نبرد خرمشهر
| نبرد خرمشهر | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخشی از جنگ ایران و عراق | |||||||
تصویری از سربازان ایرانی در جنگ کوچه‌به‌کوچه خرمشهرپشت سر سربازان بر روی دیوار نوشته شده است: «تا آخرین قطره خون از میهن دفاع خواهیم کرد.» | |||||||
| |||||||
| طرف‌های درگیر | |||||||
 ایران |
 عراق | ||||||
| فرماندهان و رهبران | |||||||
|
| ||||||
| قوا | |||||||
در آغاز ۳۰۰۰ و در پایان ۳۰۰ نفرشامل:
|
۲۰۰۰۰–۱۵۰۰۰ نفرشامل:
| ||||||
| تلفات و ضایعات | |||||||
|
۷ هزار کشته و زخمی[۳] ۸۰ تانک چیفتن |
۷ هزار کشته و زخمی[۴][۵] ۲۰۰ خودروی زرهی | ||||||
| بر اثر شدت گلوله‌باران توپخانه عراق و بمباران‌های هوایی، از خرمشهر جز ویرانه‌ای برجای نماند. | |||||||
نبرد خرمشهر درگیری شهری‌ای میان ارتش عراق و رزمندگان ایرانی بود که در حومه و داخل خرمشهر از تاریخ ۱ مهر تا ۴ آبان سال ۱۳۵۹ رخ داد. در پی حمله عراق به ایران، ۱۲ لشکر عراقی به سمت خرمشهر روانه شدند که با مقاومتِ گردان دژ نیروی زمینی ارتش، گردان تکاوران دریایی بوشهر، پاسداران و مردم بومی خرمشهر و شهرهای اطراف آن روبرو شدند. نهایتاً، عراق توانست پس از ۳۴ روز درگیری، خرمشهر را تسخیر کند. در این نبرد از هر دو طرف حدود ۷٬۰۰۰ نفر کشته و مجروح شدند و تعداد چند صد خودرو زرهی و تانک منهدم شد. با وجود مقاومت سرسختانهٔ ایرانی‌ها، به دلیل نرسیدن نیروی کمکی (تجهیزات، مهمات و نیروی نظامی) و آتش سنگین توپخانهٔ ارتش عراق و بمباران‌های پیاپی نیروی هوایی عراق، سرانجام با دستور شفاهی مقامات ایرانی، نیروهای مقاومت پس از خارج کردن مردم، از طریق رودخانه کارون، از شهر خارج شدند.
فرماندهی مقاومت خرمشهر را سرهنگ علی قمری فرمانده داوطلب گردان دژ خرمشهر، دریادار دوم داریوش ضرغامی، ناخدا هوشنگ صمدی فرمانده گردان تکاوران دریایی ارتش، محمد جهان‌آرا فرمانده سپاه خرمشهر و دریادار عیسی حسینی بای که یکی از تکاوران زبدهٔ ارتش و اولین فرماندهِ تکاوران مستقر در خرمشهر بود، به‌عهده داشتند. اگرچه صدام حسین رئیس‌جمهور عراق، وعدهٔ فتح یک‌روزهٔ خرمشهر، سه‌روزهٔ خوزستان و یک هفته‌ای ایران را می‌داد، اما با مقاومت نیروهای ارتشی و مردمی در خوزستان، طی بیش از یک ماه تنها به اشغال خرمشهر و حصر آبادان اکتفا کرد.
