها وجود دارد. در این ماه، [[مبلغان دینی]] برای بیان اصول عقائد اسلامی و احکام شرعی، به‌آبادی‌های دیگر عزیمت می‌کنند. مراسم کلوخ‌اندازان<ref group="یادداشت">طی مراسم کلوخ‌اندازان، جمعیت در باغ یا خانه‌های بزرگ جمع شده و به شادی می‌گذرانند. (رک:{{پک|1=رحیمی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}})</ref> از سنت‌های این ماه است. گرفتن [[روزه پیشباز]] یا پیش‌واز در روز قبل از شروع ماه رمضان، بعضاً تا سه روز، دیگر رسم مسلمانان است. عموماً در ماه رمضان، اعمال شرورانه و فساد کاهش می‌یابد و مردم در حفظ حقوق دیگران، تلاش بیشتری می‌کنند.<ref>{{پک|1=رحیمی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | ||
شروع رمضان با اعلام رویت هلال آغاز | شروع رمضان با اعلام رویت هلال آغاز می‌شود. در برخی نواحی، با اعلام رویت هلال، شهر آذین‌بندی می‌شود و ضرب دهل‌ها و طبل‌ها و گفتن [[اذان]] و قرائت قرآن، از آداب فرهنگی بعد از آن است. ارسال پیام‌های تبریک به یکدیگر در قالب‌های نثر و نظم، از دیگر سنت‌های فرهنگی مسلمانان است. بیدار کردن مردم به هنگام سحری با وجود وسعت شهرها، صورت می‌گیرد. مؤذنان نیز نزدیک شدن به لحظه سحر و اذان را اعلام می‌کنند یا فانوسی را در [[مناره]]ها روشن می‌کردند که تا زمان روشن بودن، نشانه سحر نشدن و خاموش شدن فانوس، نشانه رسیدن وقت اذان و شروع امساک بود. زدن طبل، شلیک توپ و زدن بوق حمام‌ها دیگر راه‌های اعلام سحر بود. این مراحل برای اعلام وقت افطار نیز به کار می‌رفت. امروزه با گسترش تکنولوژی، رادیو و تلویزیون و بلندگوهای مساجد، جایگزین این امور شده‌اند. [[سحرخوانی]] و [[مناجات‌خوانی]] و [[ریزه‌خوانی]] از سنت‌های این ماه است.<ref>{{پک|1=رحیمی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> با این حال، در برخی از جوامع مسلمانان برای اعلام زمان [[سحر]]، طبل می‌زنند یا زنگی را به صدا درمی‌آورند.<ref>{{پک|1=Augustyn|2=2009|ف=Ramadan|ک=Britannica|زبان=en}}</ref> به جهت کاربرد [[فانوس]] در اعلام وقت سحر و افطار، در کشورهایی چون [[مصر]]، فانوس به عنوان نماد آغاز رمضان تلقی می‌شود.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> آغاز [[رمضان در ایران|رمضان در ایران قدیم]]، همچون دیگر ماه‌ها، با [[نقاره‌زنی]] اعلام می‌شد۔<ref>{{پک|جاوید|۱۳۹۱|ک=خبرگزاری میراث فرهنگی|ف=نغمه‌های فراموش‌شدهٔ رمضان}}</ref> | ||
[[پرونده:Zalabya making in Qom.jpg|بندانگشتی|زولبیا، از شیرینی‌های مشهور عربی که در کشورهای مسلمان به عنوان خوراک ماه رمضان شناخته می‌شود.]] | |||
گشودن سفره‌های سحری و افطاری در مساجد و منازل، رسم دیرینه ماه‌های رمضان بوده است. بنابر روایتی از پیامبر اسلام، در گشودن روزه و خوردن «[[فطور]]»، عجله صورت می‌گیرد و به همین منظور در برخی مساجد، پیش از خواندن نماز مغرب، سفره افطار پهن خواهد شد. در برخی مناطق، وقتی شخص روزه خود را در موقع مقرر باز نکند، از اصطلاح «روزه از کف رفت» یا «روزه جهودی شد» استفاده می‌شود. رسم است که روزه با خرما گشوده شود و عقیده این است که افطار با خرما، ثواب بیشتری دارد. خوراکی‌های ماه رمضان نیز عموماً خوراکی‌های ساده‌ای چون خرما، شیر، آب‌جوش، چای، انواع حلوا، شله‌زرد، شیربرنج، انواع آش، برخی شیرینی‌ها (همچون زولبیا، بامیه، کنافه و قطیفه) و غذاهایی با محتوای حبوبات هستند.<ref>{{پک|1=رحیمی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> در آخر شب‌های رمضان، هند و جاهای دیگر، میزبان بازارهای خوراکی هستند که بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کنند.<ref>{{پک|1=Tayob|2=2020|ف=Muslim Food Culture|ک=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|زبان=en}}</ref> مسلمانان غالباً زودتر از سحر از خواب برمی‌خیزند تا غذایی بخورند و بتوانند گرسنگی طول روز را تحمل کنند.<ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
در عصر فاطمی، سه روز مانده به ماه رمضان، قضات مصر به مساجد و آرامگاه‌ها سرکشی می‌کردند تا نیاز آنها برای تدارک رمضان را برطرف کنند. خلفای فاطمی نیز به نزدیکان خود، ظرف حلوایی را هدیه می‌دادند که در وسط آن، کیسه‌ای از طلا بود و به غُره رمضان مشهور بود. در دوره فاطمی، تمام اطعمه مربوط به ماه رمضان را در مکانی به نام دارالقطره طبخ می‌کردند. ابن بطوطه گزارش می‌کند که در دمشق، هیچ فردی به تنهایی افطار نمی‌کرد و مردمان، همدیگر را برای افطار دعوت می‌کردند.<ref>{{پک|1=رحیمی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> شب‌های رمضان از گذشته، برای سرگرمی و نمایش‌ها در نظر گرفته می‌شد. روزه‌داران غالباً ساعاتی از روز را نیز به خواب می‌گذرانند.<ref>{{پک|1=PLESSNER|2=۱۹۸۶|ف=RAMADAN|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> | |||
در عصر فاطمی، سه روز مانده به ماه رمضان، قضات مصر به مساجد و آرامگاه‌ها سرکشی می‌کردند تا نیاز آنها برای تدارک رمضان را برطرف | |||
=== ادبیات === | === ادبیات === | ||
رمضان، نِمود زیادی در ادبیات عربی و فارسی | رمضان، نِمود زیادی در ادبیات عربی و فارسی داشته است؛ موضوعاتی چون عید فطر، روزه‌داری، قرار گرفتن شب‌های قدر در این ماه و نامیده شدن به ماه صیام، در اشعار و آثار عربی و فارسی مورد استفاده شاعران و نویسندگان بوده است. استفاده از «رمضان» در مثل‌های عربی و فارسی نیز کاربرد دارد. مثل مشهور فارسی «همیشه شعبان، یکبار هم رمضان» از جمله ضرب‌المثل‌های فارسی است.<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> عبارت «یدخل الشعبان فی الرمضان» نیز از ضرب‌المثل‌های عربی است که برای کسی به می‌رود که دچار خلط مباحث شده‌باشد.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | ||
== رویت هلال ماه == | == رویت هلال ماه == | ||
بر اساس فقه اسلامی، ماه‌های قمری با رویت ثابت می‌شوند و اگر به دلیل شرایط جوی، سبب بشود تا ماه قابل مشاهده نباشد، ماه رمضان به صورت سی روزه تلقی | {{اصلی|رویت هلال ماه}} | ||
