قصیده تائیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح ارقام، اصلاح سجاوندی، اصلاح املا، ابرابزار، اصلاح نشانی وب) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:Diʻbil al-Khuzāʻī-Arabic Praise poetry on Ali al-Ridha-Tiling-Balasar Mosque (Longitudinal Cropped).jpg|جایگزین=|بندانگشتی|330x330پیکسل|دو بیت از قصیده تائیه از [[دعبل خزاعی]]، منقش بر سردر [[مسجد بالاسر]] واقع در [[حرم امام رضا]]]]'''قصیده تائیه'''، که با نام '''مدارس الآیات''' و '''تائیه دعبل''' نیز شناخته می‌شود، از اشعاری است که در وصف [[علی بن موسی الرضا]] سروده | [[پرونده:Diʻbil al-Khuzāʻī-Arabic Praise poetry on Ali al-Ridha-Tiling-Balasar Mosque (Longitudinal Cropped).jpg|جایگزین=|بندانگشتی|330x330پیکسل|دو بیت از قصیده تائیه از [[دعبل خزاعی]]، منقش بر سردر [[مسجد بالاسر]] واقع در [[حرم امام رضا]]]]'''قصیده تائیه'''، که با نام '''مدارس الآیات''' و '''تائیه دعبل''' نیز شناخته می‌شود، از اشعاری است که در وصف [[علی بن موسی الرضا]] سروده شده است. این شعر توسط [[دعبل خزاعی]] سروده و در [[مرو]] انشاد شده است. | ||
== نام قصیده == | == نام قصیده == | ||
قصیده تائیه، که با نام‌های مدارس الآیات و | قصیده تائیه، که با نام‌های مدارس الآیات و همینطور تائیه دعبل خزائی نیز مشهور است، بلندترین قصیده به جامانده از دعبل خزائی است. علت نام‌گذاری این قصیده به تائیه، شروع شدن آن با حرف تاء<ref>{{پک|جنتی‌فر|مرادیان|۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۷|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref><ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> یا پایان یافتن قافیه آن با حرف تاء می‌باشد.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵}}</ref> | ||
== شاعر == | == شاعر == | ||
{{اصلی|دعبل خزاعی}} | {{اصلی|دعبل خزاعی}} | ||
محمد بن علی بن رزین بن عثمان مشهور به [[دعبل خزاعی]] ( | محمد بن علی بن رزین بن عثمان مشهور به [[دعبل خزاعی]] (۱۴۸–۲۴۶ ه.ق)، از شاعران برجسته و شیعه قرن دوم ه.ق است که در عصر [[خلفاء عباسی]] می‌زیست.<ref>{{پک|1=پاکدامن|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=دعبل خزاعی}}</ref><ref>{{پک|جنتی‌فر|مرادیان|۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۶|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref> محل تولد او را [[سوریه]] گزارش کرده‌اند. نسب او به بدیل بن ورقاء خزاعی از [[صحابه پیامبر اسلام]] می‌رسد. دایه‌اش، وی را به جهت چهره زشتش در دوران کودکی، به دعبل (به معنای ماده شتر پیر) خطاب می‌کرد و به همین جهت، به این نام مشهور شد. او از شیعیان متعصب روزگار خود بود این کلام که «من سی سال است که دار خود را بر دوش می‌کشم ولی کسی نیست که مرا به [[صلیب]] کشد» به او منسوب است. او در اشعارش، به هجو خلفا، امرا و صاحبان دولت می‌پرداخت. او اشعار متعددی سروده است. قصیده تائیه و رائیه او در وصف [[علی بن موسی الرضا|علی بن موسی الرضاست]]. از وی اشعار بسیاری باقی مانده است که اولین بار توسط [[ابوبکر صولی]] در ۳۰۰ ورق جمع‌آوری شد. او علاوه بر شعر، از راویان حدیث بود. در کیفیت و محل مرگ و دفن او اختلاف نظر است، مشهور است که وی به سبب هجو [[مالک بن طوق]]، در حوالی [[شوش]] کشته شد.<ref>{{پک|1=پاکدامن|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=دعبل خزاعی}}</ref> | ||
=== انگیزه شاعر === | === انگیزه شاعر === | ||