پیشینه
پس از وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، برخی استان‌ها از جمله خوزستان دچار آشوب شد. در اهواز، حزب خلق عرب ادعای جدایی و پیوستن به عراق را داشت. بمب‌گذاری و خرابکاری آنها، مدتی مردم شهر خرمشهر را عاصی کرده بود.[۶] در خرمشهر و اهواز، گروه جدایی‌طلب جبهه خلق عرب شورش‌هایی کرده بود و به کمک صدام حسین، برای مدتی در شهرهای استان خوزستان بمب‌گذاری می‌کرد و در جاده‌های مرزی مین ضد نفر یا ضد خودرو می‌گذاشت. در بهار ۱۳۵۸، تیمسار احمد مدنی استاندار وقت استان خوزستان از فرمانده منطقه دوم نیروی دریایی در بوشهر، تقاضای اعزام یک گروهان تکاور برای تأمین امنیت خرمشهر و آبادان کرد. از بوشهر یک گروهان تکاور نود نفری به فرماندهی ناوبان عیسی حسینی‌بای، ناوبان محمدعلی صفا، ناوبان سلیمان محبوبی به خرمشهر گسیل شد تا با خرابکارها مقابله کند. تکاورها مقدار زیادی از بمب‌ها و مین‌های کارگذاری شده را خنثی کردند و با کمک مردم بومی، اقدام به شناسایی و دستگیری خرابکارها کردند.[۷]
در خرداد ۱۳۵۸، آشوب در خرمشهر به اوج رسید. نیروهای جبهه خلق عرب، شهر را به اشغال خود درآورده و ساختمان شهرداری و برخی اماکن دیگر دولتی را اشغال کردند و مسلحانه در شهر مانور می‌دادند. همچنین به مقر سپاه پاسداران در خرمشهر ریخته، محمد جهان‌آرا و هفده نفر دیگر را به گروگان گرفتند. این غائله با دخالت تکاورهای نیروی دریایی پایان گرفت و عناصر خرابکار از شهر بیرون رانده شدند.[۸]
در پائیز و زمستان سال ۱۳۵۸، با حمله به کنسولگری عراقی و مدرسه عراقی‌ها در خرمشهر، اسنادی از این دو مرکز کشف شد که نمایانگر توطئه‌چینی و خرابکاری عراقی‌ها در خرمشهر بود.[۹]
درگیری پیش از آغاز رسمی جنگ
به گفته ناخدا صمدی، اوایل بهار ۱۳۵۹، برای نیروهای ارتشی کاملاً آشکار و روشن بود که عراق به زودی جنگی را شروع می‌کند. در مجموع، حدود نود تکاور در خرمشهر، آبادان و اهواز مستقر بود. آنها در عین حفظ امنیت خرمشهر، در مرز و پاسگاه‌های مرزی در شلمچه و اطراف رودخانه کارون، به نیروهای ژاندارمری کمک می‌کردند. چندین مورد درگیری با نیروهای عراقی گزارش شد.[۱۰]
تکاوران مستقر در خرمشهر و اهواز، مرتباً گزارش تحرکات نیروی زمینی ارتش عراق (سنگربندی، استقرار تجهیزات و امکانات جنگی، جابه‌جایی نیروهای عراقی، جاده‌سازی منتهی به مرز ایران) را به ستاد نیروی دریایی و مقامات بالاتر گزارش می‌کردند. همه سران درجه اول سیاسی جمهوری اسلامی در تهران هم از این موضوع اطلاع داشتند.[۱۱] به گفته ناخدا یکم هوشنگ صمدی (فرمانده وقت گردان یکم تکاوران دریایی ارتش) با رصد مانور نیروی نظامی عراق در شمال خلیج فارس، نیروی دریایی به حالت آماده‌باش درآمده بود. با وجود گزارش‌هایی که برای تهران ارسال می‌شد، رهبر انقلاب و دولت موقت در این خصوص فعالیتی نمی‌کنند.[۱۲]
به گفته ناخدا هوشنگ صمدی، هم‌زمان با کمک مالی و تسلیحاتی صدام حسین از جبهه خلق عرب، جهت خرابکاری در تأسیسات اقتصادی و زیربنایی کشور، امارات متحده عربی هم مدعی تصاحب سه جزیره ایرانی (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) بود. حتی کشتی‌های گشتی عراقی مستقر در خور عبدالله و شمال خلیج فارس، برای کشتی‌های ایرانی ایجاد مزاحمت می‌کردند.[۱۳]