بر اساس فقه اسلامی، ماه‌های قمری با رویت ثابت می‌شوند و اگر به دلیل شرایط جوی، سبب بشود تا ماه قابل مشاهده نباشد، ماه رمضان به صورت سی روزه تلقی می‌شوند.<ref>{{پک|1=Esposito|2=2004|ف=Ramadan|ک=The Islamic World|زبان=en}}</ref> بنابراین، ماه رمضان عموماً ۲۹ روزه است مگر هلال ماه شوال دیده نشود. مسلمانان در ماه رمضان، از طلوع فجر تا غروب آفتاب، به روزه می‌گذرانند و زمان احراز ماه رمضان را نیز، رویت هلال ماه می‌دانند؛ این ترکیب منحصربه‌فرد از منظومه قمری و خورشیدی، رویت هلال ماه را به فعالیتی جممعی در جامعه‌های اسلامی مبدل ساخته است. مسلمانان در مناطق مختلف، به رویت هلال در آخرین روز از ماه شعبان می‌پردازند. در برخی کشورهای دیگر، رویت هلال به هیئت رسمی علما محول می‌شود. این هیئت، وظیفه دارند تا در مناطق مختلف به رویت هلال بپردازند و گزارش‌های رویت یا عدم رویت را جمع‌بندی و نتیجه را اعلام نمایند. برخی از دانشمندان مسلمان بر این عقیده هستند که می‌توان اعلام آغاز ماه را بر اساس محاسبات نجومی انجام داد. همین مسائل منجر به اختلاف در زمینه کیفیت اثبات شروع ماه‌های قمری انجامیده است.<ref>{{پک|1=Ahmad|2=2009|ف=Ramadan|ک=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|زبان=en}}</ref> | |||
== کتاب‌شناسی == | == کتاب‌شناسی == | ||
با موضوع بیان اهمیت و جایگاه رمضان در دیدگاه مسلمانان، کتاب‌های بسیاری نوشته | با موضوع بیان اهمیت و جایگاه رمضان در دیدگاه مسلمانان، کتاب‌های بسیاری نوشته شده‌اند. ''فضائل شهر رمضان'' اثر [[نصر بن عامر سنجاری]] یکی از این آثار است. کتاب‌های دیگری نیز با همین عنوان توسط [[ابن ابی‌منصور بغدادی]]، [[تقی‌الدین عبدالغنی بن عبدالواحد جماعیلی مقدسی]] و [[ابومختار بن محمود زاهدی]] نوشته شده است. [[شیخ صدوق]] نیز بخشی از کتاب ''[[فضائل الاشهر الثلاثه]]'' را به این موضوع اختصاص داده است. [[ابن رجب]] دیگر مؤلف مسلمان است که در کتاب ''[[لطائف المعارف]]'' به موضوع اهمیت و فضیلت رمضان پرداخته است.<ref>{{پک|1=معینی|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=رمضان}}</ref> | ||
== پانویس == | |||
=== یادداشت‌ها === | === یادداشت‌ها === | ||
{{پانویس|گروه=یادداشت|۲|اندازه=ریز}} | {{پانویس|گروه=یادداشت|۲|اندازه=ریز}} | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۹۷: | ||
=== منابع === | === منابع === | ||
* {{یادکرد خبر | نام=هوشنگ | نام خانوادگی=جاوید | عنوان=نغمه‌های فراموش‌شدهٔ رمضان گردشگر جذب نمی‌کند | خبرگزاری=خبرگزاری میراث فرهنگی | سال=۱۳۹۱ | پیوند=http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=99692&Serv=0&SGr=0 | پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20160305013132/http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=99692&Serv=0&SGr=0 | تاریخ بایگانی=۵ مارس ۲۰۱۶ | accessdate=۲۳ ژوئیه ۲۰۱۲ | dead-url=yes }} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=رمضان|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=رمضان|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://noorlib.ir/book/view/20632/دانشنامه-جهان-اسلام?volumeNumber=20§ionNumber=2&pageNumber=312&viewType=pdf}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=معینی|نام=محسن|مدخل=رمضان|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر= | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=معینی|نام=محسن|مدخل=رمضان|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://noorlib.ir/book/view/20632/دانشنامه-جهان-اسلام?volumeNumber=20§ionNumber=2&pageNumber=312&viewType=pdf}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=رحیمی|نام=فاطمه|مدخل=رمضان|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر= | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=رحیمی|نام=فاطمه|مدخل=رمضان|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=https://noorlib.ir/book/view/20632/دانشنامه-جهان-اسلام?volumeNumber=20§ionNumber=2&pageNumber=312&viewType=pdf}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Ahmad|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2009|دانشنامه=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|نام=Anis|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195305135.001.0001/acref-9780195305135-e-0667?rskey=5y0kJl&result=10|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780195305135|نام ویراستار=John L.|نام خانوادگی ویراستار=Esposito}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Ahmad|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2009|دانشنامه=The Oxford Encyclopedia of the Islamic World|نام=Anis|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195305135.001.0001/acref-9780195305135-e-0667?rskey=5y0kJl&result=10|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780195305135|نام ویراستار=John L.|نام خانوادگی ویراستار=Esposito}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Augustyn.|مکان=|ناشر=britannica.com|سال=۲۰۰۸|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopædia Britannica]]|نام=Adam|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/topic/Eid-al-Adha|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=۱−۵۹۳۳۹−۲۹۲−۳}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Augustyn.|مکان=|ناشر=britannica.com|سال=۲۰۰۸|دانشنامه=[[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopædia Britannica]]|نام=Adam|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.britannica.com/topic/Eid-al-Adha|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=۱−۵۹۳۳۹−۲۹۲−۳}} | ||
