به توپ بستن حرم امام رضا: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
(فعلا)
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing2.jpg|بندانگشتی|گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله]]
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing2.jpg|بندانگشتی|گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله]]
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing3.jpg|بندانگشتی|گنبد پس از اصابت گلوله]]
'''بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس''' در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۳۳۰ ه‍.ق رخ داد. روس‌ها به بهانه سرکوب شورش‌ها، [[مسجد گوهرشاد]] و [[حرم امام رضا]] را به توپ بستند. در این واقعه حدود ۵۰ تا ۵۵۰ نفر کشته و خسارات بسیاری به حرم وارد شد. منابع از غارت اموال حرم توسط روس‌ها خبر داده‌اند.
'''بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس''' در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۳۳۰ ه‍.ق رخ داد. روس‌ها به بهانه سرکوب شورش‌ها، [[مسجد گوهرشاد]] و [[حرم امام رضا]] را به توپ بستند. در این واقعه حدود ۵۰ تا ۵۵۰ نفر کشته و خسارات بسیاری به حرم وارد شد. منابع از غارت اموال حرم توسط روس‌ها خبر داده‌اند.


==شرح واقعه==
== پیش‌زمینه تاریخی ==
بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری رخ داد. پس از دادن اولتیماتوم روس به دولت ایران برای سرکوب مخالفت‌ها در ایران با [[قرارداد سن پترزبورگ|قرارداد ۱۹۰۷ میلادی]] (که بر اساس آن اراضی شمالی ایران تحت نفوذ روسیه قرار گرفته بود) و اجرای کامل این قراداد روس‌های قوای نظامی در شمال ایران از جمله مشهد مستقر کردند. مشروطه خواهان مخالف نیز حرم علی بن موسی الرضا را مأمن خویش قرار دادند. روس‌ها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.<ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم مطهر امام رضا در سال1330ق/1912م بر اساس اسناد نویافته|نشانی=http://ensani.ir/fa/article/431528/بررسی-علل-و-پیامد-تهاجم-روسیه-به-حرم-مطهر-امام-رضا-در-سال1330ق-1912م-بر-اساس-اسناد-نویافته|وبگاه=پرتال جامع علوم انسانی|بازبینی=2021-06-05|کد زبان=fa}}</ref>
 
=== شرایط سیاسی پیش از حمله ===
در سال ۱۳۲۹ ه۔ق، محمدعلی‌شاه به منظور اعاده سلطنت، از مرزهای شمالی وارد استرآباد شد، اما از قوای دولتی شکست خورد۔ پس از این شکست، اموال شعاع‌السلطنه و سالارالدوله که از حامیان محمدعلی‌شاه بودند، توسط مجلس، مصادره شد۔ همین امر سبب شد تا روس و انگلیس، منافع خود را در خطر دیده و از ایران درخواست برکناری مورگان شوستر آمریکایی را بخواهند۔ مورگان در آن دوره، مسئول امور مالی و خزانه‌داری ایران بود۔ روس‌ها با این بهانه که شعاع‌السلطنه، به بانک استقراضی روس، بدهکار است، خواهان لغو این حکم شد۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref>
 