مشهور است که وقتی [[علی بن موسی الرضا]] به مرو داخل و به منصب [[ولایتعهدی علی بن موسی الرضا|ولایتعهدی مأمون]] منصوب شد؛ دعبل قصیده‌ای را سرود و به نزد علی بن موسی الرضا راهی شد. دعبل به محفل علی بن موسی الرضا وارد شد و به او گفت: من قصیده ای در مدح شما سروده‌ام و عهد کرده‌ام که قبل از آنکه شما آن را نشنیده باشید، آن را برای دیگری نخوانم. علی بن موسی به وی اجازه خواندن داد.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|جنتی‌فر|مرادیان|۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۷|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref> او برای این منظور، پس از سرودن شعرش در بغداد، به همراه برادرش ابوالحسن علی، به خراسان عازم | مشهور است که وقتی [[علی بن موسی الرضا]] به مرو داخل و به منصب [[ولایتعهدی علی بن موسی الرضا|ولایتعهدی مأمون]] منصوب شد؛ دعبل قصیده‌ای را سرود و به نزد علی بن موسی الرضا راهی شد. دعبل به محفل علی بن موسی الرضا وارد شد و به او گفت: من قصیده ای در مدح شما سروده‌ام و عهد کرده‌ام که قبل از آنکه شما آن را نشنیده باشید، آن را برای دیگری نخوانم. علی بن موسی به وی اجازه خواندن داد.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|جنتی‌فر|مرادیان|۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۷|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref> او برای این منظور، پس از سرودن شعرش در بغداد، به همراه برادرش ابوالحسن علی، به خراسان عازم شد.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵}}</ref> منابع دیگر، [[ابراهیم بن عباس]]، یکی دیگر از شاعران شیعی را از همراهان او در این سفر گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|1=پاکدامن|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=دعبل خزاعی}}</ref> منابع شیعی، از ماجرای و مجلس خواندن و اهدای این شعر از جانب دعبل به علی بن موسی الرضا، گزارش‌هایی را نقل کرده‌اند. در جایی از این گزارش‌ها، علی بن موسی الرضا خطاب به دعبل گفته است که: «ای دعبل، خدا این دو بیت را بر زبان تو جاری کرده است».<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۶۷}}</ref> بنابر همین گزارش‌ها، پس از اتمام شعر نیز، علی بن موسی الرضا، دعبل را مورد تشویق قرار داده است و به او صد دینار بخشید. دعبل دینارها را به دلیل عدم نیازش به آنها و انگیزه اصلی او برای ملاقات با علی بن موسی الرضا، پس فرستاد و از علی بن موسی الرضا تقاضا کرد تا پیراهنش را به عنوان کفن، به او هدیه دهد. کمی بعد، علی بن موسی الرضا پیراهن سبز رنگی را به همراه همان کیسه دینار به او هدیه داد.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۶۸}}</ref> | ||
در ''[[مطالب السئول]]'' گزارش | در ''[[مطالب السئول]]'' گزارش شده است که [[مأمون]]، پس از شنیدن قصیده تائیه به نقل از دیگران، دعبل را احضار کرد و پس از احضار علی بن موسی الرضا، تقاضا کرد تا این قصیده برای او نیز خوانده شود. دعبل قصیده را برای مأمون خواند و پس از آن، مأمون به او ۵۰ هزار درهم صله عطا کرد. ابوالعباس فضل بن سهل نیز ۸۰ دینار و یک اسب خراسانی به دعبل بخشید.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۷۰}}</ref> در ''[[عیون اخبار الرضا]]''، گزارش شده است که در گردنه قوهان، راهزنان به کاروان دعبل حمله کردند و پس از غارت کاروان، پیراهن اهدایی علی بن موسی الرضا را نیز ربودند، در این میان، ماجرایی رخ داد و کاروانیان که از شیعیان بودند، پس از شناخت دعبل، اموال کاروانیان را به احترام او پس دادند. دعبل در نهایت به قم سفر کرد و در آنجا، جمعی از شیعیان قمی پس از اطلاع از پیراهن اهدایی علی بن موسی الرضا به دعبل، در ابتدا قصد خرید پیراهن کردند و پس از انکار دعبل از پذیرش معامله، او را با تهدید مجبور به معامله کردند. سر آخر دعبل مجبور شد تا یک آستین از پیراهن را به همراه ۳۰ هزار درهم از اهالی قم دریافت کند و به شهر خویش بازگردد.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۷۰_۷۴}}</ref> همچنین گزارش شده است که دعبل، پس از آن این شعر را بر روی لباسی نوشته، با آن [[لباس احرام]] بسته و پس از آن وصیت کرده بود تا این لباس را در کفنش قرار دهند.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۷}}</ref> | ||