حمله عراق و جنگ شهری
هدف اولیه بخش جنوبی ارتش عراق، تصرف برق‌آسای شهر مرزی خرمشهر و پس از آن آبادان، اهواز، دزفول و سوسنگرد بود. عراق کسب این هدف را یک پیروزی استراتژیک برای خود تلقی می‌کرد.[۱۴]
عراق به مدت سه هفته درگیر نبردهای خیابانی با گردان تکاوران دریایی بوشهر در این شهر بود. در ایران برای مدت‌ها خرمشهر به احترام مقاومت و نبرد شهروندان این شهر، «خونین‌شهر» نامیده می‌شد.[۱۵]
گاهشماری نبرد خرمشهر
| تاریخ | رویداد[۱۶] |
|---|---|
| ۳۱ شهریور | شروع حمله عراق: حملات هوایی عراق به پاسگاه‌های مرزی، جاده شلمچه، جاده خرمشهر ـ اهواز و حاشیه رودخانه کارون. |
| ۱ مهر | ورود و استقرار تکاوران به آبادان و خرمشهر
تلاش عراق برای تصرف پاسگاه‌های مرزی خرمشهر و بمباران هوایی اسکله شماره ۷ |
| ۲ مهر | بمباران هوایی، آتش شدید توپ‌ها و تانک‌های عراق، حرکت کماندوهای عراقی در جاده شلمچه به سمت پل نو، پیشروی نیروهای زرهی عراق از شمال سیل‌بند عرایض به سمت جاده خرمشهر ـ اهواز
اعزام گروهان یکم تکاور ارتش ایران به جاده خرمشهر-اهواز و در اطراف سد ارایض به فرماندهی ناخدا سوم فتح‌الله عسگری، مجروحیت دو تکاور طی ۴۸ ساعت درگیری و کشته شدن یکی از آنها. برگشتن گروهان یکم به اطراف جاده شلمچه به علت فشار زیاد عراق و آموزش نیروهای مردمی به وسیله تکاوران |
| ۳–۴ مهر | ورود عراق به خرمشهر از سه محور شمالی (جاده خرمشهر ـ اهواز)، شمال غربی (حد فاصل جاده اهواز ـ شلمچه) و غربی (جاده شلمچه)، تشدید آتش عراق بر پادگان دژ، تخلیه مهمات و اسلحه از آن، محاصره پادگان توسط تانک‌های عراقی، توقف گردان ۱۶۵ پیاده زرهی عراق، تخلیه دژها، حمله حدود ۱۵ فروند میگ عراقی به خرمشهر، تخریب بخشی از بیمارستان مصدق، درگیری اصلی در حوالی پاسگاه شلمچه، فشار عراق برای عبور از پل نو و ورود به خرمشهر با تانک و نفرات. مقاومت مردمی و مقاومت پاسداران و تکاوران. آزاد شدن پاسگاه شلمچه و عقب راندن عراق تا پاسگاه خودش و به اسارت گرفتن ۲۰ نفر از نیروهای عراق. |
| ۵ مهر | هجوم ارتش عراق از محور شمالی تا نزدیک پادگان دژ و از محور غربی
درگیری سنگین با عراق، عقب‌نشینی تاکتیکی ایرانی‌ها از شلمچه تا یک کیلومتری پل نو و آزاد کردن اسرای عراقی. مبارزه با جاسوسان و بازداشت افراد مشکوک و سارقین منازل |
| ۶ مهر | پیشروی نیروهای پیاده، مکانیزه و زرهی عراق از غرب تا شمال خرمشهر (از نزدیکی اروندرود تا نزدیکی رود کارون)
دریافت دستور به نیروهای ایرانی برای مأموریت برون‌مرزی و شناسایی و از کار انداختن محل استقرار رادار و سکوهای پرتاب موشک عراق در منطقه اروندرود. |
| ۷–۸ مهر | آتش سنگین عراق بر محورهای پل نو، پلیس راه، پادگان دژ، حرکت نیروهای زرهی عراق از شمال به سوی دوربند، تغییر خط سیر عراق از روی سد ارایض به سمت چپ و قطع کردن جاده خرمشهر به اهواز در بالای پاسگاه پلیس راه. پل زدن عراق برای عبور از کارون و رسیدن به بالای مارد.