از سوی دیگر، روس‌ها که طی قرارداد ۱۹۰۷ میلادی، بر نواحی شمالی ایران تسلط داشتند، تعدادی از نیروهای نظامی خود را در منطقه‌های شمالی ایران از جمله خراسان، مستقر کردند۔ اقدام روس‌ها سبب شد تا اعتراض‌های مردمی بالا بگیرد۔ کنسول‌گری روسیه در مشهد با مدیریت دابیژا، به علت در خطر دیدن منافع روس در این منطقه، خواهان حضور تعدادی از نیروهای روس در مشهد شد۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> با ارسال تگرافی از جانب سرکنسول‌گری روسیه در مشهد به فرماندار ترکستان مبنی بر اعلام همبستگی و جهاد مردم [[مشهد]]؛<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> در محرم ۱۳۳۰، قشون روس با ادعای حفظ اتباع خود، با توپ‌خانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شدند۔ رکن‌الدوله، فرماندار وقت خراسان نیز از آنان پذیرایی و شرایط اقامتشان را فراهم کرد۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> حضور نفرات بالای سپاه روس که به مشهد وارد شده بود، اعتراض بسیاری را در پی‌داشت و گروه‌های مختلفی از طریق تلگراف، به این موضوع واکنش نشان‌دادند، تا جایی که کنسولگری روس مجبور به توضیح شد که این حجم از سربازان برای حفظ مردم و امنیت به شهر وارد شده‌اند و هدف دیگری در کار نیست۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
دابیژا در حمایت از محمدعلی‌شاه، گروهی را اجیر کرد و آنان را بر ضد مشروطه شوراند۔ همین امر سبب شد تا یوسف‌خان هراتی، سرکده اوباش و محمد یزدی معروف به طالب الحق، به حمایت از محمدعلیشاه و نفی مشروطه، در نقاط مختلف شهر، اجتماعاتی را برپا کنند۔ این آشوب‌ها به جهت بی‌توجهی والی خراسان و تولیت وقت حرم امام رضا، به «فتنه‌ای عظیم» تبدیل شد۔ با گسترش اعتراضات و آشوب‌ها، جمعیت به حرم وارد شدند و مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب، محل حضور جمعیت معترض به مشروطه شد۔ صحن‌های آزادی به تصرف نیروهای یوسف‌خان هراتی درآمد و صحن انقلاب و مسجد گوهرشاد به دست طالب الحق و علی‌اکبرخان نوقانی بود۔ در ۱۷ ربیع‌الاول نیز محمد قوش‌آبادی، از دیگر اشرار مشهد، شبانه خود را وارد حرم کرد و به یوسف‌خان پیوست۔ با این اقدامات، امنیت شهر به کلی به هم ریخته بود و نیروهای روس نیز در تمام نقاط شهر مستقر شده بودند۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref><ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> روس‌ها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
در روز چهارم ربیع‌الثانی مصادف با روز نوروز، افراد یوسف‌خان، رئیس کمیسری نوغان را به قتل رساندند۔ بعدازظهر همان روز نیز به کمیسری‌های پایین‌خیابان و عیدگاه و سرشور حمله کردند و جمع دیگری کشته شدند۔ با وقوع این حوادث، جمعی از کنسولگری روس تقاضای اجرای امنیت کردند۔ کنسول روس، با احضار والی خراسان، از او تقاضای ایجاد امنیت کرد، اما والی، استعفا نمود۔ پس از استعفای او، ردکو، فرمانده قشون روس، مأمور انتظامات شهر مشهد شد۔ ۲ روز بعد، ردکو، تمام قوای نظمیه را خلع سلاح کرد و اداره کامل شهر را به دست گرفت۔ ردکو، در هشتم ربیع‌الثانی، طی اعلامیه به متحصنین، ۴۸ ساعت فرصت داد تا متفرق شوند، اما تحصن شکسته نشد۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref>


سرکنسول گر روسیه در مشهد، از اعلام همبستگی و جهاد مردم [[مشهد]]، تلگرافی را به فرماندار [[ترکستان]] فرستاد. از اول محرم ۱۳۳۰ قشون سواره و پیاده روس با توپخانه وارد مشهد و در ارگ و سربازخانه‌ها مستقر شدند. روس‌ها نیز هدف از تحرک نظامی خود را با برخی از بزرگان شهر مشهد در میان گذاشتند و آن را تنها برای حفظ رعایا و اتباع خود دانستند. روس‌ها در مدت حضور در مشهد، با تحریکات مختلفی دست به اخلال در نظم مشهد زدند. [[یوسف هراتی]] و [[نایب اکبر]] با همین تحریکات، دست به شورشی بزرگ در مشهد زدند. آنها توانستند دسته ای بزرگ از اشرار را به راه بیندازند و به سمت حرم در حرکت شوند. روس‌ها نیز تعداد سربازان خود در نزدیکی حرم را افزایش دادند. اشرار و معترضان به مسجد گوهرشاد وارد شدند و تلاش‌ها برای تفرق آنها به نتیجه نینجامید جمعیت کم‌کم به صحن جدید وارد شدند و روس‌ها نیز آماده درگیری شدند. شورشیان از صحن خارج شدند و به اداره کمیسری نوغان هجوم بردند. در این حجم نایب حبیب رئیس کمیسری که از اتباع خارجی بود کشته شد.<ref name=":0" />
=== پیشنه حمله به حرم امام رضا ===
غیر از حلمه قشون روس به حرم امام رضا، این حرم در دوره قاجار، یک مرتبه دیگر مورد هجوم قرار گرفته‌است۔ در دوره محمدشاه بود که حسنخان مشهور به سالار به حکومت خراسان منصوب شد و علیه حکومت مرکزی شورید۔ او برای تأمین هزینه‌ها سپاهیان خود، به اموال حرم دستبرد زد۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>