*{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Esposito|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2003|دانشنامه=The Oxford Dictionary of Islam|نام=John L|مدخل=Fasting|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195125580.001.0001/acref-9780195125580-e-635?rskey=EbuyLp&result=2|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780195125580}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Esposito|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2003|دانشنامه=The Oxford Dictionary of Islam|نام=John L|مدخل=Fasting|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195125580.001.0001/acref-9780195125580-e-635?rskey=EbuyLp&result=2|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780195125580}} | ||
*{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Esposito|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2004|دانشنامه=The Islamic World: Past and Present|نام=John L|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195165203.001.0001/acref-9780195165203-e-278?rskey=5y0kJl&result=8|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780195165203}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Esposito|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2004|دانشنامه=The Islamic World: Past and Present|نام=John L|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195165203.001.0001/acref-9780195165203-e-278?rskey=5y0kJl&result=8|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780195165203}} | ||
*{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Parkin|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2021|دانشنامه=Concise Oxford Dictionary of Family Names in Britain|نام=Harry|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198868255.001.0001/acref-9780198868255-e-32596?rskey=5y0kJl&result=2|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780198868255}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Parkin|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2021|دانشنامه=Concise Oxford Dictionary of Family Names in Britain|نام=Harry|مدخل=Ramadan|پیوند مدخل=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198868255.001.0001/acref-9780198868255-e-32596?rskey=5y0kJl&result=2|entry-url-access=subscription|زبان=en|شابک=9780198868255}} | ||
*{{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Tayob|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2020|دانشنامه=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|نام=Shaheed|مدخل=Muslim Food Culture|پیوند مدخل=https://oxfordre.com/anthropology/display/10.1093/acrefore/9780190854584.001.0001/acrefore-9780190854584-e-131?rskey=zpNmk7&result=1|entry-url-access=subscription|زبان=en}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=PLESSNER|نام=M.|عنوان=RAMADAN|دانشنامه=[[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]]|ویرایش=2rd|سال=۱۹۸۶|ناشر=E. J. Brill|مکان=Leiden|شابک=۹۰-۰۴-۰۸۱۱۴-۳|صفحه=417-418|کد زبان=en}} | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=Tayob|مکان=|ناشر=Oxford University Press|سال=2020|دانشنامه=Oxford Research Encyclopedia of Anthropology|نام=Shaheed|مدخل=Muslim Food Culture|پیوند مدخل=https://oxfordre.com/anthropology/display/10.1093/acrefore/9780190854584.001.0001/acrefore-9780190854584-e-131?rskey=zpNmk7&result=1|entry-url-access=subscription|زبان=en}} | |||
== برای مطالعهٔ بیشتر == | |||
* [https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199313396.001.0001/acref-9780199313396-e-433?rskey=5y0kJl&result=11 تاریخچه فرهنگی و تاریخی غذاهای مرسوم در ماه رمضان در جوامع مسلمانان] (به انگلیسی، منتشر شده در ''دانشنامه شکر و شیرینی آکسفورد'') در این خصوص همچنین ببینید: | * [https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199313396.001.0001/acref-9780199313396-e-433?rskey=5y0kJl&result=11 تاریخچه فرهنگی و تاریخی غذاهای مرسوم در ماه رمضان در جوامع مسلمانان] (به انگلیسی، منتشر شده در ''دانشنامه شکر و شیرینی آکسفورد'') در این خصوص همچنین ببینید: | ||
* [https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199677337.001.0001/acref-9780199677337-e-1999?rskey=5y0kJl&result=13 مدخل رمضان] (به انگلیسی، منتشر شده در ''دانشنامه غذای آکسفورد'') | * [https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199677337.001.0001/acref-9780199677337-e-1999?rskey=5y0kJl&result=13 مدخل رمضان] (به انگلیسی، منتشر شده در ''دانشنامه غذای آکسفورد'') | ||
{{مناسبت‌های اسلامی}} | {{مناسبت‌های اسلامی}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=بله|نیازمند تصویر=خیر|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده:رمضان| ]] | |||
[[رده:اصطلاحات اسلامی]] | [[رده:اصطلاحات اسلامی]] | ||
[[رده: | [[رده:روزه]] | ||
[[رده: | [[رده:روزهای مقدس نزد شیعه دوازده‌امامی]] | ||
[[رده:روزهای مهم در شیعه]] | [[رده:روزهای مهم در شیعه]] | ||
[[رده:فروع دین اسلام]] | [[رده:فروع دین اسلام]] | ||
[[رده: | [[رده:گاه‌شماری قمری]] | ||
[[رده: | [[رده:ماه‌های قمری]] | ||
[[رده:اصطلاحات قرآنی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۳ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۴۸
.jpg)
رمضان (به انگلیسی: Ramaḍān) نهمین ماه در تقویم اسلامی و قمری است و به عنوان یکی از ماه‌های حرام دسته‌بندی شده است.. مسلمانان سراسر جهان این ماه را به روزه‌داری می‌پردازند و اعمال خاصی چون نماز تراویح، عید فطر، سفره افطار و تلاوت قرآن یا ختم آن، از اعمال آنان در این ماه است. مسلمانان معتقدند که قرآن در این ماه بر محمد نازل شده است و شب قدر در این ماه قرار دارد. هر سال ماه رمضان از رویت هلال ماه آغاز و تا رویت هلال ماه دیگر به مدت بیست و نه تا سی روز ادامه دارد. واژه رمضان از وازه رمض اقتباس شده است که به معنای گرما، حرارت و باران است.
