محمدحسین فهمیده

حسین فهمیده
تصویری از فهمیده در موزه شهدای تهران
نام بومی	محمدحسین فهمیده
زاده	۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۶ قم، ایران
درگذشته	۸ آبان ۱۳۵۹ (۱۳ سال) خرمشهر، ایران
مدفن	بهشت زهرا، تهران، ایران
وفاداری	اسلام
شاخه نظامی	بسیج
جنگ‌ها و عملیات‌ها	جنگ ایران و عراق نبرد خرمشهر †
نشان‌ها	نشان فتح

محمدحسین فهمیده (۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۶ – ۸ آبان ۱۳۵۹) کودک-سرباز ایرانی در جنگ ایران و عراق بود که در ۱۳ سالگی در حین عملیات انتحاری علیه تانک‌های عراقی کشته شد.

زندگی

محمدحسین فهمیده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۶ ه‍. ش در محله پامنار شهر قم زاده شد. در سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۶ به همراه خانواده در قم سکونت داشت و پس از آن به همراه خانواده به کرج مهاجرت کرد.

پخش اعلامیه‌های روح‌الله خمینی در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در سن حدود ده تا یازده سالگی؛ دیدار خمینی در بازگشت به ایران، شرکت در تظاهرات انقلاب اسلامی در زمستان ۱۳۵۷ و شرکت در درگیری‌های خوزستان از جمله اقدامات او هستند. فهمیده در پی درگیری‌های کردستان خود را به آن ناحیه رساند اما به خاطر سن کم، توسط کمیته انقلاب به کرج بازگردانده شد و از خانواده او تعهد گرفته شد که دیگر از کرج خارج نشود.

در جنگ ایران و عراق

گفته شده است که با آغاز جنگ ایران و عراق، به بهانه خرید نان خارج شد و خود را به تهران رساند تا به مناطق جنگی برود. با اصرارهای او، وی به همراه گروهی از دانشجویان افسری به منطقه خرمشهر منتقل می‌شود. قرار بود تا وی کمتر از یک هفته در منطقه بماند اما در همین مدت مجروح می‌شود و به بیمارستان منتقل می‌شود. او با وجود جراحت و مخالفت‌های فرماندهان، مجدد به خط مقدم بازگشت و توانست با اقداماتی، لیاقت خود را برای ماندن به فرماندهان ثابت کند. او بیشتر زمان حضورش در جنگ را در کنار محمدرضا شمس گذراند. وی در غروب سی و یکم شهریور ۱۳۵۹ از نخستین روزهای اعلام تجاوز نظامی ارتش عراق همراه با محمدرضا شمس در جبهه نبرد حضور رسمی یافت.

کشته‌شدن

یه گفته منابع منتسب به جمهوری اسلامی ایران، در ۸ آبان ماه ۱۳۵۹ در منطقه کوت شیخ در نزدیکی رودخانه خرمشهر ۵ دستگاه تانک عراقی به طرف رزمندگان ایران هجوم آورده و در صدد محاصره آن‌ها بودند. محمدحسین درحالی که تعدادی نارنجک به کمرش بسته بود، به سمت یکی از تانک‌ها حرکت و در بین راه، یک گلوله به پایش برخورد کرد؛ اما خودش را به زیر یکی از تانک‌ها پرت کرده و منفجر نمود. عراقی‌ها که گمان کردند آن منطقه مین‌گذاری شده است، عقب‌نشینی کردند. به گفته برخی منابع دیگر، عراقی‌ها به این تصور که نیروهای کمکی به منطقه رسیده‌اند، منطقه را ترک کردند.