پس از این واقعه روس‌ها اولتیماتوم ۶ ساعته به نظمیه مشهد دادند تا اوضاع سامان یابد، رئیس نظمیه که این کار را از توان خارج دید، استعفا کرد و روس‌ها مدیریت نظمیه مشهد را عهده‌دار شدند. آنها حکومت نظامی در شهر برقرار کردند. در نهایت با دستور کنسول کشور روسیه، در دهم ربیع‌الثانی ۱۳۳۰ قمری، حرم امام رضا در محاصره روس‌ها قرار گرفت. روس‌ها به بهانه متفرق کردن مردم، گنبد حرم امام رضا را گلوله‌باران کردند. اشرار پس از این واقعه، از یکی از دورازه‌های حرم گریختند. در طی این حمله، تعدادی از زوار کشته و مجروح شدند. در نهایت طالب الحق (یکی از سران شورشیان) دستگیر شد اما یوسف هراتی (سرکرده اصلی این شورش) بعدها در قهوه‌خانه ای دیده شد که توسط روس‌ها در حال پذیرایی بود.<ref name=":0" />
==شرح واقعه==
[[پرونده:Painting-of-the-bombing-of-Imam-Reza-shrine-by-Russian-forces.jpg|بندانگشتی]]
[[پرونده:Painting-of-the-bombing-of-Imam-Reza-shrine-by-Russian-forces.jpg|بندانگشتی]]
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing.jpg|بندانگشتی|گلدسته حرم پس از اصابت گلوله]]
بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری رخ داد.<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref><ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> با عدم شکست تحصن حاضرین در حرم امام رضا، در دهم ربیع‌الثانی و پایان ۴۸ ساعت مهلت ردکو، فرمانده قشون روس و فرماندار مشهد، روس‌ها که در مکان‌های از پیش تعیین شده مستقر بودند، حرم امام رضا را به توپ بستند۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> روس‌ها قصد داشتند تا با گلوله‌باران گنبد حرم امام رضا، سبب متفرق کردن متحصنان را فراهم آورند و برای اینن منظور، گنبد از جهت‌های مختلف، هدف توپ قرار گرفت۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref> زمان آغاز حمله، دو ساعت و نیم به غروب بود و تا نیم ساعت از شب رفته، ادامه داشت۔ روس‌ها توانستند مسجد جامع گوهرشاد را از جنوب و صحن کهنه (صحن انقلاب کنونی) را از شمال تصرف کنند و در نهایت به داخل روضه وارد شوند۔ در طی این تصرف‌هاف زائران و مردمان بسیاری کشته شدند و در نهایت با فریادهای امان‌خواهی مردم، شلیک‌ها متوقف شد۔ اسیران این حادثه، در صحن کهنه جمع شدند و دستور جمع‌‌آوری کشتگان داده شد۔ حرم به مدت چهار روز در تصرف قشون روس بود۔ در روز چهارم، متولی حرم احضار شد و از او دستخطی مبنی بر کاسته نشدن چیزی از حرم گرفتند۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> روس‌ها در مدت حضور در حرم، اسب‌ها و ادوات نظامی خود را در صحن‌ها نگهداری می‌کردند و در همان مکان، مشروب می‌خوردند۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
فردای آن روز، اسیران آزاد شدند و طی اطلاعیه‌ای که در شهر منتشر شد، روس‌ها قصد برقرای امنیت و سرکوب آشوب‌گران را داشتند۔ سرآخر در ۱۲ ربیع‌الثانی، اجازه دفن کشتگان صادر شد۔ از میان سران شورشیان، تنها محمد طالب‌الحق دستگیر شد و باقی آنان متواری شدند۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> بنابر ادعای برخی منابع، سران آشوبگری که مورد حمایت روس‌ها بودند، از تاریکی شب استفاده کرده و از دروازه‌ای که در تصرف قشون روس بود، گریختند۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>


==خسارات و تلفات==
==خسارات و تلفات==
در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرم شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده‌است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و [[ملاهاشم خراسانی]] ۱۸ عدد گزارش کرده‌است. به گزارش [[عین السلطنه|عین السلطنه،]] روس‌ها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند. وزارت امور خارجه در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد.<ref name=":0" />
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing.jpg|بندانگشتی|گلدسته حرم پس از اصابت گلوله]]تعداد کشتگان این حادثه را تا ۸۰۰ نفر نیز ذکر کرده‌اند، اما قول مشهور، ۶۰ الی ۷۰ نفر است۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref>  وزارت امور خارجه ایران در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد. در تلگراف سرکشیک آستان نیز تعداد کشتگان ۵۰ نفر و تعداد مجروحان ۳۱ نفر و تعداد اسیران ۲۳ نفر عنوان شده‌است۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرم شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده‌است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و [[ملاهاشم خراسانی]] ۱۸ عدد گزارش کرده‌است. در آخرین تلگرافی که از جانب سرکشیک آستان به تهران ارسال شده‌است، عنوان می‌شود که پس از تحقیقات بسیار، ۴۵۰ گلوله توپ و ۸۶ تیر شلیک شده که نوزده عدد از آنها به گنبد اصابت کرده‌است۔  سردر ایوان ساعت و سردر ایوان آزادی نیز دچار خرابی شده بود۔ علاوه بر آسیب ناشی از شلیک توپ‌ها، تعدادی از درهای حجره‌های هر صحن نیز شکسته شدند۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
بسیاری از اموال نفیس و کتاب‌های کتابخانه، مفقود شد۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> به گزارش [[عین السلطنه|عین السلطنه،]] روس‌ها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند و یکی از گلدسته‌های حرم به وسیله توپ تخریب شد. سایکس گزارش می‌کند که اموال بسیاری از خزانه حرم توسط روس‌ها به بانک روسیه منتقل شد و برخی از آنها به ایران بازپس داده شد۔ متولی‌باشی حرم، میزان خسارت وارده را در تلگرافی به تهران ۴۸ هزارتومن براورد کرده‌است و برخی از خسارات را غیر قابل جبران توصیف می‌کند، اما همو، این خسارت را برای روس‌ها ۱۰ هزارتومان اعلام کرده‌است۔ این تفاوت سبب تحقیق تهران از متولی‌باشی شد۔ چنین تحلیل شده‌است که وی، توسط روس‌ها تحت فشار قرار گرفته بود۔ در تاریخ ۲۳ جمادی‌الثانی همان سال، وزارت خارجه اموال مفقوده از حرم را چنین لیست کرده‌است: «جعبه نقره، زنجیرهای نقره، درهای صحنین، طوق بالای ضریح با بیست و هفت عدد جواهر شامل یک قطعه زمرد، جیقه منقوش و بعضی از چراغدان‌ها»۔ در تلگراف کارگزاری مشهد به تهران نیز میزان خسارت بیشتر از ۴۸ هزارتومان عنوان شده و از نارضایتی روس‌ها از این مبلغ خبر می‌دهد۔ در این تلگراف آمده که روس‌ها در بازدید خود از حرم، میزان خسارت را ۱۲ هزارتومان می‌دانند۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>