== محتوا و ساختار == | == محتوا و ساختار == | ||
=== محتوا === | === محتوا === | ||
تعداد ابیات این قصیده را ۱۲۳ بیت که همگی به زبان عربی هستند، گزارش | تعداد ابیات این قصیده را ۱۲۳ بیت که همگی به زبان عربی هستند، گزارش شده است. این قصیده را بلندترین قصیده دعبل خزائی عنوان داده‌اند.<ref>{{پک|1=جنتی‌فر|2=مرادیان|3=۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۷|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref><ref>{{پک|1=ناجی|2=باغستانی|3=۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> محتوای شعر در بردارنده موضوعاتی چون مدح و ثنای [[اهل بیت]] [[محمد|پیامبر اسلام]]، ذکر مصیبت آنان، [[ولایت علی بن ابی‌طالب|ولایت]] و [[خلافت علی بن ابی‌طالب]] و فرزندان او، عشق به [[خاندان محمد]]، بی‌وفایی مردمان نسبت به [[علی بن ابی‌طالب]] و خاندان او پس از [[درگذشت محمد|درگذشت پیامبر اسلام]]، [[نبرد کربلا]]، قیام علویان بر علیه [[امویان]] و [[عباسیان]] و اقدامات متقابل آنان، برخی مسائل اعتقادی و تاریخی و … است.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۶}}</ref> یکی از دلایل مورد توجه قرار گرفتن این شعر، بعد سیاسی آن است؛ زیرا او در زمان [[بنی‌عباس]] می‌زیسته و در اشعارش به ظلم‌های بنی عباس بر شیعیان و قیام شیعیان علیه حکومت را گزارش کرده است.<ref>{{پک|جنتی‌فر|مرادیان|۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۴|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref> در این قصیده، از [[ولایتعهدی علی بن موسی الرضا]] هیچ یادی نشده است. در ذکر علت آن آورده‌اند که علی بن موسی الرضا این منصب را به اجبار پذیرفته و به نوعی یک نقشه سیاسی برای پوشش تبعید علی بن موسی در مرو بوده است که توسط مأمون تمهیده شده بود.<ref>{{پک|جنتی‌فر|مرادیان|۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۸|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref> به گزارش [[شیخ صدوق|صدوق]] در ''[[عیون اخبار الرضا]]'' و به گفته خود دعبل، علی بن موسی الرضا دو بیت را به اشعار او افزوده است. این دو بیت عبارتند از:<ref>{{پک|1=پاکدامن|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|ف=دعبل خزاعی}}</ref> | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
{{ب|و قبر بطوس یالها من مصیبه|الحت علی الاحشاء بالزفرات}} | {{ب|و قبر بطوس یالها من مصیبه|الحت علی الاحشاء بالزفرات}} | ||
{{ب|الی الحشر حتی یبعث‌الله قائماً|یفرج عنا الغم و | {{ب|الی الحشر حتی یبعث‌الله قائماً|یفرج عنا الغم و الکربات}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
=== ساختار === | === ساختار === | ||
وزن قصیده به صورت بحر طویل (فعولن مفاعیلن فعولن مفاعل) | وزن قصیده به صورت بحر طویل (فعولن مفاعیلن فعولن مفاعل) است.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۶}}</ref> | ||
== نقد ادبی == | == نقد ادبی == | ||