درگیری تکاوران ایرانی با عراق به وسیله موشک تاو، تفنگ ۱۰۶ و خمپاره ۱۲۰ و آر پی جی. مصرف ۲۰ کامیون مهمات و عقب‌نشینی به علت آتشباری سنگین توپخانه عراق. |
| ۸ مهر | فشار عراق برای ورود به خرمشهر از محور شلمچه، جاده خرمشهر-اهواز، محور و سیل‌بند ارایض با تانک و نفربر. آتش سنگین توپخانه عراق بر پادگان دژ، درگیری شدید تکاوران و نیروهای مردمی با عراق. به آتش کشیدن دو دستگاه تانک و یک نفربر در حوالی در سنتاب و عقب‌نشینی پنج تانک از آن جا. درخواست از نیروهای هوایی برای کمک و عقب راندن بیش از ۳۰۰ تانک و نفربر بر اثر بمباران فانتوم‌ها و تعقیب و شکار نیروی زرهی عراق در حال عقب‌نشینی |
| ۹ مهر | عبور نیروهای عراقی از پل نو و ورود به محلات خرمشهر از جمله راه‌آهن. نخستین هجوم عراق به بندر و گمرک، پیشروی عراق در جاده شلمچه تا کشتارگاه، پیشروی عراق به سمت جاده خرمشهر-اهواز، پادگان دژ، رودخانه کارون و پلیس راه، بمباران هوایی عراق بر خرمشهر
دریافت ۲۰۰ قبضه آر.پی. جی از بوشهر و آموزش دادن نیروهای مردمی ایرانی برای استفاده از آنها در دسته‌های ۱۰ و ۲۰ نفری |
| ۱۰ مهر | حمله عراق از منطقه دوربند، تصرف پلیس راه، عقب‌نشینی عراق در این محور، درگیری نزدیک در خانه‌های پیش‌ساخته
موضع گرفتن نیروهای زرهی، مکانیزه و پیاده عراق از کشتارگاه تا صد دستگاه، آتش سنگین در فلکه راه‌آهن، درگیری در کشتارگاه. حمله به مدرسه دریابد رسایی، تلفات نیروهای مدافع خرمشهر. |
| ۱۱ مهر | محاصره خرمشهر از اروند تا کارون، تلاش عراق برای اشغال خرمشهر، پیشروی در محور بندر، تصرف مسجدی در محدوده بندر، حرکت نیروهای عراقی به سوی پادگان دژ و عبور از کارون. |
| ۱۲ مهر | شبیخون عراقی‌ها به پادگان دژ، سربریدن افسر حاضر در پادگان
انتقال توپخانه ایران از شمال خرمشهر به شرق کارون به کمک سروان اسفندیاری. |
| ۱۳ مهر | پیشروی عراق در محور بندر تا ساختمان هماهنگی بندر (سی.بی. اس) و پیشروی تا نزدیکی‌های پادگان دژ، بمباران و آتش سنگین توپخانه عراق بر خرمشهر.
تک شبانه به مقر لشکر ۳ عراق با ۳۰۰ تکاور و عقب راندن ۴ کیلومتری آنها |
| ۱۴ مهر | درگیری با نیروهای عراقی در کوی بندر و عقب راندن آنان از ساختمان هماهنگی بندر (سی.بی. اس) |
| ۱۵–۱۷ مهر | فشار و پیشروی عراق از سه محور بندر، جاده شلمچه و خانه‌های پیش ساخته، ورود لشکر عراق به دروازه خرمشهر و پیشروی تا مسجد نو (تعویض نیروی تازه‌نفس هر ۴۸ ساعت)؛ و دریافت یک قبضه هویتزر قدیمی و از رده خارج توسط مدافعین شهر. |
| ۱۸ مهر | ادامه پیشروی‌های عراق، پل‌زدن عراق روی کارون و رسیدن به تلمبه‌خانه مارد، اشغال جاده اهواز به آبادان، ورود گروهان ۱۲۰ نفره از کمیته‌های تهران و خروج آنها از شهر طی ۴۸ ساعت، نابودی و غارت صدها ماشین خارجی موجود در گمرک خرمشهر به وسیله نیروی عراقی، بمباران پادگان دژ |
| ۱۹ مهر | ادامه مقاومت مدافعان شهر، حوالی دوربند در محور شلمچه-خرمشهر و شمال پادگان دژ |
| ۲۰ مهر | درگیری‌های شدید در محور جاده شلمچه، راه‌آهن، کشتارگاه و گمرک. درگیری در کوی طالقانی تا شب و اشغال شبانه قسمتی دیگری از شهر. |