==پیامدها==
==پیامدها==
روس‌ها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده‌است.<ref name=":0" /> [[نسیم شمال]] در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعر «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:<ref>{{پک|خیری|اکبری|۱۳۹۵|ف=مهدویت در اشعار مشروطه|ک=عصر آدینه}}</ref>
[[پرونده:Imam Reza shrine after the Russian bombing3.jpg|بندانگشتی|گنبد پس از اصابت گلوله]]
روس‌ها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده‌است. با این وجود، حکومت ایران برای جلوگیری از تشویش اذهان عمومی و نگرانی از بروز جنبش‌های اجتماعی، از بیان جزئیات حادثه در مطبوعات جلویگری کرد۔ در مقابل در مطبوعات خارجه به این واقعه با جزئیات پرداخته شده بود۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
روس‌ها تا مدت‌ها پس از حادثه، با اسب و به صورت پیاده در صحن‌های حرم و مساجد عبور می‌کردند و فرمانده روسی، طی اعلامیه اعلام کرده بود تا حدود بست توسط تهران مشخص نشود، غیر از صحن‌ها، روس‌ها می‌توانند در همه جا حاضر باشند۔ سرآخر با گفتگوهای تهران با سران روس، نامه‌ای برای روس‌های ساکن در مشهد فرستاده شد تا در حفظ رسوم بست و ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به حرم، خلافی صورت نگیرد۔ با این وجود کنسولگری روس، تنها صحن‌ها و مساجد را جزئی از بست به حساب می‌آورد و بازار و اطراف حرم، احکام بست و سنت مسلمانان اجرا نمی‌شد۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
برخی پژوهشگران از نقش مزورانه انگلیسی‌ها در این حادثه سخن گفته‌اند و تمام منابع از نقش دولت روس و ارتباط با آشوب‌گران یاد کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> بعدها با شکوه یوسف هراتی به سفارت بریتانیا در خصوص حق‌ناشناسی کنسول‌گری روس در موضوع آشوب مشهد، دست داشتن روس‌ها در این آشوب فاش شد و سرآخر منجر شد تا یوسف هراتی توسط عوامل حکومتی و با تشویق روس‌ها، کشته شود۔ طالب الحق نیز بعدها در کربلا توسط عثمانی‌ها دستگیر و به جرم همکاری و جاسوسی برای روس‌ها، اعدام شد۔ بر اساس تحلیل‌ها، روس‌ها با هدف بیان ضعف حکومت مرکزی در تأمین امنیت، به چنین اقدامی دست‌زدند۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>
 
=== در هنر، ادبیات و رسانه ===
در منابع نزدیک به واقعه، از این عبارت با عنوان‌های فتنه کبری و آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی یاد کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=سوهانیان حقیقی|2=۱۳۹۳|ک=دایرةالمعارف آستان قدس|ف=توپ‌بندی حرم}}</ref> [[نسیم شمال]] در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعر «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:<ref>{{پک|خیری|اکبری|۱۳۹۵|ف=مهدویت در اشعار مشروطه|ک=عصر آدینه}}</ref>


{{شعر}}
{{شعر}}
خط ۲۵: خط ۴۷:


==کتاب‌شناسی==
==کتاب‌شناسی==
[[رسول جعفریان]] در مقاله ''سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا'' به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته‌است. [[ابراهیم زنگنه]] نیز در مقاله ''حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن''، به بررسی تاریخچه حرم از [[دیلمیان]] تا به امروز پرداخته‌است. مقاله دیگر در این‌باره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله ''بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری''. مقاله ''سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا'' دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده‌است.<ref name=":0" />
[[رسول جعفریان]] در مقاله ''سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا'' به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته‌است. [[ابراهیم زنگنه]] نیز در مقاله ''حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن''، به بررسی تاریخچه حرم از [[دیلمیان]] تا به امروز پرداخته‌است. مقاله دیگر در این‌باره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله ''بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری''. مقاله ''سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا'' دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده‌است. در تحقیق میثم جلالی، به طور کامل در خصوص میزان خسارت و تلفات این حادثه، سخن گفته شده‌است۔ عکس‌هایی که سایکس از گنبد و باقی ابنیه حرم که با گلوله‌های توپ دچار آسیب شده‌اند، هم‌اکنون موجود است۔<ref>{{پک|1=سیدبنکدار|2=محمدی‌آیین|3=۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه تاریخ|ف=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا}}</ref>


==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس|۲}}{{علی بن موسی الرضا}}{{آستان قدس رضوی}}
 
=== ارجاعات ===
{{پانویس|۲}}
 
=== منابع ===
 
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=سوهانیان حقیقی|نام=محمد|نام خانوادگی ویراستار=مهدوی|نام ویراستار=محمدجواد|مدخل=توپ‌بندی حرم|دانشنامه=دایرةالمعارف آستان قدس رضوی|سال=۱۳۹۳|ناشر=[[بنیاد پژوهش‌های اسلامی]]|مکان=مشهد|شابک=۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=سیدبنکداری|نام۱=مسعود|تاریخ=۱۳۹۵|عنوان=بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم مطهر امام رضا در سال ۱۳۳۰ ق/۱۹۱۲ م بر اساس اسناد نویافته|پیوند=http://ensani.ir/file/download/article/1599994232-10297-1-143.pdf|ژورنال=پژوهشنامه تاریخ اسلام|شماره=۲۳|صفحات=۸۷_۱۰۹|نام۲=شهرزاد|نام خانوادگی۲=محمدی‌آیین}}
{{علی بن موسی الرضا}}{{آستان قدس رضوی}}


[[رده:۱۳۳۰ (قمری)]]
[[رده:۱۳۳۰ (قمری)]]

نسخهٔ ‏۱ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۰۹

گنبد حرم امام رضا پس از اصابت گلوله

بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برابر با ۱۳۳۰ ه‍.ق رخ داد. روس‌ها به بهانه سرکوب شورش‌ها، مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا را به توپ بستند. در این واقعه حدود ۵۰ تا ۵۵۰ نفر کشته و خسارات بسیاری به حرم وارد شد. منابع از غارت اموال حرم توسط روس‌ها خبر داده‌اند.

پیش‌زمینه تاریخی

شرایط سیاسی پیش از حمله

در سال ۱۳۲۹ ه۔ق، محمدعلی‌شاه به منظور اعاده سلطنت، از مرزهای شمالی وارد استرآباد شد، اما از قوای دولتی شکست خورد۔ پس از این شکست، اموال شعاع‌السلطنه و سالارالدوله که از حامیان محمدعلی‌شاه بودند، توسط مجلس، مصادره شد۔ همین امر سبب شد تا روس و انگلیس، منافع خود را در خطر دیده و از ایران درخواست برکناری مورگان شوستر آمریکایی را بخواهند۔ مورگان در آن دوره، مسئول امور مالی و خزانه‌داری ایران بود۔ روس‌ها با این بهانه که شعاع‌السلطنه، به بانک استقراضی روس، بدهکار است، خواهان لغو این حکم شد۔[۱]

از سوی دیگر، روس‌ها که طی قرارداد ۱۹۰۷ میلادی، بر نواحی شمالی ایران تسلط داشتند، تعدادی از نیروهای نظامی خود را در منطقه‌های شمالی ایران از جمله خراسان، مستقر کردند۔ اقدام روس‌ها سبب شد تا اعتراض‌های مردمی بالا بگیرد۔ کنسول‌گری روسیه در مشهد با مدیریت دابیژا، به علت در خطر دیدن منافع روس در این منطقه، خواهان حضور تعدادی از نیروهای روس در مشهد شد۔[۲] با ارسال تگرافی از جانب سرکنسول‌گری روسیه در مشهد به فرماندار ترکستان مبنی بر اعلام همبستگی و جهاد مردم مشهد؛[۳] در محرم ۱۳۳۰، قشون روس با ادعای حفظ اتباع خود، با توپ‌خانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شدند۔ رکن‌الدوله، فرماندار وقت خراسان نیز از آنان پذیرایی و شرایط اقامتشان را فراهم کرد۔[۴] حضور نفرات بالای سپاه روس که به مشهد وارد شده بود، اعتراض بسیاری را در پی‌داشت و گروه‌های مختلفی از طریق تلگراف، به این موضوع واکنش نشان‌دادند، تا جایی که کنسولگری روس مجبور به توضیح شد که این حجم از سربازان برای حفظ مردم و امنیت به شهر وارد شده‌اند و هدف دیگری در کار نیست۔[۵]