به دنبال کشته‌شدن محمدحسین فهمیده، رادیو رسمی جمهوری اسلامی ایران، با قطع برنامه‌های خود اعلام می‌کند که نوجوانی سیزده‌ساله با فداکاری زیر تانک عراقی رفته، آن را منفجر کرده و خود نیز کشته شده است. پس از اعلام خبر، رادیو اعلام کرد که کسانی که از هویت این نوجوان خبر دارند، با شماره تلفن اعلام شده، تماس بگیرند. از این طریق خانواده او نیز از رویداد صورت گرفته، با خبر می‌شوند. روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران، در پیامی که به مناسبت دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی بیان کرد، چنین گفت:

... رهبر ما آن طفل سیزده‌ساله‌ای است که با قلب کوچک خود که ارزشش از صدها زبان و قلم بزرگ‌تر است، با نارنجک، خود را زیر تانک دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نیز شربت شهادت نوشید. خداوندا! من از پیشگاه مقدس تو عذر می‌خواهم که کودکان و جوانان عزیز ما خود را فدا کنند و ما بهره‌کشی نماییم.

بقایای جسد تکه‌تکه شده او، به تهران بازگردانده و در قطعه ۲۴ بهشت زهرا دفن شد.

تردیدها پیرامون زندگانی و درگذشت

یکی از تردیدهای شکل گرفته پیرامون زندگانی محمدحسین فهمیده، داشتن یا نداشتن وصیت‌نامه بود. برادر او معتقد است که فهمیده، هیچگونه وصیت‌نامه‌ای نداشت اما پیش‌تر و بعدتر از این سخن، وصیت‌نامه‌ای منسوب به محمدحسین فهمیده منتشر شده بود.

حمید هوشنگی نخستین فردی بود که نحوهٔ کشته شدن فهمیده را روایت کرد. ساعاتی پس از مرگ هوشنگی، نگین شیرآقایی؛ خبرنگار بی‌بی‌سی فارسی در توییتر ادعا کرد که هوشنگی در گفتگویی با وی اذعان داشت که روایت مرگ فهمیده جزئی از تبلیغات جنگ بوده و بر طبق واقعیت نیست. کمی بعد توئیت مشابهی هم توسط رضا ویسی روزنامه‌نگار جنگ و خبرنگار رادیو فردا با همین موضوع منتشر شد. در همین باره، سرتیپ دوم مسعود بختیاری، از فرماندهان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در زمان جنگ، در برنامه خشت خام در سال ۱۳۹۶ روایت نقل شده رسمی در مورد محمدحسین فهمیده را زیر سؤال برد. او با تأکید بر لزوم حضور ارتش کلاسیک برای مقابله با ارتش مجهز و پرتعداد عراق در جنگ، دربارهٔ زیر تانک رفتن نوجوان سیزده ساله و منفجر کردن آن با نارنجک می‌گوید: «به هر حال جنگ‌های این‌گونه اسطوره‌سازی می‌کند. اما من فکر نمی‌کنم بشود زیر تانک رفت و [آن را منفجر کرد]». پس از این موضوع، فرشته فهمیده، خواهر محمدحسین فهمیده، در گفت‌وگو با انصاف نیوز مدعی شد که روایت جمهوری اسلامی از مرگ برادرش صحیح است.

پاسداشت

داستان فهمیدن در کتب درسی

در کتب درسی مورد استفاده در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، ماجرای کشته‌شدن حسین فهمیده، به عنوان یکی از داستان‌های درسی، برای مدتی طولانی قرار گرفته بود. در سال‌های اخیر جمعی از کنشگران رسانه‌ای، تلاش زیادی برای حذف داستان محمدحسین فهمیده از کتاب‌های دوران دبستان داشته‌اند. حذف درس مرتبط با محمدحسین فهمیده از کتب آموزشی دوره دبستان، تبدیل به یکی از جنجالی‌ترین موضوعات مرتبط با سند ۲۰۳۰ در سال‌های اخیر شد. طیف‌های نزدیک به حکومت معتقد بودند که این اتفاق، اقدامی در راستای مبارزه با استفاده نظامی از کودکان (که در ایران بسیج دانش‌آموزی نامیده می‌شود) بر اساس قوانین بین‌المللی است و با هدف حذف فرهنگ شهادت طلبی صورت گرفته است. اما چنین خبری به صورت رسمی تکذیب شد و مسئولان تأکید کردند که داستان حسین فهمیده در کتاب‌های درسی باقی خواهد ماند.