| ۲۱–۲۲ مهر | پیشروی نیروهای عراقی در محور بندر، درگیری‌ها در کشتارگاه، پادگان دژ و گمرک
اشغال بخش غربی شهر شامل پلیس راه و ساختمان‌های پیش ساخته تا ایستگاه راه‌آهن، ورود نخستین ستون نیروهای عراقی به کوی طالقانی سقوط بندر، میدان کشتارگاه، میدان راه‌آهن (جانباز)، کشته و زخمی شدن ده‌ها تن از مدافعان |
| ۲۳ مهر | پیشروی دشمن از سه محور راه‌آهن، پلیس راه و گمرک، شبیخون عراقی‌ها به پادگان دژ
ورود یک گردان تکاور ۲۷۰ نفری از منجیل به آبادان برای جایگزینی با گردان یکم تکاور مستقر در خرمشهر و سه گروهان دریافر به آبادان با سلاح‌های سبک و رسیدن عراق به جاده آبادان-ماهشهر و اشغال آن. |
| ۲۴ مهر | ورود تانک‌ها و نفربرهای عراق به شهر، محاصره پلیس راه توسط تانک‌ها، ورود تکاوران و نیروهای عراقی به کوی طالقانی و تسلط بر بخش اعظم آن، اشغال پادگان دژ، اشغال بندر، اداره بندر، گمرک و راه‌آهن
اوج درگیری در خیابان ۴۰ متری، اضافه شدن تیپ شش زرهی به نیروهای هجومی عراق برای تصرف فرمانداری و تسلط بر پل خرمشهر-آبادان. انهدام ۹ تانک و ۱۲ نفربر عراقی با آر پی جی، جایگزین شدن پنج گردان تکاور به جای نیروی زرهی عراق و زخمی شدن ۲۰ تکاور ایرانی. |
| ۲۵–۳۰ مهر | تقسیم شدن تکاوران و نیروهای مردمی به گروه‌های پنج‌نفری و شکار تانک، درگیری شدید در محله‌های کشتارگاه، راه‌آهن، بندر، گمرک، خیابان ۴۰ متری، اطراف فرمانداری، کوی طالقانی و خیابان کمربندی به صورت تن به تن، ادامه مقاومت و درگیری‌های کوچه به کوچه و خانه به خانه
پیشروی نیروهای عراقی به فلکه آتش‌نشانی، خیابان‌های اطراف گل فروشی، خیابان آرش و عشایر و نبردهای خیابانی، بمباران هوایی شهر و زیر آتش گرفتن مسجد جامع توسط عراق |
| ۱–۳ آبان | حملات شدید عراق به شهر با توپخانه و موشک، آتش‌سوزی بازار، از دست رفتن دیگر نقاط شهر مانند خیابان آرش، خیابان عشایر، فرمانداری و ساختمان‌های مجاور
تسلط یگان‌های زرهی و پیاده عراق بر بخش شمالی پل خرمشهر و زیر آتش گرفتن آن کمبود آذوقه، آب و مهمات و قطع ارتباط مدافعان با نیروهای پشتیبانی در آبادان |
| ۳ آبان | دستور شفاهی از طریق بی‌سیم برای عقب‌نشینی به ساحل شرقی رود کارون و تخلیه شهر |
| ۴ آبان | سقوط شهر و اشغال خرمشهر توسط عراق |
کتاب‌شناسی
- تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر: خاطرات ناخدا یکم هوشنگ صمدی فرمانده گردان تکاوران در خرمشهر، انتشارات سوره مهر - ۱۳۹۴
- دا، انتشارات سوره مهر - ۱۳۸۷
- از خونین‌شهر تا خرمشهر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ - ۱۳۷۹
- پوتین‌های مریم، انتشارات سوره مهر - ۱۳۹۱
- جنایت‌های ما در خرمشهر (خاطرات افسران عراقی در مورد فجایع خرمشهر)، انتشارات سوره مهر - ۱۳۸۹
- جوانان اهواز زنده‌اند (تاریخ شفاهی دفاع مقدس به روایت سردار احمد غلامپور)، مرکز تحقیقات و اسناد دفاع مقدس
- پسرهای ننه عبدالله: خاطرات محمدعلی نورانی، سوره مهر، ۱۳۹۹
پانویس
ارجاعات
- ↑ نبرد تکاوران در خرمشهر
- ↑ ضرغامی، یک مشت واحد بودیم، ۵۳.