رمضان در فرهنگ مناطق مختلف، جایگاه به‌خصوص خود را دارد. برگزاری مراسم‌های مختلف در اوقات سحر و افطار از جمله آداب و رسوم مربوط به رمضان در کشورهای اسلامی است. برخی از این آداب و رسوم، از دین مسلمانان نشأت گرفته و بسیاری از آنها، آداب‌های منطقه‌ایست. در مصر، فانوس به عنوان نماد رمضان شناخته می‌شود. از جهت فقهی، اختلاف‌هایی بر سر شیوه اثبات آغاز و پایان ماه رمضان و به‌طور کلی ماه‌های قمری وجود دارد. در این خصوص برخی به لزوم تبعیت از رویت هلال است و برخی دیگر به پیش‌بینی‌های نجومی نیز اعتبار می‌دهند. گروهی دیگر نیز ماه رمضان را همیشه ۳۰ روزه به حساب می‌آورند.
خاستگاه
ماه‌های قمری ۱۰ تا ۱۲ روز تفاوت با تقویم‌های شمسی و میلادی پیش می‌رود.[۱][۲] به این ترتیب، یک دوره ۳۳ ساله لازم است تا ماه رمضان، با ماه شمسی، همزمانی مجدد داشته باشند. از این رو برخی ماه رمضان‌ها در تابستان و برخی در زمستان قرار می‌گیرند.[۳]
واژهٔ رمضان
رمضان مشتق از «رَمَض»[۴][۵] و جمع آن به شکل «رَمَضات» و «ارمِضا» به کار رفته و به معنای شدّت حرارت، ریگ سوزان و گرمای زمین به کار رفته است. این واژه با اندکی تفاوت در زبان‌های سامی از جمله سریانی نیز به کار رفته است. منابع اسلامی برای این واژه، به سبب فریضه روزه، معانی‌هایی چون گرم‌کننده دل‌ها پندگیرنده، شوینده گناهان (همچون بارانی که رمض نام دارد و زمین را می‌شورد) و سوزانده گناهان را نیز گزارش کرده‌اند. در دروه اسلامی از این ماه با عبارت «رمضان المبارک» یا «رمضان المعظم» یاد می‌کردند و در میان اقوام و قبایل عرب، نام‌های دیگری نیز برای این ماه به کار رفته است که عبارتند از: ناتق، دَیمُر و زاهر.[۶] پیامبر اسلام، رمضان را ماه برکت، برادری و مغفرت نامیده است.[۷]
منابع اسلامی رمضان را یکی از نام‌های خدا می‌دانند و از به کار بردن به تنهایی آن منع کرده‌اند و توصیه شده است عبارت «شهر» به معنای «ماه»، پیش از آن به کار برده شود.[۸] این نام عربی را بر روی افراد نیز می‌گذارند.[۹]
خاستگاه تاریخی
به گزارش مرزوقی اصفهانی، این ماه چون در دوران اعراب جاهلی همواره در تابستان قرار داشت، به این نام گذاشته شده‌بود که از دیدگاه تقویمی، منطقی به نظر نمی‌رسد و ماه قمری با گاه‌شمار شمسی متفاوت است. این ماه برای محاسبه طول متوسط ماه‌ها سال طبق تقویم قمری، همواره ۳۰ روزه تلقی می‌شود، با این وجود، با توجه به متکی بودن تقویم قمری به رویت هلال ماه، ممکن است برخی اوقات، این ماه ۲۹ روزه نیز باشد. در دوره جاهلی، ماه رمضان، ماه آغازین سال قمری بود و در دوره خلافت عمر بن خطاب که محرم، ماه آغازین قرار گرفت، احتمالاً پیشنهاد قرار گرفتن رمضان به عنوان ماه آغازین سال، به همین علت رد شد.[۱۰] پلسنر در دانشنامه اسلام، از تلاش اعراب پیش‌از اسلام برای هماهنگی هرچه بیشتر تقویم قمری با تقویم شمسی خبر می‌دهد که نامگذاری رمضان به نمایندگی از تابستان، از جمله آنها بود.[۱۱]
خاستگاه فرهنگی
با توجه به باور برخی که روزهای چهارشنبه ماه قمری که با عدد چهار مقارن بودند، نحس به‌شمار می‌رفتند، روز ۱۲ رمضان همواره روزی نحس تلقی می‌شد. خلفای فاطمی مصری در غره هر ماه از سال و در تمام جمعه‌های ماه رمضان، خطبه‌های خاصی را ایراد می‌کردند. در دوره جاهلیت، بازارهایی با نام عربی سوق در ایام رمضان برگزار می‌شد که یکی از آنها بازار عدن (اول تا دهم رمضان) و دومی بازار صنعا (از ۱۵ رمضان تا نیمه شوال) بود. رسم برگزاری این بازارها در دوره اسلام نیز تداوم داشت.[۱۲]
اهمیت نزد مسلمانان
رمضان، ماه نهم از تقویم اسلامی است که نزد مسلمانان به عنوان یک ماه مقدس تلقی می‌شود.[۱۳][۱۴][۱۵] وجود شب‌های قدر، لزوم روزه گرفتن و رعایت آداب‌های خاصی در این ماه، بر اهمیت رمضان در نظر مسلمانان افزوده است.[۱۶] پیامبر اسلام، این ماه را، ماه مهمانی خدا توصیف کرده است. در خصوص اهمیت این ماه در نزد شیعه و سنی، کتاب‌های متعددی به صورت مستقل و ابواب بسیاری در کتاب‌های مفصل فریقین نوشته شده است.[۱۷] از دیدگاه مسلمانان، این ماه برای ایجاد حس عمیق ارتباط با خدا و قرآن به عنوان کلام او، در نظر گرفته می‌شود.[۱۸] به عقیده مسلمانان، قرآن در یکی از شب‌های دهه آخر این ماه نازل شده است و شب قدر نیز در این ماه قرار گرفته است. این ماه در نظر مسلمانان، به عنوان ماهی که مؤمنان با انجام اعمال مومنانه، مورد بخشش خداوند قرار می‌گیرند، به‌حساب می‌آید.[۱۹] بر اساس روایتی از محمد، در این ماه کتاب‌های قرآن، انجیل، تورات، صحف ابراهیم و زبور نازل شده است.[۲۰]
شب قدر