وزن بحر طویلی که برای این قصیده انتخاب شده، متناسب با محتواهای بلند و حماسی قصیده | وزن بحر طویلی که برای این قصیده انتخاب شده، متناسب با محتواهای بلند و حماسی قصیده دارد. به عقیده قلی‌زاده، این شعر از مطلع تا مقطع آن، در کمال ظرافت و بهره‌وری از صنایع لفظی و معنوی سروده شده است. در این قصیده از صنایع حُسن مطلع، تشبیب و تغزل، جناس، مراعات النظیر، طباق، توریه، ایهام، استعاره، کنایه، حُسن تعلیل و حُسن تخلّص بهره برده شده است. به عقیده قلی‌زاده، این شعر از جنبه محتوایی، مملو از هنر، حماسه، عشق، ایمان، اخلاص، اندیشه، تعهد و عاطفه است.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵_۵۶}}</ref> | ||
این شعر را مشهورترین و طولانی‌ترین شعر دعبل<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵}}</ref> و سبب شهرت او | این شعر را مشهورترین و طولانی‌ترین شعر دعبل<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۵}}</ref> و سبب شهرت او می‌دانند.<ref>{{پک|1=جنتی‌فر|2=مرادیان|3=۱۳۹۶|ک=مطالعات ادبی متون اسلامی|ص=۱۴۷|ف=بازخوانی قصیده تائیه}}</ref><ref>{{پک|1=ناجی|2=باغستانی|3=۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> | ||
=== ترجمه، شرح، حاشیه و تشطیر === | === ترجمه، شرح، حاشیه و تشطیر === | ||
به جهت اهمیت اعتقادی-تاریخی این شعر از دعبل خزائی، شاعران و عالمان شیعه و سنی به شرح و حاشیه‌نویسی بر این قصیده پرداخته‌اند. در میان منابع سنی، نظرات مثبت و منفی به صورت توامان گزارش | به جهت اهمیت اعتقادی-تاریخی این شعر از دعبل خزائی، شاعران و عالمان شیعه و سنی به شرح و حاشیه‌نویسی بر این قصیده پرداخته‌اند. در میان منابع سنی، نظرات مثبت و منفی به صورت توامان گزارش شده است که امینی در کتاب الغذیر به گزارش و بررسی بیشتر آنان پرداخته است. از میان شیعیانی که به این قصیده پرداخته‌اند، می‌توان به [[محمدباقر مجلسی]] اشاره کرد که کتابی با عنوان ''شرح تائیه'' نگاشته است. این اثر به سال ۱۳۵۹ ه.ش در تهران و با تصحیح علی محدث، چاپ شده است. از این اثر چند نسخه خطی نیز گزارش شده است. [[نعمت‌الله جزایری]]، [[محمد قنوی شیرازی|کمال‌الدین محمد بن محمد قنوی شیرازی]]، [[علی علیاری قره‌داغی|میرزا علی علیاری قره‌داغی تبریزی]] و [[فاضل تونی]]، از شیعیانی بودند که بر این قصیده، شرح و حاشیه نوشته‌اند. در دوره معاصر نیز کسانی چون عبدالرحیم ذکری در کتاب ''زندگانی دعبل خزاعی''، عزیزالله حاجی‌مشهدی در کتاب ''ترجمه شرح علامه مجلسی بر قصیده تائیه دعبل'' و صدیقه وسمقی در کتاب ''شاخه‌های شکسته'' به شرح این قصیده پرداخته‌اند. علاوه بر شرح و حاشیه، تشطیرهایی (دو برابر کردن محتوای یک شعر با ابیاتی دیگر) نیز بر این قصیده سروده شده است. معروف‌ترین تشطیر بر قصیده تائیه دعبل، توسط صلاح الصاوی سروده شده است. این تشطیر در سال ۱۳۶۸ نوشته و به صورت کامل در متن کتاب ''دعبل بن علی خزاعی'' اثر محمدجواد گوهری، نقل شده است.<ref>{{پک|1=قلی‌زاده|2=۱۳۸۰|ک=دعبل خزائی|ص=۵۶_۵۹}}</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=پاکدامن|نام=محمدحسن|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=دعبل خزاعی|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | * {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=پاکدامن|نام=محمدحسن|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=دعبل خزاعی|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}} | ||