دابیژا در حمایت از محمدعلی‌شاه، گروهی را اجیر کرد و آنان را بر ضد مشروطه شوراند۔ همین امر سبب شد تا یوسف‌خان هراتی، سرکده اوباش و محمد یزدی معروف به طالب الحق، به حمایت از محمدعلیشاه و نفی مشروطه، در نقاط مختلف شهر، اجتماعاتی را برپا کنند۔ این آشوب‌ها به جهت بی‌توجهی والی خراسان و تولیت وقت حرم امام رضا، به «فتنه‌ای عظیم» تبدیل شد۔ با گسترش اعتراضات و آشوب‌ها، جمعیت به حرم وارد شدند و مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب، محل حضور جمعیت معترض به مشروطه شد۔ صحن‌های آزادی به تصرف نیروهای یوسف‌خان هراتی درآمد و صحن انقلاب و مسجد گوهرشاد به دست طالب الحق و علی‌اکبرخان نوقانی بود۔ در ۱۷ ربیع‌الاول نیز محمد قوش‌آبادی، از دیگر اشرار مشهد، شبانه خود را وارد حرم کرد و به یوسف‌خان پیوست۔ با این اقدامات، امنیت شهر به کلی به هم ریخته بود و نیروهای روس نیز در تمام نقاط شهر مستقر شده بودند۔[۶][۷] روس‌ها با ترس از وقوع انقلاب‌هایی همچون انقلاب مردم تبریز و گیلان، قوای زیادی را وارد مشهد کرد.[۸]

در روز چهارم ربیع‌الثانی مصادف با روز نوروز، افراد یوسف‌خان، رئیس کمیسری نوغان را به قتل رساندند۔ بعدازظهر همان روز نیز به کمیسری‌های پایین‌خیابان و عیدگاه و سرشور حمله کردند و جمع دیگری کشته شدند۔ با وقوع این حوادث، جمعی از کنسولگری روس تقاضای اجرای امنیت کردند۔ کنسول روس، با احضار والی خراسان، از او تقاضای ایجاد امنیت کرد، اما والی، استعفا نمود۔ پس از استعفای او، ردکو، فرمانده قشون روس، مأمور انتظامات شهر مشهد شد۔ ۲ روز بعد، ردکو، تمام قوای نظمیه را خلع سلاح کرد و اداره کامل شهر را به دست گرفت۔ ردکو، در هشتم ربیع‌الثانی، طی اعلامیه به متحصنین، ۴۸ ساعت فرصت داد تا متفرق شوند، اما تحصن شکسته نشد۔[۹]

پیشنه حمله به حرم امام رضا

غیر از حلمه قشون روس به حرم امام رضا، این حرم در دوره قاجار، یک مرتبه دیگر مورد هجوم قرار گرفته‌است۔ در دوره محمدشاه بود که حسنخان مشهور به سالار به حکومت خراسان منصوب شد و علیه حکومت مرکزی شورید۔ او برای تأمین هزینه‌ها سپاهیان خود، به اموال حرم دستبرد زد۔[۱۰]

شرح واقعه

بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس به سال ۱۳۳۰ قمری رخ داد.[۱۱][۱۲] با عدم شکست تحصن حاضرین در حرم امام رضا، در دهم ربیع‌الثانی و پایان ۴۸ ساعت مهلت ردکو، فرمانده قشون روس و فرماندار مشهد، روس‌ها که در مکان‌های از پیش تعیین شده مستقر بودند، حرم امام رضا را به توپ بستند۔[۱۳] روس‌ها قصد داشتند تا با گلوله‌باران گنبد حرم امام رضا، سبب متفرق کردن متحصنان را فراهم آورند و برای اینن منظور، گنبد از جهت‌های مختلف، هدف توپ قرار گرفت۔[۱۴] زمان آغاز حمله، دو ساعت و نیم به غروب بود و تا نیم ساعت از شب رفته، ادامه داشت۔ روس‌ها توانستند مسجد جامع گوهرشاد را از جنوب و صحن کهنه (صحن انقلاب کنونی) را از شمال تصرف کنند و در نهایت به داخل روضه وارد شوند۔ در طی این تصرف‌هاف زائران و مردمان بسیاری کشته شدند و در نهایت با فریادهای امان‌خواهی مردم، شلیک‌ها متوقف شد۔ اسیران این حادثه، در صحن کهنه جمع شدند و دستور جمع‌‌آوری کشتگان داده شد۔ حرم به مدت چهار روز در تصرف قشون روس بود۔ در روز چهارم، متولی حرم احضار شد و از او دستخطی مبنی بر کاسته نشدن چیزی از حرم گرفتند۔[۱۵] روس‌ها در مدت حضور در حرم، اسب‌ها و ادوات نظامی خود را در صحن‌ها نگهداری می‌کردند و در همان مکان، مشروب می‌خوردند۔[۱۶]