پیامبر اسلام، در روایتی، شب قدر را در یکی از شب‌های رمضان دانسته است اما مشخص نکرده است که در کدام روز از این ماه قرار دارد.[۲۱] در اینکه شب قدر چه شبی از این ماه است، منابع اسلامی دچار اختلاف هستند، بیشتر اهل سنت، روز ۲۷ ماه رمضان را شب قدر می‌دانند.[۲۲][۲۳] شب قدر در باورهای اسلامی و بر اساس آیاتی از قرآن، بهتر از هزار ماه است. در این شب، فرشتگاه و روح آزادانه از آسمان به زمین می‌آیند تا طلوع فجر این فرایند ادامه دارد. از این شب در قرآن به عنوان شبی با برکت یاد شده است.[۲۴] شب‌زنده‌داری، دعا و مذاکره علمی از توصیه‌های سنت اسلامی در شب قدر است.[۲۵]
اعمال مسلمانان در ماه رمضان
برای ماه رمضان، اعمال مخصوصی برای مسلمانان از لحاظ شرعی وضع شده است. جوامع مسلمان برای اینکه بتوانند به اعمال این ماه، به‌طور حداکثری عمل کنند، ساعات کاری را با اعمال خود تنظیم می‌کنند و اوقات کاری در برخی از کشورهای اسلامی، کاهش می‌یابد.[۲۶]
روزه و افطار
از دیدگاه مسلمانان، گرفتن روزه در این ماه واجب است. هرچند برداشت ابتدایی از روزه، خودداری از خوردن و آشامیدن از طلوع آفتاب تا غروب آن است.[۲۷][۲۸][۲۹] اما، از دیدگاه مسلمانان، این خودداری‌ها شامل رفتارهای جنسی، رفتارهای غیراخلاقی و هرگونه اعمال ناعادلانه نیز می‌شود.[۳۰] روزه به عنوان یک عمل انظباطی سخت تلقی می‌شود که از طریق آن ذهنیت وارسته تربیت می‌گردد.[۳۱] روزه در ماه رمضان، یکی از پنج رکن اسلام است. روزه در ماه رمضان، موجب حس اجتماعی مضاعفی برای ایجاد اتحاد میان امت اسلامی با انجام اعمال و مناسک مشترک، به کار بسته شده است. بهبود سلامت جسمانی و روانی، درک فقیران، آموزش صبر، انضباط و تطهیر روح، از دلایل دیگری است که مسلمانان برای روزه برشمرده‌اند.[۳۲]
پس از پایان روز و همزمان با غروب آفتاب، مسلمانان در خانه یا مسجد جمع می‌شوند تا روزه خود را با افطار به پایان برسانند. افطارها غالباً به صورت جمعی برگزار می‌شود و مسلمانان با عموماً با خرما، روزه خود را می‌گشایند.[۳۳] بر اساس باورهای اسلامی، مسلمانی که به هر دلیل نتواند در ماه رمضان روزه بگیرد یا مجبور بشود که روزه خود را به دلیل سفر یا بیماری بشکند، در یکی از روزهای پس از ماه رمضان، روزه خود را دوباره به‌جا خواهد آورد. (اصطلاحا روزه خود را قضا می‌کند) در صورتی که توان گرفتن روزه، به‌طور کلی مقدور نباشد، اطعام فقرا جایگزین روزه خواهد شد. کسانی که از روزه در ماه رمضان معافند، پیران، کودکان، زنان حامله یا شیرده، زنان حائض، مسافران و بیماران هستند.[۳۴][۳۵][۳۶] روزه از سال دوم پس از هجرت و قبل از جنگ بدر بر مسلمانان واجب شد.[۳۷]
تلاوت قرآن
مسلمانان در این ماه به صورت گروهی در مسجدها، مراسم قرائت قرآن را اجرا می‌کنند. غالباً در طول این ماه، یک دور قرآن تلاوت می‌شود.[۳۸] در سنت اسلامی، توصیه شده است که در ماه رمضان، قرآن، زیاد قرائت شود. در روایت‌ها به ختم قران در این ماه نیز توصیه صورت گرفته است. بنابر روایتی در منابع شیعی، چون قران در این ماه نازل شده است، پس با قرائت قران به استقبال آن بروید.[۳۹] به همین دلیل در ماه رمضان، خانه‌ها و مساجد، محلی برای برگزاری مراسم ختم قرن هستند.[۴۰] همینطور قرآن برای تقسیم در طول ماه رمضان، به ۳۰ قسمت تقسیم شده است که به هر کدام از آنها جزء گفته می‌شود.[۴۱]
نماز
خواندن نماز در این ماه مورد تأکید روایت‌های اسلامی است.[۴۲][۴۳] نماز تراویح، از جمله سنت‌های ماه رمضان به حساب می‌آید. این نماز مستحبی، در مساجد و عموماً به صورت جماعت برگزار می‌شود.[۴۴] این نماز نسبت به نمازهای معمولی دیگر، طولانی‌تر است.[۴۵]
اعتکاف و شب‌زنده‌داری
اعتکاف در ۱۰ روز پایانی این ماه به عنوان یکی از سنت‌های پیامبر اسلام توصیه شده است.[۴۶][۴۷] به اعتکاف در مسجدهای کوفه، مسجدالحرام و مسجدالنبی، تأکید بیشتری شده است.[۴۸] در مدت اعتکاف، خارج شدن از مسجد یا منزل مورد اعتکاف ممنوع است.[۴۹] شب‌زنده‌داری در شب‌های ۲۱، ۲۳، ۲۵، ۲۷ و ۲۹ در ماه رمضان، یکی از اعمال مورد توجه مسلمانان در این ماه است.[۵۰]
عید فطر
روز پایانی ماه رمضان، به عید فطر یا عیدالله فطر شناخته می‌شود. این روز از نظر مسلمانان، یکی از عیدهای اسلامی است که جشن گرفته می‌شود. این روز یکی از دو روز تعطیل مهم در جوامع اسلامی است. این جشن در برخی مناطق مسلمان‌نشین با سنت‌های خاصی اجرا می‌شود. پوشیدن لباس‌های جدید، پوشیدن لباس‌های سفید توسط زنان، پخت شیرینی‌های مخصوص، هدیه دادن، تجمع در مساجد، اطعام‌های جمعی و رفتن به قبرستان، از رسوم این عید در مناطق مسلمان‌نشین است.[۵۱]
در منابع اسلامی
رمضان در قرآن