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=جنتی‌فر|نام=محمد|عنوان=بازخوانی قصیده تائیه دعبل از رهگذر واکاوی اندیشه، ساختار موسیقایی، تعابیر و تصاویر هنری|ژورنال=مطالعات ادبی متون اسلامی|تاریخ=۱۳۹۶|صفحه=۱۴۳–۱۷۲|نام۲=سوده|نام خانوادگی۲=مرادیان|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/393334/}} | * {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=جنتی‌فر|نام=محمد|عنوان=بازخوانی قصیده تائیه دعبل از رهگذر واکاوی اندیشه، ساختار موسیقایی، تعابیر و تصاویر هنری|ژورنال=مطالعات ادبی متون اسلامی|تاریخ=۱۳۹۶|صفحه=۱۴۳–۱۷۲|نام۲=سوده|نام خانوادگی۲=مرادیان|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/393334/}} | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قلی‌زاده|نام=مصطفی|عنوان=دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش|سال=۱۳۸۰|مکان=قم|ناشر=دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم|پیوند=https://eliteraturebook.com/books/pdf/15261/ | * {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قلی‌زاده|نام=مصطفی|عنوان=دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش|سال=۱۳۸۰|مکان=قم|ناشر=دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم|پیوند=https://eliteraturebook.com/books/pdf/15261/دعبل+خزاعی+شاعر+دار+بر+دوش|شابک=964-424-908-9}} | ||
{{علی بن موسی الرضا}} | {{علی بن موسی الرضا}} | ||
{{درجه‌بندی|نیازمند پیوند=خیر|نیازمند رده=خیر|نیازمند جعبه اطلاعات=بله|نیازمند تصویر=بله|نیازمند استانداردسازی=خیر|نیازمند ویراستاری=خیر|مقابله نشده با دانشنامه‌ها=تاحدودی|تاریخ خوبیدگی=|تاریخ برگزیدگی=|توضیحات=}} | |||
[[رده:شعر اسلامی]] | [[رده:شعر اسلامی]] | ||
نسخهٔ ۱۴ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۵۲
.jpg)
قصیده تائیه، که با نام مدارس الآیات و تائیه دعبل نیز شناخته می‌شود، از اشعاری است که در وصف علی بن موسی الرضا سروده شده است. این شعر توسط دعبل خزاعی سروده و در مرو انشاد شده است.
نام قصیده
قصیده تائیه، که با نام‌های مدارس الآیات و همینطور تائیه دعبل خزائی نیز مشهور است، بلندترین قصیده به جامانده از دعبل خزائی است. علت نام‌گذاری این قصیده به تائیه، شروع شدن آن با حرف تاء[۱][۲] یا پایان یافتن قافیه آن با حرف تاء می‌باشد.[۳]
شاعر
محمد بن علی بن رزین بن عثمان مشهور به دعبل خزاعی (۱۴۸–۲۴۶ ه.ق)، از شاعران برجسته و شیعه قرن دوم ه.ق است که در عصر خلفاء عباسی می‌زیست.[۴][۵] محل تولد او را سوریه گزارش کرده‌اند. نسب او به بدیل بن ورقاء خزاعی از صحابه پیامبر اسلام می‌رسد. دایه‌اش، وی را به جهت چهره زشتش در دوران کودکی، به دعبل (به معنای ماده شتر پیر) خطاب می‌کرد و به همین جهت، به این نام مشهور شد. او از شیعیان متعصب روزگار خود بود این کلام که «من سی سال است که دار خود را بر دوش می‌کشم ولی کسی نیست که مرا به صلیب کشد» به او منسوب است. او در اشعارش، به هجو خلفا، امرا و صاحبان دولت می‌پرداخت. او اشعار متعددی سروده است. قصیده تائیه و رائیه او در وصف علی بن موسی الرضاست. از وی اشعار بسیاری باقی مانده است که اولین بار توسط ابوبکر صولی در ۳۰۰ ورق جمع‌آوری شد. او علاوه بر شعر، از راویان حدیث بود. در کیفیت و محل مرگ و دفن او اختلاف نظر است، مشهور است که وی به سبب هجو مالک بن طوق، در حوالی شوش کشته شد.[۶]
انگیزه شاعر
مشهور است که وقتی علی بن موسی الرضا به مرو داخل و به منصب ولایتعهدی مأمون منصوب شد؛ دعبل قصیده‌ای را سرود و به نزد علی بن موسی الرضا راهی شد. دعبل به محفل علی بن موسی الرضا وارد شد و به او گفت: من قصیده ای در مدح شما سروده‌ام و عهد کرده‌ام که قبل از آنکه شما آن را نشنیده باشید، آن را برای دیگری نخوانم. علی بن موسی به وی اجازه خواندن داد.[۷][۸] او برای این منظور، پس از سرودن شعرش در بغداد، به همراه برادرش ابوالحسن علی، به خراسان عازم شد.[۹] منابع دیگر، ابراهیم بن عباس، یکی دیگر از شاعران شیعی را از همراهان او در این سفر گزارش کرده‌اند.