فردای آن روز، اسیران آزاد شدند و طی اطلاعیه‌ای که در شهر منتشر شد، روس‌ها قصد برقرای امنیت و سرکوب آشوب‌گران را داشتند۔ سرآخر در ۱۲ ربیع‌الثانی، اجازه دفن کشتگان صادر شد۔ از میان سران شورشیان، تنها محمد طالب‌الحق دستگیر شد و باقی آنان متواری شدند۔[۱۷] بنابر ادعای برخی منابع، سران آشوبگری که مورد حمایت روس‌ها بودند، از تاریکی شب استفاده کرده و از دروازه‌ای که در تصرف قشون روس بود، گریختند۔[۱۸]

خسارات و تلفات

گلدسته حرم پس از اصابت گلوله

تعداد کشتگان این حادثه را تا ۸۰۰ نفر نیز ذکر کرده‌اند، اما قول مشهور، ۶۰ الی ۷۰ نفر است۔[۱۹] وزارت امور خارجه ایران در نامه‌ای، تعداد کشته شدگان این هجوم را ۵۵۰ نفر گزارش کرد. در تلگراف سرکشیک آستان نیز تعداد کشتگان ۵۰ نفر و تعداد مجروحان ۳۱ نفر و تعداد اسیران ۲۳ نفر عنوان شده‌است۔[۲۰]

در این حمله ۹۲ عدد گلوله شرپنلی و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به سمت حرم شلیک شدند. بیشتر گلوله‌ها به گنبد سبز مسجد برخوردند کردند و چند گلوله ای به گنبد طلایی حرم اصابت کرده‌است. ایوان‌ها، گنبد حرم، رواق‌ها حجره‌های کناری حرم، گلدسته‌ها و گنبد مسجد گوهرشاد در این حمله آسیب دیدند. متولی حرم تعداد گلوله‌های توپ برخورد کرده با ابنیه حرم را ۲۴ عدد و ملاهاشم خراسانی ۱۸ عدد گزارش کرده‌است. در آخرین تلگرافی که از جانب سرکشیک آستان به تهران ارسال شده‌است، عنوان می‌شود که پس از تحقیقات بسیار، ۴۵۰ گلوله توپ و ۸۶ تیر شلیک شده که نوزده عدد از آنها به گنبد اصابت کرده‌است۔ سردر ایوان ساعت و سردر ایوان آزادی نیز دچار خرابی شده بود۔ علاوه بر آسیب ناشی از شلیک توپ‌ها، تعدادی از درهای حجره‌های هر صحن نیز شکسته شدند۔[۲۱]

بسیاری از اموال نفیس و کتاب‌های کتابخانه، مفقود شد۔[۲۲] به گزارش عین السلطنه، روس‌ها اموال و گنجینه حرم را غارت کردند و یکی از گلدسته‌های حرم به وسیله توپ تخریب شد. سایکس گزارش می‌کند که اموال بسیاری از خزانه حرم توسط روس‌ها به بانک روسیه منتقل شد و برخی از آنها به ایران بازپس داده شد۔ متولی‌باشی حرم، میزان خسارت وارده را در تلگرافی به تهران ۴۸ هزارتومن براورد کرده‌است و برخی از خسارات را غیر قابل جبران توصیف می‌کند، اما همو، این خسارت را برای روس‌ها ۱۰ هزارتومان اعلام کرده‌است۔ این تفاوت سبب تحقیق تهران از متولی‌باشی شد۔ چنین تحلیل شده‌است که وی، توسط روس‌ها تحت فشار قرار گرفته بود۔ در تاریخ ۲۳ جمادی‌الثانی همان سال، وزارت خارجه اموال مفقوده از حرم را چنین لیست کرده‌است: «جعبه نقره، زنجیرهای نقره، درهای صحنین، طوق بالای ضریح با بیست و هفت عدد جواهر شامل یک قطعه زمرد، جیقه منقوش و بعضی از چراغدان‌ها»۔ در تلگراف کارگزاری مشهد به تهران نیز میزان خسارت بیشتر از ۴۸ هزارتومان عنوان شده و از نارضایتی روس‌ها از این مبلغ خبر می‌دهد۔ در این تلگراف آمده که روس‌ها در بازدید خود از حرم، میزان خسارت را ۱۲ هزارتومان می‌دانند۔[۲۳]

پیامدها

گنبد پس از اصابت گلوله

روس‌ها بعدها منکر آسیب رساندن به حرم و سرقت اموال حرم شدند. به گفته حسن‌آبادی، برآورد خسارت‌های ورده به حرم تا سال ۱۳۳۷ به جهت ضعف حکومت مرکزی به تأخیر افتاد. با این وجود بر طبق اسناد وزارت خارجه، این وزارتخانه در سال ۱۳۳۰ کیفیت و میزان خسارت و تلفات این بمباران را مورد بررسی قرار داده‌است. با این وجود، حکومت ایران برای جلوگیری از تشویش اذهان عمومی و نگرانی از بروز جنبش‌های اجتماعی، از بیان جزئیات حادثه در مطبوعات جلویگری کرد۔ در مقابل در مطبوعات خارجه به این واقعه با جزئیات پرداخته شده بود۔[۲۴]