ماه رمضان، تنها ماه از گاه‌شمار قمری است که نامش به صراحت در قرآن، آیه ۱۸۵ سوره بقره، به کار رفته است.[۵۲][۵۳][۵۴] در این آیه آمده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ» ترجمه: «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر که دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد.» در خصوص اینکه این نزول قرآن در ماه رمضان به صورت دفعی یا تدریجی صورت گرفته است، در منابع اسلامی اختلاف وجود دارد. برخی بر این باورند که قرآن در شب قدر، به صورت یکباره بر محمد نازل شد و دیگران بر این عقیده‌اند که ماه رمضان، آغاز فرایند نزول قرآن بر محمد بود.[۵۵] بیشتر منابع تفسیری اجماع دارند که اولین آیات نازل شده بر محمد، آیات ابتدایی سوره علق در غار حراء در مکه بوده است.[۵۶]
رمضان در احادیث
مشهورترین روایت در موضوع رمضان، خطبه پیامبر اسلام است که در پایان ماه شعبان ایراد کرده است. محمد در این خطبه، رمضان را یکی از مهمترین ماه‌های خدا قلمداد کرده و این ماه را بهتر از هزار ماه می‌داند. او مؤمنان را دعوت به شب‌زنده‌داری، قصد تقرب در کارهای خیر، خواندن نماز و گرفتن روزه می‌کند. او این ماه را، ماه مواسات و همدردی می‌داند به افطار دادن ترغیب می‌کند. در خطبه دیگری که علی بن ابی‌طالب از محمد نقل می‌کند، ماه رمضان، ماه برکت و آمرزش توصیف و روزهایش بهترین روزها و شب‌هایش بهترین شب‌ها عنوان شده است. محمد در این خطبه می‌گوید: «در این ماه درب‌های بهشت گشوده و درب‌های دوزخ بسته خواهد شد.». دعاها، نمازهای مستحبی و اعمال و تسبیحات بسیاری برای این ماه گزارش شده است.[۵۷] در آموزه‌های پیامبر اسلام آمده است که ماه رمضان، تنها برای سرکوب لذات جسمانی نیست و مسلمانان باید، تلاش خود را برای ترک رفتارهای غیراخلاقی مثل دروغ و مخاصمه، افزایش دهند.[۵۸]
در روایت‌های منابع اهل سنت آمده است که اولین کسی که روزه گرفته است، نوح بود که پس از خروج از کشتی که در ماه رمضان صورت گرفت، روزه داشت.[۵۹] بنابر در حدیثی در منابع اهل سنت، شیطان در این ماه به زنجیر کشیده می‌شود.[۶۰]
در منابع شیعی، این ماه به عنوان بهار قرآن لقب گرفته است. بر اساس روایت‌های شیعی، کسی که در ماه رمضان بخشیده نشود، امیدی نیست که دیگر بخشیده شود، مگر در روز عرفه. در منابع شیعی از لزوم کفاره دادن در صورت به کار بردن نام رمضان بدون پیش‌وند یاد شده است. از دیدگاه امامان شیعه، آغاز سال، ماه رمضان است، هرچند آغاز سال قمری را محرم در نظر گرفته‌باشند. دعای افتتاح، دعای وداع با ماه رمضان، دعای سحر ابوحمزه ثمالی و دیگر دعاهای سحر از محمد باقر و علی بن موسی الرضا از جمله اعمالی است که در روایات شیعی مورد تأکید قرار گرفته است.[۶۱]
رویدادهای اسلامی در رمضان
وقایع مختلفی در این ماه صورت گرفته که در تقویم اسلامی، جای گرفته‌اند. لباس سبز پوشیدن مأمون در هفتم رمضان، درگذشت خدیجه، همسر محمد در دهم رمضان، تولد حسن مجتبی در نیمه رمضان، وقوع غزوه بدر،[۶۲] درگیری مسلحانه در مدینه پس از هجرت محمد در هفدهم رمضان[۶۳] و ترور و درگذشت علی بن ابی‌طالب در نوزدهم تا بیست و یکم رمضان،[۶۴] فتح مکه در بیستم رمضان از جمله وقایع مهم این ماه به‌شمار رفته است.[۶۵]
در هنر، فرهنگ و ادبیات
فرهنگ
روزه گرفتن در ماه رمضان، صرفاً یک عمل عبادی نیست و با آداب فرهنگی و اجتماعی توامان شده است.[۶۶] رمضان در فرهنگ اسلامی، فراتر از ماهی برای عبادت‌های فردی است و به عنوان بستری برای انسجام اجتماعی و القای حس تعلق به جامعه استفاده می‌شود.[۶۷]ب یشتر رفتارهای اجتماعی در خصوص موضوع رمضان، در حوزه جشن‌های اسلامی صورت می‌گیرد. مسلمانان در ابتدا برای ورود به ماه رمضان جشن می‌گیرند. تدارک مساجد، نظافت آنها و منازل و آراستن خانه و زیارتگاه‌ها از رسوم جوامع مسلمان در استقبال از ماه رمضان است. سنت خانه‌تکانی پیش از ماه رمضان در میان جوامع بسیاری از مسلمانان رواج داشته است. غالباً خریدهای ماه رمضان، پیش از آغاز آن تهیه می‌شوند. خوراکی‌های این ماه نسبت به منطقه‌های جغرافیایی، متفاوت است. از دیگر سنت‌های ماه رمضان، سنت آشتی‌دادن کسانی است که کدورت بین آنها وجود دارد. در این ماه، مبلغان دینی برای بیان اصول عقائد اسلامی و احکام شرعی، به‌آبادی‌های دیگر عزیمت می‌کنند. مراسم کلوخ‌اندازان[یادداشت ۱] از سنت‌های این ماه است. گرفتن روزه پیشباز یا پیش‌واز در روز قبل از شروع ماه رمضان، بعضاً تا سه روز، دیگر رسم مسلمانان است. عموماً در ماه رمضان، اعمال شرورانه و فساد کاهش می‌یابد و مردم در حفظ حقوق دیگران، تلاش بیشتری می‌کنند.[۶۸]