- ↑ Karsh, Efraim (2002). The Iran–Iraq War, 1980–1988. Essential Histories. Oxford, UK: Osprey Publishing. p. 27. ISBN 1-84176-371-3.
- ↑ McLaurin 1982, p. 32
- ↑ "Iran–Iraq War 1980–1988". Iran Chamber Society.
- ↑ تاریخیان، تکاوران و محکی به نام خرمشهر، ۴۰.
- ↑ یاحسینی، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر، ۱۰۷.
- ↑ یاحسینی، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر، ۱۱۲.
- ↑ تاریخیان، تکاوران و محکی به نام خرمشهر، ۴۰.
- ↑ یاحسینی، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر، ۱۱۲.
- ↑ یاحسینی، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر، ۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ تاریخیان، تکاوران و محکی به نام خرمشهر، ۴۰.
- ↑ یاحسینی، تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر، ۱۱۲.
- ↑ McLaurin، Military Operations.
- ↑ McLaurin، Military Operations.
- ↑ ویراستار، تکاوران در شهر، ۴۸-۴۹.
منابع
- یاحسینی، سید قاسم (۱۳۹۳). تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر: خاطرات ناخدا یکم هوشنگ صمدی فرمانده گردان تکاوران در خرمشهر. تهران: سوره مهر. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۲۶۷-۴.
- زمانیان، محمدعلی (۱۳۹۴). «تکاوران و محکی به نام خرمشهر». خردنامه همشهری، ویژه‌نامه پایداری. تهران: شرکت همشهری. خرداد (۱۴۱): ۴۰–۴۳.
- حکمت، سید احمد (۱۳۹۴). «کوچه به کوچه جنگیدیم». خردنامه همشهری، ویژه‌نامه پایداری. تهران: شرکت همشهری. خرداد (۱۴۱): ۴۴–۴۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۹-۱۷.
- ویراستار (۱۳۹۴). «تکاوران در شهر». خردنامه همشهری، ویژه‌نامه پایداری. تهران: شرکت همشهری. خرداد (۱۴۱): ۴۸–۴۹.
- اصغری، اصغر (۱۳۹۴). «امام فرمودند حصر را بشکنید». خردنامه همشهری، ویژه‌نامه پایداری. تهران: شرکت همشهری. خرداد (۱۴۱): ۵۰–۵۲.
- یاحسینی، قاسم (۱۳۹۴). «۴۰ نوار کاست شد یک کتاب». خردنامه همشهری، ویژه‌نامه پایداری. تهران: شرکت همشهری. خرداد (۱۴۱): ۵۴–۵۵.
- ضرغامی، داریوش (۱۳۹۴). «یک مشت واحد بودیم». خردنامه همشهری، ویژه‌نامه پایداری. تهران: شرکت همشهری. خرداد (۱۴۱): ۵۳.
- «کتاب‌هایی دربارهٔ خرمشهر قهرمان». پایگاه خبری دانا. ۴ خرداد ۱۴۰۱.
پیوندهای بیرونی
- سایت تبیان (۳ مهر ۱۳۹۲). «خاطرات فرمانده تکاوران خرمشهر». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۹-۱۹.
- سایت فاتحان (۳ مهر ۱۳۹۲). «ماجرای اعزام گردان ۳ پادگان ولی‌عصر برای کمک به مدافعین غریب «خرمشهر»». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۹-۱۹.