[۱۰] منابع شیعی، از ماجرای و مجلس خواندن و اهدای این شعر از جانب دعبل به علی بن موسی الرضا، گزارش‌هایی را نقل کرده‌اند. در جایی از این گزارش‌ها، علی بن موسی الرضا خطاب به دعبل گفته است که: «ای دعبل، خدا این دو بیت را بر زبان تو جاری کرده است».[۱۱] بنابر همین گزارش‌ها، پس از اتمام شعر نیز، علی بن موسی الرضا، دعبل را مورد تشویق قرار داده است و به او صد دینار بخشید. دعبل دینارها را به دلیل عدم نیازش به آنها و انگیزه اصلی او برای ملاقات با علی بن موسی الرضا، پس فرستاد و از علی بن موسی الرضا تقاضا کرد تا پیراهنش را به عنوان کفن، به او هدیه دهد. کمی بعد، علی بن موسی الرضا پیراهن سبز رنگی را به همراه همان کیسه دینار به او هدیه داد.[۱۲]
در مطالب السئول گزارش شده است که مأمون، پس از شنیدن قصیده تائیه به نقل از دیگران، دعبل را احضار کرد و پس از احضار علی بن موسی الرضا، تقاضا کرد تا این قصیده برای او نیز خوانده شود. دعبل قصیده را برای مأمون خواند و پس از آن، مأمون به او ۵۰ هزار درهم صله عطا کرد. ابوالعباس فضل بن سهل نیز ۸۰ دینار و یک اسب خراسانی به دعبل بخشید.[۱۳] در عیون اخبار الرضا، گزارش شده است که در گردنه قوهان، راهزنان به کاروان دعبل حمله کردند و پس از غارت کاروان، پیراهن اهدایی علی بن موسی الرضا را نیز ربودند، در این میان، ماجرایی رخ داد و کاروانیان که از شیعیان بودند، پس از شناخت دعبل، اموال کاروانیان را به احترام او پس دادند. دعبل در نهایت به قم سفر کرد و در آنجا، جمعی از شیعیان قمی پس از اطلاع از پیراهن اهدایی علی بن موسی الرضا به دعبل، در ابتدا قصد خرید پیراهن کردند و پس از انکار دعبل از پذیرش معامله، او را با تهدید مجبور به معامله کردند. سر آخر دعبل مجبور شد تا یک آستین از پیراهن را به همراه ۳۰ هزار درهم از اهالی قم دریافت کند و به شهر خویش بازگردد.[۱۴] همچنین گزارش شده است که دعبل، پس از آن این شعر را بر روی لباسی نوشته، با آن لباس احرام بسته و پس از آن وصیت کرده بود تا این لباس را در کفنش قرار دهند.[۱۵]
محتوا و ساختار
محتوا
تعداد ابیات این قصیده را ۱۲۳ بیت که همگی به زبان عربی هستند، گزارش شده است. این قصیده را بلندترین قصیده دعبل خزائی عنوان داده‌اند.[۱۶][۱۷] محتوای شعر در بردارنده موضوعاتی چون مدح و ثنای اهل بیت پیامبر اسلام، ذکر مصیبت آنان، ولایت و خلافت علی بن ابی‌طالب و فرزندان او، عشق به خاندان محمد، بی‌وفایی مردمان نسبت به علی بن ابی‌طالب و خاندان او پس از درگذشت پیامبر اسلام، نبرد کربلا، قیام علویان بر علیه امویان و عباسیان و اقدامات متقابل آنان، برخی مسائل اعتقادی و تاریخی و … است.[۱۸] یکی از دلایل مورد توجه قرار گرفتن این شعر، بعد سیاسی آن است؛ زیرا او در زمان بنی‌عباس می‌زیسته و در اشعارش به ظلم‌های بنی عباس بر شیعیان و قیام شیعیان علیه حکومت را گزارش کرده است.[۱۹] در این قصیده، از ولایتعهدی علی بن موسی الرضا هیچ یادی نشده است. در ذکر علت آن آورده‌اند که علی بن موسی الرضا این منصب را به اجبار پذیرفته و به نوعی یک نقشه سیاسی برای پوشش تبعید علی بن موسی در مرو بوده است که توسط مأمون تمهیده شده بود.[۲۰] به گزارش صدوق در عیون اخبار الرضا و به گفته خود دعبل، علی بن موسی الرضا دو بیت را به اشعار او افزوده است. این دو بیت عبارتند از:[۲۱]
| و قبر بطوس یالها من مصیبه | الحت علی الاحشاء بالزفرات | |
| الی الحشر حتی یبعث‌الله قائماً | یفرج عنا الغم و الکربات |
ساختار
وزن قصیده به صورت بحر طویل (فعولن مفاعیلن فعولن مفاعل) است.[۲۲]
نقد ادبی