روس‌ها تا مدت‌ها پس از حادثه، با اسب و به صورت پیاده در صحن‌های حرم و مساجد عبور می‌کردند و فرمانده روسی، طی اعلامیه اعلام کرده بود تا حدود بست توسط تهران مشخص نشود، غیر از صحن‌ها، روس‌ها می‌توانند در همه جا حاضر باشند۔ سرآخر با گفتگوهای تهران با سران روس، نامه‌ای برای روس‌های ساکن در مشهد فرستاده شد تا در حفظ رسوم بست و ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به حرم، خلافی صورت نگیرد۔ با این وجود کنسولگری روس، تنها صحن‌ها و مساجد را جزئی از بست به حساب می‌آورد و بازار و اطراف حرم، احکام بست و سنت مسلمانان اجرا نمی‌شد۔[۲۵]

برخی پژوهشگران از نقش مزورانه انگلیسی‌ها در این حادثه سخن گفته‌اند و تمام منابع از نقش دولت روس و ارتباط با آشوب‌گران یاد کرده‌اند۔[۲۶] بعدها با شکوه یوسف هراتی به سفارت بریتانیا در خصوص حق‌ناشناسی کنسول‌گری روس در موضوع آشوب مشهد، دست داشتن روس‌ها در این آشوب فاش شد و سرآخر منجر شد تا یوسف هراتی توسط عوامل حکومتی و با تشویق روس‌ها، کشته شود۔ طالب الحق نیز بعدها در کربلا توسط عثمانی‌ها دستگیر و به جرم همکاری و جاسوسی برای روس‌ها، اعدام شد۔ بر اساس تحلیل‌ها، روس‌ها با هدف بیان ضعف حکومت مرکزی در تأمین امنیت، به چنین اقدامی دست‌زدند۔[۲۷]

در هنر، ادبیات و رسانه

در منابع نزدیک به واقعه، از این عبارت با عنوان‌های فتنه کبری و آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی یاد کرده‌اند۔[۲۸] نسیم شمال در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس، شعر «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود:[۲۹]

این قبر غریب‌الغربا، خسرو طوس استاین قبر معین‌الضعفا، شمس شموس است
خاک در او ملجاء ارواح و نفوس استباید زره صدق بر این خاک درافتاد
با آل علی هر که درافتاد برافتاد

کتاب‌شناسی

رسول جعفریان در مقاله سندی ادبی از حمله روسها به حرم مطهر امام رضا به بررسی اشعار دربارهٔ این بمباران پرداخته‌است. ابراهیم زنگنه نیز در مقاله حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن، به بررسی تاریخچه حرم از دیلمیان تا به امروز پرداخته‌است. مقاله دیگر در این‌باره متعلق است به ابوالفضل حسن‌آبادی با مقاله بررسی اسنادی از برآورد خسارت وارده به حرم رضوی در بمباران ۱۳۳۰ قمری. مقاله سنگ یادمان واقعه توپ بستن حرم امام رضا دیگر مقاله در این زمینه است که توسط میثم جلالی تدوین شده‌است. در تحقیق میثم جلالی، به طور کامل در خصوص میزان خسارت و تلفات این حادثه، سخن گفته شده‌است۔ عکس‌هایی که سایکس از گنبد و باقی ابنیه حرم که با گلوله‌های توپ دچار آسیب شده‌اند، هم‌اکنون موجود است۔[۳۰]

پانویس

ارجاعات

  1. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  2. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  3. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  4. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  5. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  6. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  7. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  8. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  9. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  10. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  11. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  12. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  13. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  14. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  15. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  16. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  17. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  18. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  19. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  20. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  21. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  22. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  23. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  24. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  25. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  26. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  27. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.
  28. ↑ سوهانیان حقیقی، «توپ‌بندی حرم»، دایرةالمعارف آستان قدس.
  29. ↑ خیری و اکبری، «مهدویت در اشعار مشروطه»، عصر آدینه.
  30. ↑ سیدبنکدار و محمدی‌آیین، «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم امام رضا»، پژوهش‌نامه تاریخ.

منابع

  • سوهانیان حقیقی، محمد (۱۳۹۳). «توپ‌بندی حرم». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
  • سیدبنکداری، مسعود؛ محمدی‌آیین، شهرزاد (۱۳۹۵). «بررسی علل و پیامد تهاجم روسیه به حرم مطهر امام رضا در سال ۱۳۳۰ ق/۱۹۱۲ م بر اساس اسناد نویافته» (PDF). پژوهشنامه تاریخ اسلام (۲۳): ۸۷_۱۰۹.
برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=به_توپ_بستن_حرم_امام_رضا&oldid=24255»