شروع رمضان با اعلام رویت هلال آغاز می‌شود. در برخی نواحی، با اعلام رویت هلال، شهر آذین‌بندی می‌شود و ضرب دهل‌ها و طبل‌ها و گفتن اذان و قرائت قرآن، از آداب فرهنگی بعد از آن است. ارسال پیام‌های تبریک به یکدیگر در قالب‌های نثر و نظم، از دیگر سنت‌های فرهنگی مسلمانان است. بیدار کردن مردم به هنگام سحری با وجود وسعت شهرها، صورت می‌گیرد. مؤذنان نیز نزدیک شدن به لحظه سحر و اذان را اعلام می‌کنند یا فانوسی را در مناره‌ها روشن می‌کردند که تا زمان روشن بودن، نشانه سحر نشدن و خاموش شدن فانوس، نشانه رسیدن وقت اذان و شروع امساک بود. زدن طبل، شلیک توپ و زدن بوق حمام‌ها دیگر راه‌های اعلام سحر بود. این مراحل برای اعلام وقت افطار نیز به کار می‌رفت. امروزه با گسترش تکنولوژی، رادیو و تلویزیون و بلندگوهای مساجد، جایگزین این امور شده‌اند. سحرخوانی و مناجات‌خوانی و ریزه‌خوانی از سنت‌های این ماه است.[۶۹] با این حال، در برخی از جوامع مسلمانان برای اعلام زمان سحر، طبل می‌زنند یا زنگی را به صدا درمی‌آورند.[۷۰] به جهت کاربرد فانوس در اعلام وقت سحر و افطار، در کشورهایی چون مصر، فانوس به عنوان نماد آغاز رمضان تلقی می‌شود.[۷۱] آغاز رمضان در ایران قدیم، همچون دیگر ماه‌ها، با نقاره‌زنی اعلام می‌شد۔[۷۲]
گشودن سفره‌های سحری و افطاری در مساجد و منازل، رسم دیرینه ماه‌های رمضان بوده است. بنابر روایتی از پیامبر اسلام، در گشودن روزه و خوردن «فطور»، عجله صورت می‌گیرد و به همین منظور در برخی مساجد، پیش از خواندن نماز مغرب، سفره افطار پهن خواهد شد. در برخی مناطق، وقتی شخص روزه خود را در موقع مقرر باز نکند، از اصطلاح «روزه از کف رفت» یا «روزه جهودی شد» استفاده می‌شود. رسم است که روزه با خرما گشوده شود و عقیده این است که افطار با خرما، ثواب بیشتری دارد. خوراکی‌های ماه رمضان نیز عموماً خوراکی‌های ساده‌ای چون خرما، شیر، آب‌جوش، چای، انواع حلوا، شله‌زرد، شیربرنج، انواع آش، برخی شیرینی‌ها (همچون زولبیا، بامیه، کنافه و قطیفه) و غذاهایی با محتوای حبوبات هستند.[۷۳] در آخر شب‌های رمضان، هند و جاهای دیگر، میزبان بازارهای خوراکی هستند که بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کنند.[۷۴] مسلمانان غالباً زودتر از سحر از خواب برمی‌خیزند تا غذایی بخورند و بتوانند گرسنگی طول روز را تحمل کنند.[۷۵]
در عصر فاطمی، سه روز مانده به ماه رمضان، قضات مصر به مساجد و آرامگاه‌ها سرکشی می‌کردند تا نیاز آنها برای تدارک رمضان را برطرف کنند. خلفای فاطمی نیز به نزدیکان خود، ظرف حلوایی را هدیه می‌دادند که در وسط آن، کیسه‌ای از طلا بود و به غُره رمضان مشهور بود. در دوره فاطمی، تمام اطعمه مربوط به ماه رمضان را در مکانی به نام دارالقطره طبخ می‌کردند. ابن بطوطه گزارش می‌کند که در دمشق، هیچ فردی به تنهایی افطار نمی‌کرد و مردمان، همدیگر را برای افطار دعوت می‌کردند.[۷۶] شب‌های رمضان از گذشته، برای سرگرمی و نمایش‌ها در نظر گرفته می‌شد. روزه‌داران غالباً ساعاتی از روز را نیز به خواب می‌گذرانند.[۷۷]
ادبیات
رمضان، نِمود زیادی در ادبیات عربی و فارسی داشته است؛ موضوعاتی چون عید فطر، روزه‌داری، قرار گرفتن شب‌های قدر در این ماه و نامیده شدن به ماه صیام، در اشعار و آثار عربی و فارسی مورد استفاده شاعران و نویسندگان بوده است. استفاده از «رمضان» در مثل‌های عربی و فارسی نیز کاربرد دارد. مثل مشهور فارسی «همیشه شعبان، یکبار هم رمضان» از جمله ضرب‌المثل‌های فارسی است.[۷۸] عبارت «یدخل الشعبان فی الرمضان» نیز از ضرب‌المثل‌های عربی است که برای کسی به می‌رود که دچار خلط مباحث شده‌باشد.[۷۹]
رویت هلال ماه
بر اساس فقه اسلامی، ماه‌های قمری با رویت ثابت می‌شوند و اگر به دلیل شرایط جوی، سبب بشود تا ماه قابل مشاهده نباشد، ماه رمضان به صورت سی روزه تلقی می‌شوند.[۸۰] بنابراین، ماه رمضان عموماً ۲۹ روزه است مگر هلال ماه شوال دیده نشود. مسلمانان در ماه رمضان، از طلوع فجر تا غروب آفتاب، به روزه می‌گذرانند و زمان احراز ماه رمضان را نیز، رویت هلال ماه می‌دانند؛ این ترکیب منحصربه‌فرد از منظومه قمری و خورشیدی، رویت هلال ماه را به فعالیتی جممعی در جامعه‌های اسلامی مبدل ساخته است. مسلمانان در مناطق مختلف، به رویت هلال در آخرین روز از ماه شعبان می‌پردازند. در برخی کشورهای دیگر، رویت هلال به هیئت رسمی علما محول می‌شود. این هیئت، وظیفه دارند تا در مناطق مختلف به رویت هلال بپردازند و گزارش‌های رویت یا عدم رویت را جمع‌بندی و نتیجه را اعلام نمایند. برخی از دانشمندان مسلمان بر این عقیده هستند که می‌توان اعلام آغاز ماه را بر اساس محاسبات نجومی انجام داد. همین مسائل منجر به اختلاف در زمینه کیفیت اثبات شروع ماه‌های قمری انجامیده است.[۸۱]
کتاب‌شناسی