وزن بحر طویلی که برای این قصیده انتخاب شده، متناسب با محتواهای بلند و حماسی قصیده دارد. به عقیده قلی‌زاده، این شعر از مطلع تا مقطع آن، در کمال ظرافت و بهره‌وری از صنایع لفظی و معنوی سروده شده است. در این قصیده از صنایع حُسن مطلع، تشبیب و تغزل، جناس، مراعات النظیر، طباق، توریه، ایهام، استعاره، کنایه، حُسن تعلیل و حُسن تخلّص بهره برده شده است. به عقیده قلی‌زاده، این شعر از جنبه محتوایی، مملو از هنر، حماسه، عشق، ایمان، اخلاص، اندیشه، تعهد و عاطفه است.[۲۳]
این شعر را مشهورترین و طولانی‌ترین شعر دعبل[۲۴] و سبب شهرت او می‌دانند.[۲۵][۲۶]
ترجمه، شرح، حاشیه و تشطیر
به جهت اهمیت اعتقادی-تاریخی این شعر از دعبل خزائی، شاعران و عالمان شیعه و سنی به شرح و حاشیه‌نویسی بر این قصیده پرداخته‌اند. در میان منابع سنی، نظرات مثبت و منفی به صورت توامان گزارش شده است که امینی در کتاب الغذیر به گزارش و بررسی بیشتر آنان پرداخته است. از میان شیعیانی که به این قصیده پرداخته‌اند، می‌توان به محمدباقر مجلسی اشاره کرد که کتابی با عنوان شرح تائیه نگاشته است. این اثر به سال ۱۳۵۹ ه.ش در تهران و با تصحیح علی محدث، چاپ شده است. از این اثر چند نسخه خطی نیز گزارش شده است. نعمت‌الله جزایری، کمال‌الدین محمد بن محمد قنوی شیرازی، میرزا علی علیاری قره‌داغی تبریزی و فاضل تونی، از شیعیانی بودند که بر این قصیده، شرح و حاشیه نوشته‌اند. در دوره معاصر نیز کسانی چون عبدالرحیم ذکری در کتاب زندگانی دعبل خزاعی، عزیزالله حاجی‌مشهدی در کتاب ترجمه شرح علامه مجلسی بر قصیده تائیه دعبل و صدیقه وسمقی در کتاب شاخه‌های شکسته به شرح این قصیده پرداخته‌اند. علاوه بر شرح و حاشیه، تشطیرهایی (دو برابر کردن محتوای یک شعر با ابیاتی دیگر) نیز بر این قصیده سروده شده است. معروف‌ترین تشطیر بر قصیده تائیه دعبل، توسط صلاح الصاوی سروده شده است. این تشطیر در سال ۱۳۶۸ نوشته و به صورت کامل در متن کتاب دعبل بن علی خزاعی اثر محمدجواد گوهری، نقل شده است.[۲۷]
پانویس
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۷.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۵.
- ↑ پاکدامن، «دعبل خزاعی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۶.
- ↑ پاکدامن، «دعبل خزاعی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۵.
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۷.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۵.
- ↑ پاکدامن، «دعبل خزاعی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۶۷.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۶۸.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۷۰.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۷۰_۷۴.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۷.
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۷.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۶.
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۴.
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۸.
- ↑ پاکدامن، «دعبل خزاعی»، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۶.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۵_۵۶.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۵.
- ↑ جنتی‌فر و مرادیان، «بازخوانی قصیده تائیه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ۱۴۷.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ قلی‌زاده، دعبل خزائی، ۵۶_۵۹.
منابع
- پاکدامن، محمدحسن (۱۳۹۳). «دعبل خزاعی». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
- جنتی‌فر، محمد؛ مرادیان، سوده (۱۳۹۶). «بازخوانی قصیده تائیه دعبل از رهگذر واکاوی اندیشه، ساختار موسیقایی، تعابیر و تصاویر هنری». مطالعات ادبی متون اسلامی: ۱۴۳–۱۷۲.
- قلی‌زاده، مصطفی (۱۳۸۰). دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. شابک ۹۶۴-۴۲۴-۹۰۸-۹.