به یاد فهمیده

روز کشته شدن فهمیده، هشتم آبان به عنوان «روز بسیج دانش‌آموزی» نامگذاری شد و سازمانی به همین نام زیر نظر بسیج مستضعفین تشکیل شد. روز ۱۳ آبان هم به افتخار او روز دانش‌آموز نامیده شد. این سازمان با همکاری وزارت آموزش و پرورش ایران در بسیاری از مدارس اقدام به تشکیل واحدهای مقاومت بسیج نمود. اشیای بازمانده از محمدحسین فهمیده در موزه شهدا تهران نگهداری می‌شود. خانهٔ پدری او در کرج به موزه شهدای دانش‌آموز تبدیل شده است؛ همچنین پیشتر تصویر وی به صورت نقش‌آب بر روی اسکناس دو هزار ریالی چاپ شده بود.

نشان فتح

در اولین مراسم (همزمان با سالروز شکست حصر آبادان) اعطای نشان فتح، توسط رهبر جمهوری اسلامی ایران، نشان فتح درجه یک به حسین فهمیده اعطا و به یکی از افراد خانواده او تحویل داده شد. همچنین در این مراسم به محسن رضایی فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و علی صیاد شیرازی فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران نشان فتح یک داده شد و به دیگران، نشان فتح درجه دو یا سه اعطا گردید.

اثرشناسی

حسین فهمیده یکی از مشهورتین شخصیت‌های ادبیات جنگ ایران و عراق در ایران است. کتاب «شهید فهمیده» اثر محمدرضا اصلانی از کتاب‌های نوشته شده دربارهٔ زندگانی اوست.

پانویس

منابع

• ایران وایر (۱۸ آبان ۱۳۹۷). «نتیجه تحقیقات سپاه دربارهٔ مرگ حسین فهمیده». iranwire.com. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• بی‌بی‌سی فارسی (۲۲ شهریور ۱۳۹۶). «حسن جنگجو و کودک سربازان؛ قربانیان جنگ یا قهرمانان ملی». bbc.com. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرآنلاین (۱۰ آبان ۱۴۰۲). «تحریف جنجالی تاریخ روی آنتن صداوسیما با چاشنی وصیتنامه شهید فهمیده». khabaronline.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرآنلاین (۸ آبان ۱۳۹۸). «روایتی از شهادت محمد حسین فهمیده». khabaronline.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری انصاف (۱۹ آبان ۱۳۹۷). «واکنش خانوادهٔ حسین فهمیده به ادعای خبرنگار بی‌بی‌سی». ensafnews.com. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری ایرنا (۸ آبان ۱۳۹۹). «دربارهٔ محمدحسین فهمیده». irna.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری تسنیم (۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲). «رادیو خبر شهادت حسین فهمیده را چگونه اعلام کرد؟». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری تسنیم (۱۲ آبان ۱۳۹۳). «شهید فهمیده؛ نوجوانی که مسئولیت‌پذیر بود». tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری صدا و سیما (۸ آبان ۱۴۰۲). «روایت شهادت محمد حسین فهمیده». iribnews.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری فارس (۳۰ دی ۱۳۹۲). «از «اقدس» تا «فتح»؛ مدال‌هایی که بر سینه سرداران ایرانی نشسته است». farsnews.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• خبرگزاری مشرق (۹ مهر ۱۳۹۵). «روایت ۹ روزه از ماجرای حذف «شهید فهمیده» از کتاب ششم/ ورود «شهیده سهام خیام» به کتب دانش‌آموزان/ ماجرای تماس‌های حدادعادل و فانی». mashreghnews.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.
• همشهری آنلاین (۱۶ بهمن ۱۳۹۱). «زندگینامه: محمد حسین فهمیده (۱۳۴۶–۱۳۵۹)». hamshahrionline.ir. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۴۰۳.