با موضوع بیان اهمیت و جایگاه رمضان در دیدگاه مسلمانان، کتاب‌های بسیاری نوشته شده‌اند. فضائل شهر رمضان اثر نصر بن عامر سنجاری یکی از این آثار است. کتاب‌های دیگری نیز با همین عنوان توسط ابن ابی‌منصور بغدادی، تقی‌الدین عبدالغنی بن عبدالواحد جماعیلی مقدسی و ابومختار بن محمود زاهدی نوشته شده است. شیخ صدوق نیز بخشی از کتاب فضائل الاشهر الثلاثه را به این موضوع اختصاص داده است. ابن رجب دیگر مؤلف مسلمان است که در کتاب لطائف المعارف به موضوع اهمیت و فضیلت رمضان پرداخته است.[۸۲]
پانویس
یادداشت‌ها
- ↑ طی مراسم کلوخ‌اندازان، جمعیت در باغ یا خانه‌های بزرگ جمع شده و به شادی می‌گذرانند. (رک:رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.)
ارجاعات
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Parkin, “Ramadan”, Concise Oxford Dictionary of Family Names in Britain.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ PLESSNER, “RAMADAN”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ PLESSNER, “RAMADAN”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ PLESSNER, “RAMADAN”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Esposito, “Fasting”, The Oxford Dictionary of Islam.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Tayob, “Muslim Food Culture”, Oxford Research Encyclopedia of Anthropology.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Tayob, “Muslim Food Culture”, Oxford Research Encyclopedia of Anthropology.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Esposito, “Fasting”, The Oxford Dictionary of Islam.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Tayob, “Muslim Food Culture”, Oxford Research Encyclopedia of Anthropology.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ PLESSNER, “RAMADAN”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ Tayob, “Muslim Food Culture”, Oxford Research Encyclopedia of Anthropology.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Augustyn, “Ramadan”, Britannica.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ جاوید، «نغمه‌های فراموش‌شدهٔ رمضان»، خبرگزاری میراث فرهنگی.
- ↑ رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Tayob, “Muslim Food Culture”, Oxford Research Encyclopedia of Anthropology.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ PLESSNER, “RAMADAN”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ قاسملو، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ Esposito, “Ramadan”, The Islamic World.
- ↑ Ahmad, “Ramadan”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World.
- ↑ معینی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
منابع
- جاوید، هوشنگ (۱۳۹۱). «نغمه‌های فراموش‌شدهٔ رمضان گردشگر جذب نمی‌کند». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۲.
- قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «رمضان». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- معینی، محسن (۱۳۷۵). «رمضان». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- رحیمی، فاطمه (۱۳۷۵). «رمضان». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- Ahmad, Anis (2009). "Ramadan". In Esposito, John L. (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World (به انگلیسی). Oxford University Press.
- Augustyn., Adam (2008). "Ramadan". Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). britannica.com.
- Esposito, John L (2003). "Fasting". The Oxford Dictionary of Islam (به انگلیسی). Oxford University Press.
- Esposito, John L (2004). "Ramadan". The Islamic World: Past and Present (به انگلیسی). Oxford University Press.
- Parkin, Harry (2021). "Ramadan". Concise Oxford Dictionary of Family Names in Britain (به انگلیسی). Oxford University Press.
- PLESSNER, M. (1986). "RAMADAN". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (2rd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 417-418.
- Tayob, Shaheed (2020). "Muslim Food Culture". Oxford Research Encyclopedia of Anthropology (به انگلیسی). Oxford University Press.
برای مطالعهٔ بیشتر
- تاریخچه فرهنگی و تاریخی غذاهای مرسوم در ماه رمضان در جوامع مسلمانان (به انگلیسی، منتشر شده در دانشنامه شکر و شیرینی آکسفورد) در این خصوص همچنین ببینید:
- مدخل رمضان (به انگلیسی، منتشر شده در دانشنامه غذای آکسفورد)